J. Słowacki, Powieści poetyckie, BN I/ 47

Słowacki w okresie tworzenia powieści poetyckich.

Powieści: Szanfary, ułomki poematu arabskiego; Hugo, powieść krzyżacka; Do Michała Rola Skibickiego; Mnich, powieść wschodnia; Jan Bielecki, powieść narodowa polska; Arab; Żmija, romans poetyczny z podań ukraińskich; Przedmowa do III tomu Poezyj; Lambro, powstaniec grecki i Godzina myśli napisał Słowacki w przeciągu 4-5 lat, od roku 1828 do 1832, względnie do 1833. Był to okres bardzo bogaty w przeżycia dla młodego poety. Jako dziewiętnastolatek ukończył studia prawnicze na Uniwersytecie Wileńskim, wyjechał do Warszawy, uczestniczył (nie jako żołnierz) w powstaniu listopadowym, wyjechał z kraju najpierw do Anglii, gdzie dowiedział się o klęsce narodowego zrywu, potem przeszło rok przebywał w Paryżu, a następnie w końcu 1832 w Szwajcarii. W tym też czasie nieszczęśliwie kocha Ludwikę Śniadecką, a ostateczne rozstanie z ukochaną nastraja go ponuro i melancholijnie. Słowacki staje się samotnikiem, skupionym na przeżyciach wewnętrznych, do głosu dochodzi jego niezwykła, wizyjna wyobraźnia, pojawia się mniemanie o sobie jako o poecie wielkim, swoje życie stara się podporządkować twórczości, zatopić w cierpieniach i bólu, z przekonaniem, że służyć to będzie jego pośmiertnej sławie.

Z Paryża Słowacki wyjechał chcąc odseparować się od emigracyjnych swarów i całkowicie oddać się pracy twórczej (choć może przyczyniła się do tego także III część Dziadów). Był poeta typowym romantycznym indywidualistą, ceniącym sobie nade wszystko swobodę, szczególnie wewnętrzną, mocno przekonanym o niezwykłej wartości swoich dzieł. Większość utworów Słowackiego oddaje w jakiś sposób nastroje i uczucia poety; Szanfary, Hugo, Mnich i Arab to grupa powieści, w których przeżycia,poglądy i zagadnienia artystyczne przenika duch prawodawcy poetyckiego i władcy dusz, Byrona i Mickiewicza. W postaciach tam opisywanych jest wiele własnych lecz upoetyzowanych pierwiastków duszy poety, w zdarzeniach i sytuacjach wiele fantazji lubującej się w krańcowości i jaskrawości. Wiele jest tam też form i elementów stylu zaczerpniętych od innych twórców, choć poeta stara się rozwijać swą twórczość na swój sposób . I tak na przykład Lambro zawiera pierwiastek narodowo – polityczny, jako próba wyjaśnienia własnego stosunku do walki zbrojnej, a Godzina myśli przesiąknięta wątkami autobiograficznymi stanowi ważny materiał do zrozumienia psychiki poety w epoce tworzenia powieści poetyckich.

Naśladownictwo Byrona

Słowacki przejął od Byrona to, co niepokojące, smutne, pełne rozpaczy, pesymistyczne, co wyrażało pogardę dla ludzi, przekonanie o własnej wyższości, co pozwalało na zachowanie swobody nieograniczonej dla jednostki, co było buntem, przekorą, uporem, fantazją, nienawiścią dla tradycyjnych, szablonowych cnót, co doprowadzało do konfliktu ze społeczeństwem, a jednocześnie porywało w w zaświaty, tęskniło do lepszego, pełniejszego życia. Byron oddziaływał także na kompozycję, styl, sposób obrazowania, malowanie stanów psychicznych bohaterów i ich charakterów. Główne dzieła na których wzorował się Słowacki to: Giaur, Narzeczona z Abydos, Korsarz, Lara i Sen. I tak na przykład w Szanfarym miłość nieszczęśliwa rozsnuta jest na tle motywów typowo bajronowskich. Zawiedzione uczucie wywołuje w duszy Szanfarego gorycz, zniechęcenie, pogardę dla ludzi, odwrócenie się od świata i krwawą zemstę. Akcja przenosi się do Arabii, a wprowadzanie motywów orientalnych to też cecha twórczości Byrona. W Hugonie na Byronie wzorowana jest technika powieści, tajemniczość akcji i motyw buntu przeciwko więzom krępującym naturalne porywy miłości. Mnich przypomina Giaura , bohater nie może zapomnieć o przeszłości i ma podobną wizję przedśmiertną kochanki. Tytułowa postać Araba również doskonale naśladuje bohaterów Byrona. Żmija zaskakuje zawiłością i tajemniczością fabuły. Lambro to z kolei postać stylizowana na typ, który ma uosabiać „choroby wieku”. Jest pełen wewnętrznych rozterek, kocha wysokie ideały, lecz nie może ich zrealizować, jest świadomy swojej niezdolności do czynu, cechuje go smutek, nuda, wzgarda dla ludzi – to typowe cechy bohatera bajronicznego.

