Średniowiecze, renesans i barok polskiej literatury

Średniowiecze

1.Chronologia średniowieczna w Polsce i w Europie.

Europa:

476 r. – upadek cesarstwa rzymskiego  1492 r. – odkrycie Ameryki; 1453 r. – upadek Konstantynopola; 1450 r. – wynalezienie druku przez Jana Gutenberga.

 wczesne średniowiecze ( do XI w. ),

 rozkwit średniowiecza ( XI – XIII w. ),

 zmierzch średniowiecza ( XIV – XV w. ).

Polska:

966 – chrzest Polski przez Mieszka I  przełom XV i XVI wieku [ w tym okresie pojawiają się tendencje humanistyczne, a powoli słabną jeszcze te średniowieczne].

2. Początki piśmiennictwa na ziemiach polskich – wczesna twórczość łacińska.

Piśmiennictwo łac. w Polsce rozwinęło się pod koniec X w. Mieli na to wpływ duchowni z Lotaryngii, Czech i Niemiec. Początkowo były to dokumenty, np. Dagome iudex, i epigrafy / epitafia (napisy nagrobne), m.in. na grobie Chrobrego. Do tego zalicza się też roczniki przykatedralne i pierwsze żywoty świętych. Wszystko po łacinie! Pierwsze obszerniejsze teksty to kroniki z XII w. Na początek XIII w. przypada rozwój polskiej twórczości poetyckiej, której pionierem był Wincenty z Kielczy ( np. Żywot większy świętego Stanisława i Żywot mniejszy świętego Stanisława ). Dopiero w 2. połowie XII w. następuje próba stworzenia polskiego alfabetu na podstawie łacińskiego, o czym mówi Złota bulla z ok. 1138 r.

3. Wczesna hagiografia polska – żywoty św. Wojciecha i św. Stanisława.

Hagiografia – utwory o świętych religii chrześcijańskiej. Jej bohaterem był święty: osoba historyczna lub fikcyjna, uosabiająca cnoty chrześcijańskie i kultywująca je w swej działalności, oraz obdarzona charyzmatem ( darem Bożym ).

Św. Wojciech – biskup praski, pierwsza osoba uznana za patrona Polski. Autorem jego Żywota był Benedykt Jan Kanapariusz. Powstał w latach 998 – 999. Wojciech był kapłanem praskim, który piął się ku górze w hierarchii kościelnej. W wyniku konfliktu duchownych i możnych uciekł do Rzymu. Wojciech zabiegał u różnych przedstawicieli kościelnych i świeckich o podjęcie pracy misyjnej wśród pogan. W 997 r. trafił nawet na dwór Chrobrego, z którym się przyjaźnił. Mimo, iż nie przyznano mu praw, udał się z misją do pogańskich Prus. Tam został zabity i poćwiartowany. Chrobry wykupił jego ciało za równowartość jego wagi w złocie.

Św. Stanisław – polski duchowny katolicki, biskup krakowski, męczennik, święty. Pochodził ze Szczepanowa. Jeden z katolickich patronów Polski. Autorem jego Żywota jest Wincenty z Kielczy. Co do kulminacyjnego wątku jego życia, są dwie wersje. Wg jednej stanął w obronie niewiernych żon rycerzy walczących w wyprawie kijowskiej, które król Bolesław Szczodry kazał ukarać, mimo przebaczenia ich mężów. Król nakazał sługom zabicie biskupa, a gdy ci nie chcieli, sam go zamordował. Wg drugiej wersji, Stanisław popierał frakcję polityczną przeciwną królowi, a pochlebną Niemcom i Czechom. Spisek został wykryty, a duchowny poćwiartowany za zdradę.

O konflikcie Stanisława i Szczodrego wspomniał pobieżnie Gall Anonim w swej Kronice.

4.Twórczość Wincentego z Kielczy.

Na jego twórczość składają się prozatorskie dzieła hagiograficzne oraz wiersze o św. Stanisławie, a nadto dzieje pisarskie. Wszystko po łacinie! Do najsłynniejszych należą: Legenta s. Stanislai, hymn Gaude Mater Polonia, pierwsze zachowane w Polsce oficjum rymowane Dies adest celebris oraz sekwencje o św. Stanisławie. Przyjmuje się, że był redaktorem niezachowanej wersji Rocznika kapitulnego krakowskiego oraz autorem umieszczonych tam wpisów odnoszących się do lat 1196 – 1267. Uważany jest również za twórcę zaginionej kroniki obejmującej pierwszą połowę XIII w. Kroniką tą posłużył się Jan Długosz. Bohaterem niemal całej twórczości stał się św. Stanisław, darzony ówcześnie szczególnym kultem w związku z długo przygotowywaną kanonizacją.

