GENEOLOGICZNE PODSTAWY KLASYFIKACJI DZIEŁ LITERACKICH

1. GATUNEK → pewne typy ukształtowane w procesie historycznoliterackim, które zasadnie można wyróżnić w bogactwie i różnorodności tekstów. Jest kategorią wiekową i tradycyjną; każdy z gatunków jest dopełniony przez społeczeństwo i kulturę w jakiej funkcjonuje; cały czas ewoluują, w obrębie jego powstały ramy dzięki którym możemy tekst/wypowiedz literacką przyporządkować odpowiedniemu gatunkowi. Gatunek NIE JEST równy gatunkowi. Nieustannie na siebie wpływają.

2. KATEGORIA LITERACKOŚCI → sposób organizowania znaczeń, do klasycznych kategorii genologicznych, które wyprowadzane są z dzieła literackiego, rozumianego jako skończona wypowiedź. Wypowiedzi takie mogą kojarzyć literacki i nieliteracki charakter organizowania znaczeń tekstów.

3. RODZAJ LITERACKI → definiujemy jako zbiór reguł dotyczących budowy dzieła literackiego, stosowanie których odróżnia je od innych dzieł literackich, respektujących reguły odmienne. Zatem termin "rodzaj literacki" może mieć jeszcze inne znaczenie: dzieła, klasa dzieł literackich zbudowana w zgodzie z określonymi regułami rodzajowymi. O przynależności do jednego z trzech rodzajów literackich: liryki, epiki i dramatu, orzekamy na podstawie przede wszystkim jakości podmiotu literackiego, ujawniającej się w jego stosunku do świata przedstawionego.

4. KLASYFIKACJA gatunków – aby zakwalifikować dany utwór do odpowiedniego gatunku niezbędna jest znajomość tego jak gatunek się kształtował.

5. CEL istnienia gatunków literackich:

• budują porządek, grupują

• rekonstruują w jaki sposób organizowane są działa literackie i funkcjonują w rzeczywistości historycznoliterackiej

6. KONIEC gatunku wynika z:

   - pojawienia się parodii istniejącego już gatunku

   - zbyt częste mieszanie się różnych elementów z różnych gatunków

   - zanikanie zapotrzebowania na dany gatunek

7. CECHY gatunkowe (potrzebne do zakwalifikowania działa w odpowiedni gatunek):

• niezmienność → decyduje o rozpoznawaniu gatunku jako takiego

• rozpoznawalność

• dyferencja → cechy odmienne, które odróżniają go od innego.

8. Rodzaje literackie:

• Liryka

  

• Epika te z kolei dzielą się na gatunki, a gatunki na ODMIANY gatunkowe

• Dramat

9. Gatunek SYNKRETYCZNY → to taki który łączy w sobie cechy różnych rodzai literackich i gatunków; obecnie synkretyczność idzie w kierunku doszukiwaniu się różnych elementów gatunkowych i poszczególnych utworów.

10. ANTYGATUNEK → to np. parodia.

11. Gatunek PARALITERACKI → taki, który jest zbliżony do literatury, ale nie może być nazwany literackim w ścisłym tego słowa znaczeniu.

12. Style WYPOWIEDZY:

• niski → stosowany w następujących gatunkach: sielanki, komedie, satyry, dowodzenie, pouczenie. Służył do opisania życia prostych ludzi i zwyczajnych tematów. Jego cechy to: jasny, skromny, pozbawiony tropów, związany z attycyzmem

• średni → stanowi on złoty środek między stylem wysoki i niskim i odznacza się następującymi cechami: umiarkowanie ozdobny, estetyka przyjemna do słuchaczy. znajdował zastosowanie w gatunkach takich jak: mowy doradcze, mowy okolicznościowe, poemat opisowy, elegia, moralizujące dialogi.

• wysoki → stosowany w tragedii, eposach, ważnych mowach, zarezerwowany dla wysoko urodzonych postaci, dotyczył doniosłych tematów, podejmujących problematykę: losu ludzkiego, fatum, wyroków boskich

13. PAKT GEOLOGICZNY → niepisana umowa między autorem a odbiorcom, w której to zakłada się że autor wie o tym, że odbiorca ma świadomość przynależności utworu do danego gatunku literackiego.

14. FENOTYP → cechy niepowtarzalne, przypisane tylko jednemu utworowi.

15. GENOTYP → cechy, które łączą.

16. LIRYKA → obejmuje utwory, których głównym przedmiotem przedstawienia są przeżycia wewnętrzne, przekazywane za pośrednictwem wypowiedzi monologicznej, odznaczającej się subiektywizmem, podporządkowanej funkcji ekspresywnej języka. Centralnym elementem utworu lirycznego jest tzw. podmiot liryczny.