Naśladownictwo innych twórców.

U kolebki twórczości Słowackiego stał obok Byrona także Mickiewicz. Słowacki znał go przecież od dzieciństwa, pragną zdobyć jego uznanie i dorównać geniuszowi. Na utworach Mickiewicza, szczególnie na Konradzie Wallenrodzie wzorowane są dwie powieści Słowackiego Lambro i Hugon. W Hugonie z Konrada znajdziemy przede wszystkim zewnętrzne cechy bohatera: Krzyżak, łamiący prawa Zakonu, miłość do zakonnicy, sąd tajemny nad nim, wspólna śmierć z kochanką. W Lambrze natomiast zostaną poruszone sprawy narodowo- polityczne, które później zaowocują w Kordianie. W Żmii odnaleźć możemy reminiscencje ze Świtezianki, szczególnie w balladzie o hetmanie i rusałce, a w Szanfarym pojawia się motyw z II części Dziadów upiór i pasterka.

Odnajdujemy też w utworach Słowackiego nawiązania do Malczewskiego – w Bieleckim ponura postać wojewody przypomina analogiczne postaci z Marii, na Żmiję wpłynęły też ukraińskie temty zaczerpnięte z Zaleskiego i Goszczyńskiego.

Motywy literackie:

miłość: motyw ciągle ten sam i za każdym razem inny. W Szanfarym i Godzinie myśli pojawia się miłość nieszczęśliwa. W pierwszym z tych poematów silna i gwałtowna namiętność wyraża się przekleństwami i złorzeczeniami, kieruje się myślą o krwawej zemście, wywołuje nienawiść do świata, jest bezpośrednią reakcją na zawiedzionego kochanka, a wszystko dokonuje się w orientalnym otoczeniu. W drugim z kolei miłość jest przyciszona i melancholijna i smutna, oglądana przez pryzmat innych, może równie głębokich przeżyć,jest to wylew uczuć bezpośredni, pozbawiony fabuły, w otoczeniu bliskim, znanym poecie. Przeważnie Słowacki nie tworzy głębszych analiz psychologicznych, zwykle nie dowiadujemy się o charakterze uczuć poszczególnych postaci. Miłość występuje u niego jako uczucie już rozwinięte i dokonane, w jakiś sposób na losy bohaterów.

nienawiść: bohaterowie Słowackiego, którzy mocno kochają często równie silnie nienawidzą. Tak Szanfary nienawidzi Zary, za zdradę; Hugon nienawidzi Zakonu; Mnich nienawidzi swego obecnego życia, które doprowadziło go do zbrodni przeciwko swojemu narodowi i rodzinie; Bielecki nienawidzi wojewody, a Żmija do Baszy; Lambro nienawidzi właściwie wszystkiego i wszystkich, podobnie jak Arab. Nienawiść jest charakterystyczna i symptomatyczną odmiana romantycznej walki ze światem, przemijającej się w działania destrukcyjne i zadawanie cierpień bez określonego celu.

zemsta: rodzi się z nienawiści, oddają się jej z rozkoszą wszyscy bohaterowie powieści Słowackiego, którzy doznali krzywdy od losu i ludzi.

cierpienie: cierpią wszyscy bohaterowie, zarówno przed podjęciem zemsty jak i po niej; cierpienie jest stałym i niezmiennym elementem ich dusz, są tak psychicznie ukształtowani. Są głęboko przekonani, ze cierpienie wywyższa ich ponad szary tłum. Słowacki potrafi cieniować mękę duchową swoich postaci.

sumienie: sprawia, ze bohaterowie czują się inni i cierpią; sumienie i to poczuwanie się do winy potęguje jeszcze uczucie cierpienia i czyni życie postaci prawie beznadziejnym.

poczucie wyższości: pomimo cierpienia i poczucia winy bohaterowie uważają się za jednostki wyższe, do których nie można stosować zwykłych kryteriów estetycznych; przejęci myślą lub ideą poświęcają się jej bezgranicznie łamiąc tradycyjne prawa, równocześnie jednak odzywa się w nich sumienie i psuje im rozkosz buntu.