5. Utwory poetyckie w Kronice Anonima zwanego Gallem.

 Na początku I Księgi – Cudowne narodziny Bolesława Krzywoustego - zawierają elementy typowe dla miracli - opowieści o cudach spełnianych przez świętych + topos „ja powiem, wy słuchajcie” + typowe dla Galla uwiarygodnianie własnej twórczości.

 W I Księdze – Pieśń o śmierci Bolesława [Chrobrego] – podmiot, czyli personifikacja Polski, opłakuje króla, po którego odejściu kraj będzie marniał, dopóki nie pojawi się Bolesław Krzywousty.

Na początku II Księgi – bez tytułu – Anonim podsumowuje historię polskiego tronu, przechodząc do meritum, czyli życiorysu Krzywoustego; nadal używa formy „my”, gdyż utożsamia się z odbiorcami.

 W II Księdze – bez tytułu – w pieśni rycerskiej, Gall utrwalił wyprawę Krzywoustego na Kołobrzeg.

 Na początku III Księgi – bez tytułu – pieśń o Krzywoustym, podsumowująca jego dotychczasowe podboje, zwłaszcza w Pomorzu.

 W III Księdze – bez tytułu – pieśń na cześć odwagi Krzywoustego w walce z niemieckim cesarzem.

***Sporo wszędzie ściemy, bo Gall nie znał faktów, ani słów władców przed Krzywoustym, a jego samego opiewał w samych superlatywach, ukrywając fakt, iż był to król okrutny i bezwzględny.***

6. Gatunki liturgiczne poezji średniowiecznej.

Są to:

 sekwencja ( utwór poetycki włączony do liturgii mszy świętej i śpiewany na melodię Alleluja);

 trop ( retoryczny ozdobnik tekstu liturgicznego );

 pieśń hymniczna;

 plankt ( monolog cierpiącej pod krzyżem Maryji );

 dramat pasyjny ( utwór o męce Chrystusa );

 dramat liturgiczny ( uzupełnienie liturgii o obrzędy kościelne );

 dramat misteryjny ( sceny biblijne opracowane w sposób teatralny ).

7. Wczesna średniowieczna poezja łacińska w Polsce – omów na wybranych przykładach.

Są to, m. in. :

 epigrafy ( napisy nagrobne ), np. inskrypcja na grobie Chrobrego, pt. Nagrobek,

 lakoniczne dedykacje w księgach, np. w Liber officiorum ofiarowanej Mieszkowi II.

Ta poezja cechowała się:

- akcentami mentalności religii średniowiecznej,

- lakonicznością ( dedykacje ),

- częstymi toposami typu: „gołębica bez skazy”, pisany ku chwale zmarłemu,

- stosowano łacinę do pisania pierwszych dokumentów, roczników, modlitw, utworów hagiograficznych.

***Dopiero w XIII w. zaczęło się pojawiać piśmiennictwo polskie.***

8. Kronika Anonima zwanego Galem jako źródło historyczne.

Co przemawia za tym:

 dzieje Polski od czasów legendarnych do 1113 r.;

 wiadomości czerpane ze źródeł pisanych, np. Rocznik dawny, Pasja św. Wojciecha oraz ustnych przekazów;

 zawarte w Kronice postaci królów – od Mieszka I do Bolesława Krzywoustego oraz nawiązania do autentycznych wydarzeń;

 zamiast dat, Gall zastosował tzw. gesta – dzieje rycerskie królów i książąt, opowieści o ich wojennych czynach;

 dobrze przedstawiona chronologia Polski ( usytuowanie geograficzne ), poza opisem pochwalnym, bardzo podkoloryzowanym.

Co przemawia przeciwko temu:

 dzieło ma charakter subiektywny – w szczególnych superlatywach ukazuje Krzywoustego i Chrobrego, tając fakty ich oczerniające;

 styl Anonima dobrze maskuje nawet okrutne wydarzenia, bo nie nazywa wszystkiego po imieniu;

 panegiryka to czysta inwencja Galla;

 autor ściemniał w wypowiedziach niektórych władców, których przecież nie mógł słyszeć, np. przesłodzona stylem mowa umierającego Chrobrego;

 nieautentyczne wstawki koloryzujące i apoteozujące, np. list cesarza Henryka IV do Bolesława Krzywoustego NIGDY NIE POWSTAŁ.