17. ELEMENTY liryki:

• sytuacja liryczna → okoliczności, jakie towarzyszą wypowiedzi podmiotu lirycznego, a dające się określić na podstawie tekstu wypowiedzi

• podmiot liryczny → liryczny charakter wypowiedzi jest sposób mówienia i wyrażania

18. WYZNACZNIKI liryki:

• indywidualne cechy językowe, które obserwujemy w każdym utworze

• sytuacja liryczna zależna od charakteru podmiotu lirycznego

• podstawową cechą podmiotu wypowiadającego w liryce jest emocjonalność, wyrażająca się w subiektywnym ujmowaniu i przedstawianiu świata.

• pojęciowy charakter tekstu zdominowany jest przez jego obrazową naturę.

• Występowanie środków stylistycznych

19. Elementy KOMPOZYCYJNE występujące w liryke:

• są prostą konsekwencją cech podmiotu lirycznego i jego funkcji w strukturze utworu.

• znaczenia składają się w całość poprzez odniesienie do podmiotu lirycznego, jego refleksji i stanu emocjonalnego

• związki logiczno-treściowe

• jukstapozycyjność: występują obok siebie na jednej płaszczyźnie,

• człony kompozycyjne łączą się w skontrastowane pary na zasadzie paralelizmu, czyli równoległości.

• Gradacja - sposób układania cząstek kompozycyjnych podporządkowany jest pozycji podmiotu lirycznego i do jego emocji się odnosi. Z gradacją łączy się logicznie punkt kulminacyjny, do którego ona zmierza.

• Refren - rodzaj mniej lub bardziej dokładnego powtórzenia zwrotu, słowa, wykrzyknienia, zdania, zwrotki, które pojawia się po każdej lub co drugiej zwrotce utworu lirycznego, czasem zamykającego większe całostki kompozycyjne utworu

20. NARRATOR czyli PODMIOT LIRYCZNY - to centralna postać fikcji utworu lirycznego, wyznająca swoje uczucia, przeżycia, doznania, emocje, a nierzadko i przekonania w rozmaitych kwestiach. W konstrukcji utworu stanowi on zasadniczy element kompozycyjny, scalający składniki świata przedstawionego, tłumaczący ich logikę i funkcje w obrębie całości, dzięki czemu umiemy odczytywać znaczenia utworu.

21. WYPOWIEDZI w liryce:

• monolog liryczny → sposób wypowiadania się podmiotu lirycznego; monolog prowadzony w pierwszej osobie doskonale nadaje się do wyartykułowania podmiotowych przeżyć, stanowiących centrum tematyczne utworu lirycznego.

21. CZAS w liryce → ma jeden wymiar - jest to czas lirycznego wyznania.

22. CECHY utworu lirycznego w zależności od jakości sytuacji lirycznej tworzonej przez tekst:

• Sytuacja lirycznego wyznania - realizowana w postaci monologu lirycznego, ujawniająca najjaskrawiej kształt podmiotu lirycznego, który używa pierwszej osoby czasownika i zaimka ,,ja"

• Sytuacja apelu - motywuje strukturę utworu w sposób zgoła odmienny: pojawia się mniej lub bardziej ukonkretniony adresat wypowiedzi, pojawiają się inne kategorie językowe, które w zamierzeniu podmiotu lirycznego mają wpłynąć na zachowanie odbiorcy

• Sytuacja narracyjna - kiedy podmiot liryczny rezygnując z pierwszej osoby przedstawia jakby obiektywnie istniejący stan rzeczy, często nawet posługuje się przy tym czasem przeszłym, który odpowiada czasowi opowiadanych zdarzeń, niemniej ów stan rzeczy odnosi się do aktualnego przeżycia wypowiadającego się podmiotu, zbliża podmiot do funkcji epickiego narratora.

• Sytuacja rozmowy - sytuuje z kolei niektóre utwory liryczne w pobliżu form dramatycznych, ale dopóki liryczne kwestie i repliki podporządkowane są podmiotowi lirycznemu i on koordynuje ich przebieg w utworze, nie przekraczają one granic rodzajowych liryki

24. Liryka DZIELI się na:

• Liryka POŚREDNIA → odgadujemy obecność przeżywającego podmiotu lirycznego tylko za pośrednictwem sposobu kształtowania świata przedstawionego np. typ opisowy

• Liryka BEZPOŚREDNIA → np. wyznanie, obecność podmiotu lirycznego widoczna bezpośrednio, ujawnia się on odbiorcy

• Liryka INWOKACYJNA → liryka zwrotu do adresata; istotne „ty” liryczne

25. MISTYFIKACJE w liryce:

• Liryka ROLI → wypowiedź podmiotu lirycznego ma udawać wypowiedź owej postaci

• Liryka MASKI → podmiot liryczny przyjmuje postać przedmiotu, rzeczy, zwierzęcia, rośliny itp. i wygłasza tekst zawierający poglądy, które skądinąd możemy uważać za przekonania samego poety.

