3%wody to słodkie, jeziora 0,016%. Forel(1841-1912)- ojciec limnologii, pierwszy podręcznik 1901. Leeuwenhoel pionierem, pierwsza praca 1674, 1780 Soser stratyfikacja termiczna, 1865 Secci- krążek Secciego-żyzność, Dybowski- Bajkał, SIL 1922, 1936 amer stow limn, czasopismo, Hutchinson traktat, Polska lata 70 jeziora tatrzańskie. WODA: Polarnosć cząst 104,45 między H-H, dipol, sprzyja agregacji czastek, W temp 0 to 65cząstek, a w 100 to 12, bo agr mniej stabilne ze wzgl na ruchy cząstek. Gęstość wody-lód ma mniejszą gęstość bo sieć krystaliczna luźniejsza niż agregacje, najw gestość w 4 st. W wyższym ciśnieniu maks gest przesuwa się ku niższym tepm bo woda jest fizycz spras (np. w górach) Ciepło właść i parowania- najw na Ziemi, c właść to ilosc ener potrz do ogrz jednoski masy o 1 st, dzieki temu wody są rezerwuarem ciepła. Wysokie ciepło parowania pow hłodzenie zbiorników wodnych latem. Duże napięcie powierzch- umożliwia życie neustonowi-org żyj na pow wody. Małe przew cieplne, bo oddawanie ciepła w wodzie raczej przez konwekcję, turbulentne ruchy wody odprow wodę ogrzaną. Woda unieruch b slabo przewodzi (stąd działanie izol mokrych skafandrów). Dzięki temu stratyfikacja cieplna w jeziorach. Lepkość wody-maleje ze wzrostem temp, wzrost lepkosci zachodzi szybciej niż wzrost gestosci np. sedymentacja cząstek w niższych part jeziora opad zachodzi wolniej, więc akumulacja w warstwie gdzie emp gwałt spada-stąd max glony w termoklinie. Przepływ laminarny przy małej lepkosci, przy dużej turbulencje-potrzebne do mieszania się wody i zużycie pierwiastków dla małych org (pomoc wici i rzesek). Szybsze obiekty mają większą l. Re. Glony osiadłe w rzece mogą mieć większą prod niż zaw w toni w jeziorze. Liczba Reyoldsa opisuje właściwości przepływu wokół obiektów zan w wodzie, pokazuje stos sił bezwładnosci (turbul) do lepkosci (lamianarn). Im wieksza lepkosc tym wieksza l. Re.Re mniejsze od 1 to lamin, a duze to turbul. Rozp gazów-prawo Henryego że rozp gazu zal od wsp rozp, ciśn i temp Przenikanie światła- krzywanatężenia światła, spada ono wykładniczo wraz z gł. Światło fotosyn ma dł 400-700nm, czerwień i Uv szybko absorbowane przez wode, a najdalej łękit. Głębokość strefy eufotycznej gdzie prod przeważa nad ozkł to gł gdzie dociera 1 proc światła. JEZIORA to naturalne zagłęb na pow ziemi wyp wodą nie maj poł z morzem, minimum 1 ha pow, w Polsce 9300 jezior wg tego, musi też zachodzi stratyfikacja termiczna, jeśli nie to jest staw. Pow jezior na świecie to 1,4% pow lądu, a objetosc to 0,017% wody na Ziemi z tego połowa to słone np. Kaspijskie. Endogeniczne-tektonika, wulkany, duże, głębokie, starsze niż polodowcowe. *tektoniczne: Wiktorii, ładoga, Superior, Bałchasz, Bajkał (najw rezerwuar słodkiej wody, najgłębsze, ponad 1km), Tanganika, Loch Ness, Jez Ochrydzkie. *wulkaniczne-kalderowe w kraterach wygasłych wulk np. Crater lake USA (600m gł), Toba na Sumatrz-najw wulkaniczne (100 na 40km, 500m gł) *wulkaniczne nie kalderowe w dolinach zamk przez lawę Kiwi w Afryce, Maar powst w wyniku jednoraz wybuchu, Nos Maar- dramat, obszar aktywny wulk i CO2 do dna dociera, ciśnienie wody przy dnie duże, zamieszały się warstwy i wody z dna do pow i zaczął wytr się z nich CO2, uduszenie. Egzogeniczne-uderzenia meteorytów, zmiany klimatu, lód, wiatr, zlodowacenia (90% jesiorw Pln) *meteorytowe np. Manicouagan (Kanada), kształt obręczy z wyspą pośr, w Pln zespół jeziorek Morasko pod Poznaniem ma mniej niż 100lat. *poloowc-np. Rynnowe Hańcza, Mikołajskie, Śniadrwy w morenie dennej, Mamry w morenie czołowej, też górskie np. Czarny staw Gąsienicowy, Morskie Oko *rzeczne Czerniakowskie, płytkie zarośnięte, Polska centralna *krasowe tam gdzie skały wapienne, erozja Plitwickie Chorwacja, Białe *przymorskie odcięcie i odsolenie zatok morskich )łebsko) lub Dąbie deltowe w wyniku działalności rzek i morza. *bagienne-Syberia, Kanada zahamowanie odpływu wody przez roślinność bagienną, torf, dystroficzne. Stratyfikacja termiczna, od góry: epilimmon- ciepła, metalimnion (termoklina) – skok termiczny, temp zmniejsza się o co najm 1 stopień na m, hypolimnon-zimna warstwa przydenna. To jest latem, jesienią temp wyrównuje się i mieszanie, Zimą odwrotnie, bo najcieplejsze na dnie. Podział jezior ze względu na produktywność * oligotrof ubogie w biogeny, przezroczysta woda, łososiei sieje, profil tlenowy to ortograda (krzywa gdzie zaw tlenu nieweile się zmienia z głębok) *eutroficzne żyzne, mało przejrzyste, deficyt tlenu, karpiowate i okoniowate, profil tlenowy to klinograda czyli dużo tlenu w epilimionie, spadek w meta i deficyt przy dnie, mało org bentosowych. *mezotrof *ultraoligotrof *hypertroficzne Dzieli się w zal od ilości fosforu w wodzie *nieharmonijne niska prod pierwotna *acidotroficzne kwaśne *alkatroficzne wyskoie pH *argilotrof duża mętność, zaw nieorg *siderotrof duże stęż żelaza *dystrof obciążenie humusem np. małe leśne, fosfor trudno dostępny *obciążone ściekami limitacja azotu. Związek głębokości z trofią wynika z tąd że jeziora są zasil przez pow i jeżeli stos pow do jego objętosci jest niewieli to jest duże rozcieńczenie pierw, też to że w głębokich wodach kumuluje się dużo tlenu w hypolimnionie w czasie wiosennej cyrkulacji. Duże znaczenie dla uwalnianiu fosforu z osadów. Fosfor ma niedosk cykl biogeniczny- czyli ortofosforany łatwo wiążą się z jonami metali w war tlen i są one nierozp, wypad z obiegu, jezioro stale wyczerpuje fosfor i ubogie. Gdy dużo mat org się rozkł zużywany jest tlen nad osadami i fosfor się uwalnia do obiegu i sprzężenie zwrotne, nasila się eutrofizacja, a konsekw tego są zakwity sinic. Im więcej fosforu tym więcej ryb.Do zapobiegania eutrofizacji- Dafia zjadają glony, albo regulacja od dołu i od góry: dużo ryb planktonożernych → ubogi zooplankton--> dużo fitoplanktonu. Wprowadzenie ryb drapieżnych--> uwolnienie zooplanktonu--> mniej fitoplanktonu. Indeks stanu trofii (TSI) oblicza się z przejrzystości wody (krążek Secciego), też z biomasy glonów oraz ilości fosforu rozp w wodzie. Podział jezior mieszanie: *dimiktyczne mieszające się dwa razy w roku, wiosną i jesienią, strefa umiarkowana *polimiktyczne- wielokkrotnie w ciągu roku, płytkie rozlegle Śniadrwy *amiktyczne, oligomikt-polarne, lód *monomiktyczne ciepły klimat, mieszanie zimą, Bodeńskie, *meromiktyczne brak mieszania, głębokie, dopływ wód min do dna i ich gestosc wieksz niż na pow. RZEKI to 0,006% obj wody na Ziemi, najdłuższa Nil, Amazonka najw dorzecze. To ekosystemy heterotrof uzal od dopł mat z zewn, inaczej wyjaławiają się (przeciwnie niż jeziora). Prod pierwotna w rzekach ma niewielkie znaczenie. Z reguły większość mat org poch ze zlewni. Przepływ *kształt struk przestrz np. charakter osadów jest uzal od tempa przepłw np. rwącym potoku na dnie będą tylko duże kamienie, w powolnej rzece – piasek i ił (co ma z kolei wpływ na to jakie organizmy mogą tam występować). *mieszanie nie pozwala na wyst stratyfikacji, gradientów, prąd unosi org i często wytwarzają one adaptacje zap temu, przyssawki, pazurki, kształt ciała silnie spłaszczony. Lot kompensacyjny jętek – po wylęgnięciu się z jaj lecą w górę strumienia aby złożyć jaja wyżej, ponieważ są one zmywane z prądem. Inaczej kończyły by w morzu. *samooczyszczanie rzeki np. ze ścieków, ale pow też, że pierwi bioge muszą być szybko wyk – utrudnia to więc produktywność. Ruch