9. Kronika Anonima zwanego Gallem jako pareneza.

Pareneza – zdanie, zwrot, przemówienie zawierające myśl umoralniającą, napomnienie. Literatura parenetyczna przedstawiała wzór postępowania i pożądane cechy osobowe człowieka pełniącego daną funkcję społeczną.

W swym dziele Anonim przedstawia wzór idealnego postępowania na przykładach Bolesława Chrobrego i Krzywoustego. Ukazuje jedynie ich szlachetne cechy, przedstawia w superlatywach, co ma poniekąd skłonić czytelnika do refleksji nad własnymi czynami. Pomijając fakt koloryzacji obu królów, uważam, że dzieło można śmiało nazwać parenezą. Chrobry był doskonałym rycerzem, strategiem oraz władcą, przyczynił się do rozwoju chrześcijaństwa, traktował każdego z szacunkiem. Krzywousty odziedziczył po nim to wszystko, ale autor nie poprzestał i wciąż idealizował go kolejnymi cnotami. Czytając słowa Galla naprawdę można się utożsamiać z powyższymi postaciami, czerpiąc z ich przykładu zachowanie. Ale pareneza ma też upominać – Anonim o tym nie zapomniał, gdyż pozostałych władców Polski – Mieszka I, Mieszka II, Kazimierza Odnowiciela, Bolesława Szczodrego i Władysława Hermana – nie cenił już tak bardzo. A z tej prostej przyczyny, że jego „annał” ma charakter subiektywny – powyższa piątka posłużyła do przedstawienia pospolitych, mniej cenionych, a nawet całkiem negowanych wzorców postępowania.

10. Kronika Anonima zwanego Galem jako utwór panegiryczny.

Panegiryk – wypowiedź wysławiająca często w przesadnie pochlebny sposób osobę, czyn, wydarzenie.

Nie ma, co do tego wątpliwości patrząc na superlatywy, w jakich zostali przedstawieni Chrobry i Krzywousty. Ich wizerunki odpowiadają pojęciu herosa – pochwała wyłania się stopniowo, z opowiadania o ich pochodzeniu i czynach. Można wysnuć tu tezy, że:

 Krzywousty to Wybraniec Boga;

 ród Piastów rządzi z woli Boga.

Co więcej, pojawiają się aluzje, stanowiące apoteozę królów, np. nawiązanie do mitologii greckiej – gdy umiera Chrobry, kraj będzie słabł ( złoty, srebrny, miedziany, żelazny, a nawet ołowiany wiek go czeka ), dopóki nie narodzi się jego następca. I tu, podczas narodzin Krzywoustego, Gall nie szczędzi słów, robiąc z tego wydarzenia cudowne, niemal święte zajście. Wyliczeń na temat pozytywnych cech władców, ale też zatajeń ich defektów jest na tyle dużo, że nie sposób ich wyliczyć. Jednocześnie, mądry czytelnik dostrzeże w tym elementy fikcji i domyśli się, że Kronikę można nazwać utworem panegirycznym.

11. Wartości literackie Kronika Galla Anonima.

Jest to nietypowa kronika, bowiem nie ma tu chronologii wg dat rocznych, tylko gesta. Dzieło pisane jest łaciną, silnie rytmizowaną i zrymowaną, przechodzącą miejscami w regularny wiersz. Opiera się na źródłach historycznych. Składa się zarówno z utworów poetyckich, jak i przeważającej prozy. Co więcej, widać majstersztyk Anonima w swej profesji. Utwory wstępne wypełnił dywagacjami na swój temat, dzieła oraz odbiorców. Świadomie i zgodnie z regułami sztuki pisarskiej, skupił światło na sobie – nazywa się pisarzem – pielgrzymem, autorem i artystą o mocy utrwalenia przeszłości. W Liście I. opiera się na toposie samotnego żeglarza na wzburzonym morzu – nawiązał do własnej sytuacji, jako pisarza borykającego się z wielkim i trudnym tematem. Często używa formy „my” (utożsamia się z Polakami) oraz toposu „ja powiem – wy słuchajcie”. Przedmowy napisał zgodnie z zasadami układania listów, objętymi „sztuką dyktowania”, a zarazem wg ogólnych zasad komponowania wstępów. W ten sposób mógł mnożyć pochwały do adresatów i rozbudowywać topik skromności ( wyraz osobistej pokory oraz ubolewania nad własną nieudolnością pisarską ). Przedmowy mają zróżnicowane formy – prozaiczną, pochwalno-dedykacyjną, wierszowaną, panegiryczną. W dziele występuje wiele elementów i wydarzeń fikcyjnych, wzbogacających jednak bardzo kompozycję całości. Charakterystyki królów są rozbudowane, niewątpliwie subiektywne, a w przypadku dwóch Bolesławów oparte nawet na wizerunku herosa. Cudowne narodziny Bolesława Krzywoustego to też jakby miracla. Pieśń o śmierci Bolesława zaś to PIERWSZY POLSKI PODNIOSŁY PLANKT POETYCKI.