• Liryka OSOBISTA → podmiot liryczny sugeruje, że jest autorem zewnętrznym, podmiotem czynności twórczych

25. Liryka – TEMATY:

→ miłosna

→ autotematyczna

→ religijna

→ patriotyczna

→ filozoficzna

27. Wyróżniamy w liryce m. in.:

    * PEAN →

    * ODA → to utwór pierwotnie chóralny, stroficzny, którego tematem była pochwała osobistości lub podziękowanie jej, czasem opiewała ideę lub zdarzenie.

    * HYMN → pisany ku czczeniu np. bogów; Cechy stylistyczne hymnu wyróżniają ten gatunek przede wszystkim retorycznością, apostrofami, a nierzadko również i peryfrazami.

    * TREN → treścią jest strata, jaką spowodowała śmierć, i żal wyrażany przez najbliższych zmarłego. Specyfika przeżycia czyjejś śmierci chroniła gatunek przed zmianami strukturalnymi cech, nastroju żalu i rozpaczy.

    * EPICENDRIUM →

    * EPITAFIUM → utwór ma charakter epigramatyczny, a więc zwięzły, krótki, jak przystało na utwory napisowe (na płytach, frontonach budynków itp.)

    * EPITALAMIUM → pieśń weselna, utwór, którego treścią są zaślubiny i pochwała nowożeńców.

    * EPIGRAMAT → krótki, zwięzły utwór, wywodzący się z greckich inskrypcji wierszowanych, uprawiany w zróżnicowanej formie metrycznej.

    * MADRYGAŁ → wywodzi się z włoskiej pieśni pasterskiej; która przekształciła się w pieśń miłosną i utraciła pierwotne, niezbyt zresztą precyzyjne rygory formalne. To, co wyróżnia ten gatunek spośród innych, sprowadza się do układu treści: kochający mężczyzna skarży się na nieczułą kochankę.

    * SONET → nie jest przypisana mu żadna problematyka, spotykamy sonety miłosne, filozoficzne, religijne.

    * TRIOLET → wyróżnia się wyłącznie układ wersów i powtórzeń, w tym także powtórzeń

    rymowych.

28. POEMAT LIRYCZNY → W porównaniu ze zwykłym utworem lirycznym poemat wyróżnia się rozmiarami: jest od niego dłuższy. Mają wszelkie cechy kompozycyjne i stylistyczne liryki, wyrażają przeżycia podmiotu lirycznego i jego refleksje. Na pograniczu rodzaju występują dwa gatunki: sielanka i ballada. Sielanka [ jest podział na sielankę realistyczną i sielankę konwencjonalną] → to utwór poświęcony problematyce wiejskiej, pasterskiej. Może posługiwać się dialogiem. Ballada skupia w sobie cech kompozycji lirycznych, epickich i dramatycznych.

29. EPIKA → ukształtowała się z ustnych opowiadań ludowych o przeszłości, sag, podań, legend, mitów. Utwór epicki ma strukturę dwupłaszczyznową (sytuacja narracyjna z narratorem i fabuła z dziejami postaci). Obie płaszczyzny egzystują w odrębnych czasach. Epika charakteryzuje się różnymi typami fikcji: od realistycznej (naturalistycznej) po fantastyczną. Niektóre formy epickie są ściśle skodyfikowane, inne dopuszczają rozmaite modyfikacje.

30. ELEMENTY epiki:

• świat przedstawiony – to co się w nim dzieje; sytuowany jest poza doznaniem narratora, świat ten jest przedmiotem narracji i uzyskuje niejako status autonomiczny.

• fabuła – sekwencja motywów zdarzeniowych

• podmiot mówiący – narrator i narracja → podmiot relacjonuje zdarzenia i stan rzeczy wobec których on sam się sytuuje później.

31. WYZNACZNIKI epiki:

• obecność narratora

• świat przedstawiony

• fabuła (i układ przyczynowo-skutkowy zdarzeń)

• zapis prozą (wyjątki – epopeja, powieści poetyckie)

32. NARRACJA i DIALOGI w epice → NARRACJA to komunikacyjne czynności narratora, jej kształtem wypowiedzi jest sytuacja narracyjna, która pokazuje stosunek między narratorem a światem przedstawionym i czytelnikiem.