koloryt lokalny: akcje toczące się w krajach wschodu charakteryzują się ornamentyką orientalną, dosyć szablonową, tutaj miejsce i czas akcji nie są bliżej określone. Dokładniejsze tło historyczne i koloryt lokalny występuje w Żmii (kozaczyzna) i Bieleckim (obraz szlachty za panowania Stefana Batorego). Dąży autor w tych przypadkach do odmalowania epoki i do postawienia na wyrosłych na jej tle i związanych z nią postaci. W ściśle określonej epoce historycznej rozgrywa się także akcja Lambra (sprawa grecka). Historyczność u Słowackiego jest traktowana podobnie jak u Waltera Scotta, skupia się głównie na opisywaniu aspektów zewnętrznych, tj: barwnych wydarzeniach, na życiu wyższych warstw, ich zabawach strojach itd. Brak u Słowackiego socjologicznego ujęcia epoki historycznej. Z kwestią historyczności łączy się także stosunek Słowackiego do przeszłości, do uczynienia z niej tematu dzieła popycha go ciekawość psychologiczna, chęć odnalezienia w odległych czasach postaci bajronicznej. Brak w tym wszystkim osobistego stosunku do minionych wieków.

uczucia patriotyczne: dał im wyraz Słowacki w swoich poezjach rewolucyjnych; dominują wśród nich przede wszystkim uczucie zawodu, gorycz, sceptycyzm i krytycyzm. Tak jak oskarża w Lambrze greków, o to, że nie umieli wywalczyć sobie wolności, tak też odnosi się do Polaków i do upadku powstania listopadowego. Przeciwstawia się zdecydowanie idei mesjanizmu i traktowania emigracji jako duszy owego narodu wybranego jakim są Polacy.

Ludowość i fantastyka: w romantyzmie polskim stanowią element programowy, jednak rzadko kiedy występują i Słowackiego. Motywy ludowe pojawiają się w Żmii ( pieśni i śpiewy kozackie, balladę, motyw cudownego obrazu), Arabie (upiór- zabity kochanek ukazujący się po śmierci kochance), Mnichu (cień ukochanej, który zjawia się przed śmiercią). Motywy fantastyczne tj: diabłów, czarów, widm i guseł prawie w ogóle brak, oprócz rusałki oczywiście.

Styl.

Na technikę kompozycji powieści poetyckich Słowackiego duży wpływ miał Byron, jednak poeta podejmuje w tym zakresie także śmiałe i nowatorskie, samodzielne kroki. Jeśli idzie o charakterystykę postaci, głównym zabiegiem jest ciągle fragmentaryczność i przedstawianie tylko głównych momentów akcji. Brak u Słowackiego charakterów – wszechstronnie opracowanych, są raczej opisy poszczególnych stanów duchowych ukazane w jaskrawym oświetleniu kilku momentów (dotyczy powieści przed Lambrem). Postacie Słowackiego są wyjątkowe, wielkie, wyższe nad tłum, naznaczone cierpieniem, a wypadki w których biorą udział są równie niepoślednie. Obrazowanie jest dostosowane do charakteru postaci i ich przygód; przeważają barwy wyraziste, kontrastowe, mocne, nie ma miejsca na subtelne półtony (zamiłowania kolorystyczne najsilniej chyba występują w Żmii). W miarę dojrzewania Słowackiego jak artysty kolory te stają się bardziej stonowane – tak jest w Lambrze, a w Godzinie myśli brak już krzykliwości, panuje półmrok, zamglenie. Przyroda u Słowackiego pełni rolę przeważnie tła niezwykłych wypadków, choć czasem stają się odrobinę bardziej samodzielne – wpływają na nastrój itd., a w późniejszych powieściach traktowana jest z bogatszym zasobem środków technicznych, pojawiają się opisy.

W Lambrze wielu motywów dekoracyjnych dostarcza morze. W Godzinie myśli przyroda odzywa się nową, tajemniczą mową; obu bohaterom dramatu nie wystarczają zwykłe wrażenia natury, szukają innych, niezwykłych doznań. Rodzaj metafor, porównań, epitetów i innych środków stylistycznych używanych w obrazowaniu przez Słowackiego odpowiada charakterowi jego wyobraźni czułej na tony i barwy ponure albo jaskrawe oraz słabej jeszcze w tym czasie zdolności określania zasadniczych cech przedmiotu zjawiska przez porównanie. Język poetycki Słowackiego jednak z czasem dojrzewa do tego stopnia, że staje się on niekwestionowanym mistrzem słowa. Podobnemu przeobrażeniu ulega także rytmika i rymotwórstwo poety, ewoluuje od form jednolitych, po różnorodne. Ciekawym zjawiskiem w technice Słowackiego jest umiejętność tworzenia żywej akcji i poczucia ruchu w większości jego powieści. Obrazy przewijają się w zmiennym, w większości szybkim tempie, co doskonale oddaje rytmika wierszy.

Spośród wszystkich powieści poety najbliższa rozwiniętemu w pełni artyzmowi Słowackiego jest Godzina myśli.