wody powoduje odświeżanie zasobów biogennych Prod pierw limitowana przez światło.małe strumyki - płyną pod drzewami i dociera do nich niewiele światła. Maksima biomasy są zwykle wczesną wiosną gdy nie ma liści.W środkowych biegachnie są zacienione,dość płytkie, i nie bardzo zanieczyszczone. Produkcja może tam przeważaćmogą więc być ekosystemami autotroficznymi. *niszcząco. Wraz z biegiem rzeki zmienia się temp, stęż gazów, wielk prod pierw, wody odz mają 8st, im dalej w dół rzeki tym mniejsze są amplitudy temp. Przy źródłach woda ma zwykle mniej tlnu, ale szybko się natleniają, bo maja niską temp i są turbul. Klasyfikacja rzek (krainy rybne) pstrąga-od żródeł w dół, do 10st, na dnie są kamienie, bez osadów, nasyc tlenem *lipienia cieplejsza, dno kamieniste-żwirowe, rośliny wodne przy brzegach, nas tlenem wys *brzany-szybki środkowy nurt, wyższe temp, mniej tlenu *leszcza- dolne brzegi rzek o pow nurcie i szer korycie, płocie, liny, sandacz, szczupak, woda latem ponad 20st, dno piasek, muł, lokalnie deficyt tlenu. *jazgarza- przy ujściu rzeki, dużo mułu, słonawa woda, powolny nurt, inne ryby, tez morskie. Kontinuum rzeczne-rzeki są kontinuum, gradienty zmian czynników, rzędowość rzeki: cieki I rzed brak dopływów, II rzedowy to dwa I rzedowe połączone, rzędowość zmienia się gdy np. dwa cieki II rzedowe się spotkają, wtedy III rzedowy, powyżej VI to duże rzeki. Domnującym źródłem energii w górnych ciekach są opadłe liście, , niewiele producentów, brak fitoplanktonu bo nie może się namnożyć (jeśli woda rezyduje w rzecemniej niż 75-100dni o nie może zaistnieć fitoplankton), dominują bezkręgowce (zgryzacze-żywiąs ie opadłymi liścmi, wytw drobną mat org, i fltratory). Duże zróżnic rozp mat org, zmienność temp waha się W srodkowym samowystarczalna, makrofity i petryfiton, filtratory, spasacze- odż się petryfitonem z dna, najw różnorodność. Stała temp.W dolnym podstawą jest spłukiwany z górnych zawiesina org, prod spada bo światło nie dociera, dominuje fitoplankton. Ilosć fitoplanktonu zależy od szybkości przepływu, zbieracze. Kwasy humusowe trudno rozp, zmienność temp waha się.

ORGANIZMY Brzeg-litoral (makrofity)-->pelagial (plankton unoszony z pradem i nekto pływający aktywnie)-->otwarta przestrzeń-->profundal(przydenna, bentos np., epiliton na kam, epifiton na roslinach, epihelon na osadach). *bakterioplankton-poniżej 1um, auto i heterotrof, zjadane przez pierwotniaki *pikoplankton-bakterie, protisty, glony poniżej 2um *nanoplankton-2-30um, protisty, duże bakt, niekt glony *fitoplank sieciowy powyzej 30um, w sieci. *Fitoplankton to główni producenci, okrzemki, eugleniny, zielenice, sinice, tworzą kolonie. *zooplankton konsumenci większe pierotniaki niezielone np. Wrotki do 100um, zwykle niedrapieżne, wir z rzęsek, żywią się nimi małe rybki, wioślarki np. Leptodora do 1cm, szybko pływa i ryby nie jedzą to drapieżnik, ale z reguły to filtratory, Dafnia aparat filtrujący, wodopójki. *Nekton (ryby) w jeziorach o wyzszej trofii-karpie, okonie, sandacz, łosoś, sieja *neuston żyje na błonce pow lub tuż pod nartnik, hyponeuston Organizmy bentosowe Fitobentos (makrofity i peryfiton) *makrofity wynurzone, trzcina itp., rola filtru zatrzymania pierw ze zlewni *makrofity o liściach pływających np. grzybień biały, zanużone całkowicie, moczarka kanadyjska, ramienice, nie są zjadane, rola produkcji tlenu i stabilizacji wody, zabobieg turbulencjom, sprzyjaja sedymentacji. Zwykle wypierają fitoplankton z jezior i woda jest przejrzysta, ale jeżeli nie to rozrost fito i makro nie mogą już bo potrz ,światła. Zoobentos drapieżniki i detrytusożercy, osiadłe filtratory, larwy jętek, ważek, chruścików, chrząszczy, pluskwiaki.