33. ELEMENTY NARRACJI:

• Opis → przedstawia wygląd postaci, przedmiotów, scenerii wydarzeń relacjonujących w narracji; kształtuje przestrzeń.

• Opis psychologiczny → przedstawia charakter, doznania emocjonalne, przekonania

• Opis zewnętrzny → zwraca uwagę na drobiazgi tworzące charakterystyczną i barwną całość.

34. OPOWIADANIE jako relacjonowanie zdarzeń w epice → RODZAJE opowiadań:

• właściwe → opowiadanie o tym co zaszło a momentem samego zdarzeniami

• informacyjne → dostarczenie czytelnikowi dodatkowych informacji tłumaczących stan i zachowanie postaci

• unaoczniające → zabieg uwierzytelniając

35. CZAS w epice → dwie płaszczyzny czasu → czas fabuły (AKCJI) i czas narracji.

36. MOWA w epice:

• mowa niezależna – całkowite wyodrębnienie wypowiedzi bohaterów z toku narracji w postaci pełnego przytoczenia ich myśli lub rozmowy, monolog wewnętrzny zostaje przytoczony wtedy w pierwszej osobie

• mowa zależna – relacjonowanie przez narratora myśli i rozmów bohaterów, używanie trzeciej osoby

• mowa pozornie zależna – połączenie punktów widzenia dwóch różnych podmiotów wypowiedzi: narratora i bohatera

37. FABUŁA w epice → układ zdarzeń w świecie przedstawionym utworów epickich. Zdarzenia składające się na fabułę składają się zarazem na zdarzenia w przedstawionych w danym utworze losach postaci. Każde z nich pozostaje w określonych związkach z pozostałymi zdarzeniami oraz z całością nadrzędną, którą zdarzenia te współtworzą. Istnieją trzy podstawowe rodzaje relacji między zdarzeniami: czas fabuły – relacje czasowe między zdarzeniami, relacje przyczynowo-skutkowe między zdarzeniami oraz związki teleologiczne między zdarzeniami. Wyróżniamy: fabułę jednowątkową, wielowątkową, epizodyczna.

38. GATUNKI epiki:

• Epos → dłuższy utwór, zwykle wierszowany, przedstawiający dzieje bohaterów na tle ważnych wydarzeń historycznych, (np. Iliada, Odyseja). Często opowiadają nie tylko o postaciach ludzkich, ale też boskich, magicznych czy demonicznych. Tematem są dzieje plemienia, społeczności, narodu itp.. Akcja eposu rozgrywa się zazwyczaj w zamierzchłej przeszłości i trwa dość długo. Rozpoczyna się inwokacją. Epos z bohaterami boskimi, herosami jest realizowany w tonacji podniosłej. Są eposy: Rycerski,

• Poemat → dłuższy utwór wierszowany obejmujący ciąg wydarzeń tworzących fabułę lub grupę refleksji, opisów. Występują poematy: epicki (tematyka historyczna realizowana w postaci jednowątkowej fabuły), opisowy (utwór wierszowany, podstawą jego jest forma opisowa, podmiotem opisu jest przyroda, krajobraz, przedmioty kulturowe, zajęcia ludzi; obecność refleksji filozoficznej), dydaktyczny (narrator wysuwa na pierwszy plan siebie i swoje czynności kreacyjne; obecność elementów dydaktycznych), heroikomiczny (parodia eposu bohaterskiego), dygresyjny (wątek fabularny przeplatany dygresjami autora), filozoficzny (niefabularny), liryczny, satyrowy (gat. typowo polski; dotyczy najistotniejszych spraw społeczno-politycznych polski, charakter dydaktyczny). Odrębnym typem jest poemat prozą — gatunek liryczny ukształtowany w romantyzmie, rozpowszechniony we współczesnej poezji mający charakter osobisty lub refleksyjny o zwartej kompozycji.

• Satyra → ośmiesza i piętnuje ukazywane w niej zjawiska, obyczaje, politykę, stosunki społeczne. Prezentuje świat poprzez komiczne wyolbrzymienie, ale nie proponuje żadnych rozwiązań pozytywnych. Cechą charakterystyczną jest karykaturalne ukazanie postaci. Istotą satyry jest krytyczna postawa autora wobec rzeczywistości, ukazywanie jej w krzywym zwierciadle. Korzysta z komizmu, groteski, karykatury, gatunek dydaktyczny. Można go podzielić: *Ze względu na budowę: monolog, monolog ujęty w cudzysłów,dialog. *Ze względu na treść: filozoficzna, literacka, polityczna, przygodowa, społeczno-obyczajowa,

• Bajka → krótki utwór literacki zawierający morał, może być wierszowany, czasem żartobliwy. Morał może znajdować się na początku lub na końcu albo wynikać z jego treści. Istotną cechą jest alegoryczność. Bohaterami mogą być ludzie, a także zwierzęta, przedmioty i zjawiska, które uosabiają typy ludzkie, cechy charakteru lub przeciwstawne poglądy i stanowiska. Dwa podgatunki bajki: narracyjna i epigramatyczna.