12. Scharakteryzuj Kronikę Wincentego Kadłubka.

Jest to kronika obejmująca dzieje Polski od czasów pradawnych po początki XIII w. Została napisana przez Wincentego Kadłubka na polecenie Kazimierza II Sprawiedliwego. Rozpoczął swą pracę ok. 1190 r., a przerwał w 1208 r., gdy to został biskupem krakowskim. Kronika została wydana po łacinie w 1612 r., a po polsku w 1862 r.

Dzieło to, liczące 4 księgi, napisane po łacinie i obok Kronika Galla Anonima, stanowi główne, aczkolwiek niezbyt wiarygodne źródło historii. Wątki dziejów Polski przeplatają się z dziejami Aleksandra Wielkiego, Juliusza Cezara, itd. W celu osiągnięcia efektów estetycznych lub moralnych, autor swobodnie przeinacza fakty.

Zawartość;

 Prolog – krótka opowieść o trzech postaciach z antycznymi imionami, symbolizująca topos skromności; Kadłubek opisuje swą motywację i wskazuje swego zwierzchnika – Kazimierza;

 Księga I. – pochodzenie narodu polskiego oparte na legendach i podaniach;

 Księga II. – obejmuje okres od założenia państwa, aż po konflikt Bolesława Krzywoustego ze Zbigniewem;

 Księga III. – losy kraju podczas rozbicia dzielnicowego;

 Księga IV. – od wstąpienia na tron Mieszka Starego, a urywa się w 1202 r. – ma inny charakter, niż pozostałe księgi, zawiera narracje z okresu znanego autorowi z autopsji, co dynamizuje akcję; Kadłubek idealizuje tu Kazimierza Sprawiedliwego, skupiając się na jego zaletach.

!! KADŁUBEK JAKO PIERWSZY WPROWADZIŁ POJĘCIE OJCZYZNY (PATRIA)!! Jego styl zaś określa się jako trudny i ozdobny – nie mówi o niczym wprost, lecz przez stosowanie wyszukanych figur, myśli, gier słów, metafor, alegorii i personifikacji. Poza tym dialogowość trzech pierwszych strof była wyjątkowa w średniowiecznej hagiografii – wprowadził dwuosobowy dialog, i siebie jako świadka. Dialog w IV. Księdze stanowi pewną aluzję do śmierci owych dwóch rozmówców – prawdopodobnie byli nimi: Jan, arcybiskup gnieźnieński i Mateusz, biskup krakowski.

13. Kroniki średniowieczne w Polsce.

WYSTARCZY ZESTAWIĆ KRONIKI ANONIMA I KADŁUBKA 

14. Ars dictandi – scharakteryzuj.

Inaczej sztuka dyktowania. Powstała jako sztuka kancelaryjna do pisanie listów i argumentów, prawdopodobnie we Włoszech i Francji. Jest to metoda układania tekstu – rozbudowany, symetryczny, paralelny, wzbogacony środkami stylistycznymi, ma ściśle określony rytm. Człony paralelne muszą się rymować. Całość tworzy okres (period) – bardzo rozbudowane zdanie. Przykładem tej sztuki są Przedmowy w Kronice Galla Anonima.

Ars dictandi wyróżniała dwa typy stylu prozatorskiego:

 prosty - przeznaczony dla ludzi mniej wykształconych,

 ozdobny - przeznaczony dla elity intelektualnej.

15.Kaznodziejstwo w średniowieczu – wskaż powody rozkwitu i znaczenie praktyczne.

