Wielka piątka

Wśród najczęściej wymienianych w literaturze psychologicznej XX wieku teorii dotyczących osobowości jedno z czołowych miejsc zajmuje teoria Paula Costy i Roberta McCrae, określana mianem „modelu Wielkiej Piątki” (ang. Big Five). Opiera się ona na założeniu, że strukturę osobowości człowieka można opisać za pomocą kilku czynników – początkowo badacze wyodrębnili trzy takie czynniki: Neurotyczność, Ekstrawersję i Otwartość na doświadczenie; później dołączyli do nich jeszcze: Ugodowość i Sumienność.

Należy przy tym zauważyć, że cała teoria pięcioczynnikowego modelu osobowości opiera się na założeniu, że wymienione czynniki są: realne, niezależne od płci, rasy i narodowości, biologicznie uwarunkowane i niezmienne. Każdy z tzw. Wielkich Czynników zawiera po sześć składników, które jeszcze dokładniej opisują poszczególne wymiary ludzkiej osobowości.

Neurotyczność

Oznacza podatność na doświadczanie negatywnych emocji. Osoby neurotyczne mają skłonność do irracjonalnych pomysłów, mają problem z kontrolowaniem własnych popędów i niską odporność na stres. Natomiast osoby o niskiej neurotyczności charakteryzuje emocjonalna stabilność i zdolność do zmagania się ze stresem bez doświadczania obaw, napięć i rozdrażnienia. Składniki, które obejmuje ten czynnik, to: lęk (jako tendencja do reagowania napięciem i skłonność do zamartwiania się), agresywna wrogość (niekoniecznie uzewnętrzniana), depresyjność, impulsywność (brak kontroli), nadwrażliwość (podatność na stres) i nadmierny samokrytycyzm.

Ekstrawersja

Wymiar określający jakość i ilość interakcji społecznych oraz poziom aktywności, energii i zdolność do odczuwania pozytywnych emocji. Ekstrawertycy są przyjacielscy i rozmowni, skłonni do zabawy i poszukiwania stymulacji, wykazują optymizm życiowy i pogodny nastrój. Introwertycy wykazują natomiast rezerwę w kontaktach społecznych, brak optymizmu oraz preferencje do przebywania w samotności i nieśmiałość. Ekstrawersja obejmuje następujące składniki: towarzyskość, serdeczność, asertywność, aktywność, poszukiwanie doznań oraz emocjonalność w zakresie pozytywnych emocji.

Otwartość na doświadczenie

Wymiar opisujący tendencję jednostki do poszukiwania i pozytywnego wartościowania doświadczeń życiowych, tolerancję wobec nowości i ciekawość poznawczą. Osoby o dużej otwartości są ciekawe zjawisk zarówno świata zewnętrznego, jak i wewnętrznego, a także – jak sądzą Costa i McCrae – mają życie bogatsze pod względem ilości doświadczeń i przeżyć. Osoby o niskiej otwartości są natomiast konwencjonalne w zachowaniu i konserwatywne w poglądach. Otwartość obejmuje następujące składniki: wyobraźnię, estetykę, uczucia, działania, idee i wartości.

Ugodowość

Wymiar opisujący nastawienie do innych osób: pozytywne lub negatywne. Osoby o dużej ugodowości są sympatyczne wobec innych i skłonne do udzielania im pomocy oraz sądzą, że inni ludzie mają podobne postawy. Natomiast osoby mało ugodowe są egocentryczne, sceptyczne w opiniach na temat intencji innych ludzi oraz przejawiają raczej nastawienie rywalizacyjne niż współpracujące. Składniki ugodowości to: zaufanie, prostolinijność, altruizm, ustępliwość, skromność i skłonność do rozczulania się.

Sumienność

Wymiar opisujący stosunek człowieka do pracy – czynnik ten określa się czasem mianem charakteru. Osoby o dużej sumienności wykazują silną wolę, są zmotywowane do działania oraz wytrwałe w realizowaniu swoich celów. Są punktualne, rzetelne w pracy; duże nasilenie tej cechy może wiązać się z pracoholizmem i uciążliwym perfekcjonizmem. Osoby o małej sumienności odznaczają się mniejszą skrupulatnością w przestrzeganiu zasad moralnych i mniejszą motywacją do osiągnięć społecznych. Na sumienność składają się: kompetencja (przekonanie o możliwościach radzenia sobie w życiu), skłonność do utrzymywania porządku, obowiązkowość, dążenie do osiągnięć, samodyscyplina i rozwaga.