• Gawęda szlachecka → niefabularna; składała się z obrazków lub szkiców obyczajowych, połączonych postacią narratora, wywodzącego się ze środowiska szlacheckiego i będącego typowym jego reprezentantem. Miała swobodną kompozycję, zawierała liczne dygresje, mogła nie respektować chronologicznej kolejności wydarzeń, charakteryzowała się obecnością elementów typowych dla mowy potocznej.

• Romans → dłuższy utwór narracyjny, pisany prozą lub wierszem, najczęściej jednowątkowy, obfitujący w zawikłania sytuacyjne, intrygi, nieprawdopodobne wydarzenia i zbiegi okoliczności. Tematyka najczęściej ma charakter awanturniczo-miłosny. Rodzaje romansu: historyczny, dydaktyczny, błazeński, religijny, dworski, heroiczno-miłosny, wychowawczy, historii sekretnych.

• Powiastka filozoficzna → narracyjny utwór prozatorski, ilustrujący i propagujący wybraną ideę światopoglądową lub moralną. Posługiwała się satyrą obyczajową, atakując z pozycji racjonalistycznych ówczesne formy rządów i wyższe warstwy społeczeństwa.

• Nowela → utwór charakteryzujący się wyraźnie zarysowaną i sprawnie skrojoną akcją główną, mocno udramatyzowaną, która zmierza do punktu kulminacyjnego. Fabuła noweli jest zazwyczaj jednowątkowa, pozbawiona epizodów, rozbudowanych opisów przyrody oraz szczegółowej charakterystyki postaci. Akcja toczy się w określonym czasie i miejscu, a osobą opowiadającą jej przebieg, zazwyczaj w sposób „obiektywny”, jest narrator.

• Opowiadanie → Krótki utwór epicki o prostej akcji, niewielkich rozmiarach, jednowątkowej fabule, pisany prozą, luźna kompozycja.

• Powieść → utwór narracyjny, opisujący zwykle rozbudowany ciąg zdarzeń; występują liczne dialogi, opisy akcji i natury i jest podzielona na rozdziały liczące od kilku do kilkudziesięciu stron. Narrator posługuje się podstawowymi sposobami narracji, jak też innymi formami wypowiedzi np. dialogiem i mową zależną. Klasyczna powieść posiada wszystkowiedzącego, anonimowego narratora i wielowątkową, liniową, chronologiczną fabułę.

• Esej → prezentuje punkt widzenia autora. Może poruszać tematykę filozoficzną, społeczną lub artystyczną, być formą krytyki literackiej, manifestu politycznego lub też dotyczyć innych refleksji autora.

• Reportaż → Obejmuje utwory, które stanowią relację z określonych wydarzeń, a których naocznym świadkiem był sam autor. Ze względu na stopień autorskiego zaangażowania reportaż przybrać może formę czysto informacyjną, relacjonującą bądź też przedstawiająco-sceniczną.

• Felieton → krótki utwór dziennikarski (prasowy, radiowy, telewizyjny) utrzymany w osobistym tonie, lekki w formie, wyrażający osobisty punkt widzenia autora.

39. INWENCJA CZASOWA → to zaburzenie chronologii wydarzeń.

40. NARRATOR w epice → postać należąca do fikcji dzieła literackiego, jego akt mówienia czyli narracja jest kreowana na sprawę świata przedstawionego i tego co się w nim dzieje. Stwarza świat przedstawiony czyli fabułę, postaci i środowisko literackie w którym one działają. Nie jest tożsamy z autorem. Narracja występująca w dwu podstawowych odmianach: opowiadania i opisu; * mowa postaci, ich dialogi i monologi występują tylko jako przytoczenia w narracji

41. RODZAJE NARRACJI:

• pierwszoosobowa – narrator jest uczestnikiem wydarzeń. Czasowniki są w pierwszej osobie liczby pojedynczej lub mnogiej, występują zaimki takie jak: mi, mnie, mój, ja. Taki narrator nazywany jest narratorem konkretnym.

• trzecioosobowa – narrator przedstawia, komentuje przebieg wydarzeń, sam nie bierze udziału w wydarzeniach, jest narratorem wszechwiedzącym.