Nauczanie religijne sprzyjało ukształtowaniu się homilii – swobodnego objaśniania fragmentów Pisma Świętego. Księgi te służyły początkowo tylko duchownym, wkrótce jednak stały się podstawą przekładów lub streszczeń podawanych podczas nabożeństw „nieuczonym” wiernym w ich językach narodowych. Na podstawie fragm. dzieł papieży, homiliarze układali teologowie okresu karolińskiego ( VIII – IX w. ), np. Beda Venerabilis, Paweł Diakon czy Hraban Maur. Forma, jaką pisarze karolińscy nadali homilii, zdominowała kaznodziejstwo chrześcijańskiego Zachodu, co najmniej do końca XI w.

Kaznodzieje objaśniali, zatem zasady wiary chrześcijańskiej, ostrzegali przed popełnianiem grzechów oraz kreślili obraz idealnego wyznawcy, człowieka religijnego, który powinien postępować zgodnie z prawdą, sprawiedliwością i świętością.

W XII w. dzięki reformom papieża Grzegorza VII kaznodziejstwo wkroczyło w nową fazę. Kazania przybrały nową formę (sermo) opartą na retoryce starożytnej - ars preadictandi. Miejsce prostej homilii zajął kunsztowny i erudycyjny wykład, dostępny w pełni tylko wykształconym.

IV Sobór laterański w 1215 r. zreformował kaznodziejstwo ponownie i popularyzował kazania kierowane do ogółu wiernych, bez względu na ich stopień uczoności. Tę odmianę predykacji podjęły zwłaszcza zakony żebracze, np. dominikanie i franciszkanie. Dominikanin Humbert de Romans w dziele O wykształceniu kaznodziejów głosił, że kazania powinny być dostosowane do poziomu słuchaczy.

Pomocne dla kaznodziejów stały się masowo układane zbiory kazań (po łacinie, ale głoszone w języku narodowym). Powstawały różne zbiory:

 kazania na wszystkie niedziele,

 na uroczystości związane z dniami świętych,

 na różne okazje kościelne,

 kierowane do różnych grup społecznych.

Schemat kazania:

a) wstęp:

• Temat – wprowadzenie poprzez werset Ewangelii,

• Protemat – rozwijał zasadniczą myśl tematu,

• Formuła przejścia do zbiorowej modlitwy.

b) właściwe kazanie:

• Zaczynało się od podziału materii wykładu, zazwyczaj na trzy elementy o charakterze doktrynalnym i abstrakcyjnym,

• Objaśnienie Pisma miało odsłaniać sens jego słów, tak aby egzegeza była zrozumiała przez każdego słuchacza ( była szczegółowa i miała wiele możliwości ),

• Następnie następowała argumentacja, która odwoływała się do autorytetów kościelnych – miało to uzasadniać tezę poprzez przypowieści dydaktyczne oraz moralizujące.

c) zakończenie – podsumowanie wywodów ( np. cytatem z Biblii ) oraz formuła końcowa z sakramentalnym Amen.

Postanowienia IV Soboru wywarły również wpływ na działanie Kościoła w Polsce. Kazania bywały wygłaszane już wcześniej w katedrach lub kolegiatach ( świadczą o tym księgozbiory, np. ten z biblioteki biskupa krakowskiego, Iwona Odrowąża ).

Zmiany organizacyjne doprowadziły do powstania parafii w polskich miastach i wsiach. Wprowadzono stopniowo przymus parafialny, przystępność i obrazowość wyjaśniania wiernym głównych zasad wiary, sakramentów, grzechów ( konstytucja legata papieskiego Filipa z Fermo z 1279 r. ).

Obok parafii, działalność zakonów żebraczych przyczyniła się w znacznym stopniu do upowszechnienia popularnego kaznodziejstwa w Polsce. Dominikanie mieli swoje klasztory w Krakowie, Płocku, Sandomierzu i Gdańsku, zaś franciszkanie w Krakowie, Wrocławiu, Chełmnie, Inowrocławiu i Toruniu. Z drugiej połowy XIII w. pochodzą wiadomości źródłowe o kazaniach franciszkańskich w języku polskim.