41. Typy NARRATORÓW:

• autorski → w trzeciej osobie

• wszechwiedzący → nieokreślony, ale relacjonuje nie tylko zdarzenia, ale również myśli i przeżycia bohaterów

• skonkretyzowany → postać należąca do świata przedstawionego, o wiedzy wyraźnie ograniczonej

• pamiętnikarska → w pierwszej osobie

• złożona – epistolarna → przez kilku narratorów

• neutralny – którego opowiadanie zaledwie rejestruje fakty

43. BOHATEROWIE – TYPY:

• główni → to główne postaci (postać), której losy tworzą główny wątek fabuły

• poboczni (drugoplanowi) → uczestniczą w niektórych wydarzeniach

• epizodyczni → ukazują się w pojedynczych sytuacjach, zaistniałych na marginesie głównego nurtu wydarzeń

44. TYPY POWIEŚCI:

• powieść auktorialna –> narrator komentuje wydarzenia, ale między nim a światem przedstawionym istnieje dystans; narrator nie jest bohaterem, nie występuje w świecie przedstawionym – w grupie tej mieści się powieść klasyczna

• powieść pierwszoosobowa –> narrator występuje w świecie przedstawionym w tym samym miejscu i czasie, co bohaterowie oraz opowiada, co przeżył lub czego dowiedział się od innych; narrator jednak wie więcej niż pozostali bohaterowie – jest to najczęstsza forma powieści autobiograficznej

• powieść personalna –> w której trudno wyczuć obecność narratora, gdyż czytelnik patrzy na akcję oczami bohatera; brak w niej komentarzy do działań bohaterów, występuje tylko opis ich zachowań i myśli.

Ze względu na formę występują następujące rodzaje powieści:

• powieść epistolarna – pisaną w formie zbioru listów

• powieść dialogowa – pisana w formie czystego dialogu – bez fragmentów opisowych i czysto-narracyjnych

• powieść rzeka – stanowiąca zbiór minipowieści, pisanych w porządku chronologicznym tworzących jedną całość

• powieść szkatułkowa – pisana w formie zbioru pozornie z sobą niezwiązanych opowiadań – np. opowiadających tę samą historię z punktu widzenia różnych narratorów, lub zbudowanej w formie "opowiadania w opowiadaniu".

• strumień świadomości – powieść nie opisująca wydarzeń zewnętrznych lecz stanowiąca "zapis myśli"

Szczególnymi gatunkami powieści są:

• powieść tendencyjna – pisana od początku w celu udowodnienia pewnej, narzuconej z góry tezy

• powieść traktat – w której opisywane wydarzenia są wyłącznie pretekstem do przekazania treści światopoglądowo-filozoficznych

• powieść edukacyjna – w której opisywane wydarzenia służą głównie do przekazania w przyjemnej formie określonego zasobu wiedzy

• powieść parabola – w której opisywane wydarzenia są symboliczną formą przedstawienia pewnej tezy, niezwiązanej bezpośrednio z samymi wydarzeniami

• powieść biograficzna – biografia pisana w formie powieści

• powieść z kluczem – w której podobieństwo bohaterów do osób istniejących, a niekiedy także poszczególnych zdarzeń do wydarzeń zachodzących w rzeczywistości jest zamierzone

Ze względu na zakres tematyczny, rozróżnia się następujące gatunki powieści:

• powieść społeczno-obyczajowa

• powieść psychologiczna

• powieść łotrzykowska

• powieść przygodowa

• powieść marynistyczna

• powieść sentymentalna

• powieść gotycka

• powieść fantastyczna

• powieść fantastyczno-naukowa

• powieść historyczna

• powieść kryminalna

• powieść sensacyjna

• powieść produkcyjna

• powieść drogi

• powieść naukowa

47. DRAMAT → można go rozumieć i definiować w dwojaki sposób, mianowicie jako ten do czytania i ten który stanowi składową widowiska teatralnego. Przeznaczeniem dramatu jest zatem na ogół jego inscenizacja, czyli jego teatralna konkretyzacja-tu autor jest jakby ograniczony, ponieważ jakby narzuca mu się dwa aspekty, które musi uwzględnić: techniczne możliwości inscenizacji dramatu, a więc zaplecze techniczne sceny, i rozpiętość czasową widowiska, które nie może przekraczać możliwości percepcyjnych widza w teatrze, i to jak odbiera się dzieło czytając je samodzielnie. Widowisko teatralne jako konkretyzacja dzieła literackiego. W jego odrąbie występuje PODMIOT DRAMATYCZNY. Fikcję literacką stwarzają w dramacie krótkie, najczęściej eliptyczne zdania.

48. NARRATOR w dramacie → jest to podmiot dramatyczny, który nie może bez naruszenia konwencji dramatycznej umieścić się w świecie przedstawionym lub zdradzać jego zależność od własnych decyzji twórczych, językowych. W utworze dramatycznym nie istnieje narracja. Jego istnienie polega na maksymalnej dyskrecji i powściągliwości ujawniania się. Podmiot dramatyczny stara się być bezosobowy, co uabstrakcyjnia jego status i perspektywę na świat przedstawiony. Podmiot dramatyczny chce zasugerować czytelnikowi, że wydarzenia w świecie przedstawionym dzieją się, że on nie powinien być uważany za jego twórcę czy sprawcę.

49. FABUŁA → jest wywoływana w efekcie wypowiedzi postaci — repliki, dialogi i związane z nimi zachowania.

50. DIALOG → w utworze dramatycznym pełni niemal wyłącznie funkcję w konstruowaniu fabuły, która jest akcją, zatem konwencja dramatyczna polega na takim użyciu dialogu, żeby poszczególne repliki i sekwencje replik rozwijały akcję.

51. MONOLOG → to wypowiedź postaci utworu dramatycznego wypowiadana pod nieobecność innej osoby, zatem do nikogo nie adresowana.

52. Rodzaje MONOLOGU:

• Monolog właściwy — tekst wypowiedziany przez postać utworu dramatycznego, nie kierowany do żadnej innej postaci

• Monolog jako wypowiedź chóru - a więc wypowiedź wielu osób

• Tyrada - kierowane do innych postaci.

53. Rodzaje MOWY :

• NIEZALEŻNA → buduje akcję utworu wyłącznie za pomocą dialogów postaci utworu.

54. ASPEKTY dramatu:

    → jedność miejsca i czasu – czas teraźniejszy

    → brak narratora – jest podmiot dramatyczny

    → akcja – jednowątkowa

55. Akcja – KONSTRUKCJE (elementy): zawiązania, punktu kulminacyjnego, perypetii i rozwiązania.

56. CZASY w dramacie:

• czas fabularny – okres czasu zamknięty ciągłością zdarzeń, które tworzą treściowe wątki utworu;

• czas akcji – czas bezpośrednio przedstawianych wydarzeń akcji;

• czas percepcji widowiska

57. Rodzaje TEKSTU w dramacie:

• Tekst GŁÓWNY rozumie się wypowiedzi postaci dramatu

• Tekst POBOCZNY zwany didaskaliami, wypowiedź autora, informującą o tym, kto mówi, jak się zachowuje i gdzie się znajduje. Didaskalia pojawiają się wtedy, gdy informacji w nich zawartych nie zawierają poszczególne kwestie.

58. KOMEDIA a TRAGEDIA (były dla siebie opozycją):

• KOMEDIA - w miejsce kategorii tragizmu wprowadzała komizm jako niezbywalną cechę wydarzeń dramatycznych, a konflikt kończył się pomyślnie dla bohatera utworu.

• TRAGEDIA – główny jej aspekt to tragizm, który prowadzi bohatera do skończenia tragicznie niezależnie od podjętej decyzji.

58. GATUNKI dramatu:

• Dytyramb → był pieśnią wykonywaną najczęściej chóralnie, poświęconą bogu wina i wegetacji — Dionizosowi. Pierwotny dytyramb miał charakter ludowo-obrzędowy.

• dramat Satyrowy → w swej pierwotnej postaci był występem aktorów również przebranych za kozłów wyobrażających satyrów. Jako forma dojrzała dramat satyrowy był przedstawieniem o treści mitologicznej, utrzymany w tonacji wesołej, czasem nawet i komediowej.

• Tragedia → wykształcona z dwóch powyższych gatunków, przeznaczona do realizowania kategorii tragizmu (losami ludzi kieruje fatum i bez względu na wysiłki podejmowane przez ludzi prowadzi ich ono do katastrofy).

60. Rodzaje KOMEDI:

• komedia staroattycka → akcenty satyryczne, przybierające postać pamfletu

• komedia nowa (początek komedii charakteru, której bohaterowie stanowili uosobienie cech charakterologicznych) → polegało na wyeliminowaniu chóru, odrzuceniu wątków fantastycznych i zintegrowaniu akcji, dzięki czemu podniosła się ranga konfliktu jako czynnika napędowego akcji utworu.

• komedia nieregularna (romantyczna) →

• komedia bulwarowa → pełniła funkcję rozrywkowe, zabawowe.

• komedie zwane albertusy → w Polsce. Akcja tego typu komedii była na ogół słabo skonstruowana, co było powodem amorficzności dramaturgicznej, ale poszczególne motywy zdarzeniowe odznaczały się dojmującym realizmem i siłą komiczną.