16. Egzemplum – scharakteryzuj.

Egzemplum to średniowieczna forma literacka przywołująca pewne przeszłe zdarzenie, fikcyjne lub autentyczne, w celu przekonania odbiorców o prawdziwości jakiejś sprawy. Egzempla spisywano w zbiory dla wykorzystania ich przez kaznodziejów do wzbogacania kazań. Charakterystycznymi cechami tej formy jest alegoryczne przedstawienie omawianej kwestii w ramach narracji przedstawiającej określone wydarzenie, po którym następuje moralizatorskie objaśnienie wcześniejszego opowiadania. Od powieści odróżnia je przede wszystkim ten morał – w opowieści jest z nią trwale związany, zaś w egzemplum stanowi dodatek, interpretację, wniosek. Tę formę wykorzystywali, m. in. Geoffrey Chaucer, Michał z Kleparza czy Wincenty Kadłubek.

17. Kaznodziejstwo polskojęzyczne w średniowieczu.

Najdawniejsze w Polsce pisane zabytki kaznodziejskie pochodzą z końca XIII w. i z przełomów XIII i XIV w. Przodowali tu dwaj autorzy łacińscy – Marcin Polak i Peregryn z Opola. Pierwszy z nich pozostawił obszerny zbiór kazań, powstały w Rzymie i znany za granicą.

Kazania Peregryna są po części poświęcone polskim świętym: Wojciechowi, Stanisławowi i Jadwidze. Autor opierał się na wielu wzorach i źródłach pisanych. Jego kazania były przeznaczone i dla duchownych, i dla wiernych. Były w nie wtopione obfite egzempla. Dominowały w nich opowieści eschatologiczne, społeczne, odnoszące się do życia rodzinnego. Te dzieło – Sermores de tempore et de sanetis – było znane na południu i zachodzie od Polski.

Spośród rodzimych kodeksów, najważniejszy dla historii piśmiennictwa jest rękopis Biblioteki Kapitulnej w Gnieźnie, zawierający ( prócz dużej liczby łac. kazań Peregryna ), słynne Kazania gnieźnieńskie, napisane w języku narodowym.

W Polsce podział kazań na kościelne i popularne utrzymywał się, a nawet zaostrzał w XIV w. Władze kościelne dbały o to, żeby przemówienia były wyrażane zgodnie z rygorystycznymi zasadami. Do kształcenia kaznodziejów powołano szkoły katedralne i kolegiackie, a nadto zakony żebracze. Do tego duchownym zezwolono na objaśnianie Ewangelii, co mieli robić ze szczególną dokładnością.

Rozwój kaznodziejstwa popularnego, prowadzony przez zakony żebracze, znajdował poparcie władz świeckich, np. Kazimierza Wielkiego. Poza zakonami, kaznodziejstwem zajmowały się także zgromadzenia, np. bożogrobcy z Miechowa, a wśród nich Stanisław Stojko, twórca Księgi kazań niedzielnych. Dziełem Stanisława ze Skrabimierza były zaś Kazania na temat „Chwała na wysokościach” ( zbiór 20 kazań dla kleru z odautorskim wstępem; ma 3 części: I – X  część poświęcona Bogu i jego mocy, XI – XIV  część o Jezusie i Maryi, a XV – XX  kwestie penitencjalne ), które opiera się na Wulgacie i nieco na Biblii.

Ożywienie „uczonego” kaznodziejstwa nastąpiło w XIV w., kiedy to zacieśniły się związki z Uniwersytetem Praskim. Mateusz z Krakowa, który odebrał tam wykształcenie, pozostawił po sobie wiele kazań, podobnie jak Maciej z Legnicy czy Bartłomiej z Jasła. Z Czech przybył do nas Hieronim z Pragi z zakonu kanoników – twórca paru kolekcji kaznodziejskich, a także Jan Szczekna – szczególnie lubiany przez żonę Jagiełły, Jadwigę, nazywany niezrównanym kaznodzieją.

Mimo tych licznych i obiecujących początków, kaznodziejstwo w Polsce rozkwitło dopiero w XV w.

18. Kazania świętokrzyskie. Omów.

To, co pozostało ze zbioru kaznodziejskich polskich kazań to 5 urywków i jedno kazanie w całości:

1. urywek Kazania na dzień św. Michała ( 29.09. ),

2. całość Kazania na dzień św. Katarzyny ( 25.11 ),

3. początek Kazania na dzień św. Mikołaja ( 06.12. ),

4. urywek Kazania na dzień Bożego Narodzenia,

5. urywek Kazania na święto Trzech Króli,

6. urywek Kazania na dzień Oczyszczenia Najświętszej Marii Panny ( 02.02. ).