• komedia rybałtowska → są to anonimowe teksty komediowe o znamionach farsowości, odznaczające się dosadnością, nawet wulgarnością.

• Komedia mięsopustna → łączy jarmarczny charakter, budującą jednak swoją komediowość na komizmie bardziej rzetelnym, a wykazującą również cechy dramatu dworskiego.

61. ODMIANY komedii:

• Farsa → jest to utwór komediowy, ponieważ motorem dynamicznej akcji jest błahy konflikt. Problematyka farsy ma charakter zabawowy i powinna wywoływać śmiech, stąd farsa posługuje się komizmem

62. ODMIANY tragedii:

    → Tragifarsa - efekt połączenia poetyki farsy i właściwych jej kategorii estetycznych z niekomediowymi strukturami dramatycznymi

    → Tragikomedia - jest odmianą gatunkową dramatu, wyróżniającą się strukturą tragedii, której akcja rozwiązuje się komediowo, a więc zgodnie z życzeniem bohatera, brak jej natomiast innych komponentów komediowych.

    → Dramat liturgiczny – to utwory o tematyce zaczerpniętej z ksiąg Nowego Testamentu, pisane po łacinie, ale często wzbogacane wątkami pochodzącymi spoza liturgii.

    → Misterium - Tematyka misterium pochodzi z Biblii, utworów o charakterze hagiograficznym i apokryfów, przy czym poszczególne wątki traktowane były swobodnie i niekiedy bardzo rozbudowane, co sprzyjało zeświecczeniu problematyki. Pisane początkowo po łacinie, z biegiem czasu realizowane były wyłącznie w językach narodowych. Kompozycja luźna, a więc stosunkowo mało dramatyczna, w której dużą rolę odgrywały intermedia

    → Moralitet - gatunek dydaktyczny, którego cechą wyróżniającą jest to, że posługuje się alegorią. Wybór miedzy dobrem a złem, jakiego musi dokonywać każdy człowiek, i konsekwencje wyboru były zasadniczym tematem moralitetu.

    → Dramat romantyczny - akcja budowana z epizodów, które łączy w całość problem. Owe epizody mają zróżnicowany stopień samodzielności i mogą osiągnąć taką autonomię. Tragizm ustępuje miejsca humorowi, a realizm fantastyce. Odrzucenie reguł trzech jedności.

    → Dramat mieszczański - Cechy gatunkowe, które wyprowadzamy z tych utworów, obejmują: tematykę codzienności życia mieszczaństwa, konflikt rodzinny osadzony w realiach społecznych i obyczajowych, sentymentalizm nastroju i funkcje dydaktyczne.

    → Melodramat - wyróżnia się sensacyjną akcją opartą na intrydze skierowanej przeciwko głównej postaci. Operuje zatem skontrastowaną pod względem charakterologicznym parą bohaterów, a rozwiązanie konfliktu jest pomyślne dla tej postaci; skierowany na emocjonalną reakcję czytelnika.

    → Dramat psychologiczno-obyczajowy - akcję osadzał zwykle w realiach epoki, a konflikt ma tutaj z reguły charakter psychologiczno-społeczny, czemu służy skrupulatna analiza postaci, ujawniających swoje cechy przez stosunek do innych postaci utworu i ich rolę w konflikcie.

    → Dramat symboliczny

    → Dramat epicki - ujawnia podmiot dramatyczny, który osiąga pozycję dotąd w strukturze dramatu nie spotykaną: do niego należy objaśnienie zdarzeń rozgrywających się w świecie przedstawionym i komentowanie ich dla czytelnika. Akcję utworu rozbijają ponadto partie śpiewane

    → Dramat ekspresjonistyczny

    → Dramat groteskowy - polegająca na skonstruowaniu absurdalnej sytuacji, która zastępuje akcję dramatyczną.

    → Dramat poetycki - dość luźna kompozycja wynikająca ze zredukowanej akcji, poetyckość języka, rozumiana jako jego postać niedyskursywna: stylizacje, metaforyka, duże nasycenie chwytami stylistycznymi.

63. DRAMATY do lektury → to utwory, które nie dają się wystawić na scenie ze względu np. technicznych (tu. Kordian, Irydion)

64. APOKRYF → niepotwierdzone przez kościół teksty religijne.

65. Co to jest inwariant gatunkowy + przykład: są jedną z zasadniczych przesłanek historyczności gatunku, decydują o jego ciągłości i – jednocześnie – zakładają obecność zmian, przekształceń, wariacji. Jest elementem niezmiennym, może być nim wszystko, co utrwaliło się w ciągu dłuższego czasu jako zasadniczy czynnik identyfikowania tego gatunku.