Biorąc pod uwagę właściwości pisowni i liczne archaizmy, powstanie tekstu datuje się na przełom XIII i XIV. Co do miejsca, są różne opinie.

Przedmiotem nauczania tych kazań są problemy teologiczno – moralne, związane z kolejnymi świętami, np. z okazji dnia św. Michała, autor mówi o funkcjach aniołów wobec ludzi. W Kazaniu na dzień św. Katarzyny rozważa stosunek Boga do ludzi, w tym grzeszników i męczenników.

Poszczególne kwestie wiary autor dokładnie rozważa i dzieli na mniejsze części. Jego twierdzenia wspierają – Pismo Święte, dzieła papieży i literatura hagiograficzna.

Przytaczanym wersetom Biblii towarzyszy tłumaczenie łacińskiego tekstu na język polski oraz wykład poszczególnych znaczeń. Rozumowanie przeważa nad elementem narracyjnym – opowiadanie pojawia się tylko ubocznie, wtopione w wywód.

Zachowane fragmenty tekstu pozwalają mniemać, że zaginiony zbiór reprezentował w całości odmianę kazań uczonych, przeznaczonych dla wykształconego, nawykłego do umysłowego wysiłku odbiorcy. Intelektualizm prozy autora widać nie tylko w doborze i układzie teologiczno – moralnym, ale w dziedzinie języka, np. abstrakcyjne rzeczowniki. Widać dobitne dążenia autora do zgodności ze średniowiecznymi zasadami kazań. Kazania zostały ułożone prozą poddaną rygorom rytmu i rymu ( widać oparcie o ars dictandi ). Składające się na wypowiedź zdania o rozmaitej budowie, dzielą się na człony o podobnej rozpiętości sylabicznej, w większości wykazując współbrzmienie ( rymy ), nie tylko w zakończeniach , ale i w środku, czy na początku wersu. Paralelizm, rytmizacja i rymy to cechy sztuki dyktowania oraz artystycznej prozy łacińskiej. Autor starał się też unikać powtórzeń, dlatego wprowadzał wyrazy bliskoznaczne. Świadomie tworzył dzieło elitarne, nie przeznaczone dla pospólstwa.

19. Zanalizuj Kazanie na dzień św. Katrzyny.

Św. Katarzyna z Aleksandrii była męczennicą chrześcijańską. Patronka filozofów, studentek, bibliotekarzy, kaznodziejów i kolejarzy. Zmarła śmiercią męczeńską w wieku 18 lat. Otwarcie krytykowała prześladowanie chrześcijan i postępowanie cesarza Maksymiliana. Władca skazał ją na tortury, a potem na dekapitację.

Jest to kazanie głoszone na dzień 25.11. Autor rozważa w nim stosunek Boga do człowieka, dokonując zarazem klasyfikacji grzeszników i konfrontując grzeszność ze świętością, upostaciowaną w osobie męczennicy. Utwór rozpoczyna cytat z Pieśni nad Pieśniami, podany po łacinie i pełniący funkcję tematu ( „Powstań, przyjaciółko ma, piękna ma, i pójdź” ). Są to słowa Salomona, włożone w usta Chrystusa – autor uważa je za figurę wołania Zbawiciela do św. Katarzyny.

Słowa – wezwania należy rozumieć jako stosunek Boga do człowieka ( „I zmówił Syn Boży słowa wielmi znamienita, jimiż każdą duszę zbożną pobudza, poznęca i powabia” ). Autor sądzi, że Chrystus każdą ludzką duszę pobudza ( „Wstań” ) do porzucenia grzechu, ponęca do odrzucenia wartości doczesnych dla duchowych i powabia ( zachęca ) do osiągnięcia królestwa niebieskiego. Ten krótki wstępny fragment kazania zamyka zdanie eksponujące meritum: „ I m[owi Syn Boży]: Wstań!”.

Dalej następuje charakterystyka adresatów słów Chrystusa, wg rodzajów grzechu:

 siedzący – personifikacją jest tu ślepiec, któremu przeciwstawia się św. Katarzyna, bo WSTAŁA na Boże wezwanie,

 śpiący – więzień, czyli „kłodnik w ciemnicy skowany”,

 leżący – paralityk z Ewangelii św. Łukasza,

 umarli – wątpiący w Bożą łaskę.

Rozkład kazania zasadza się na kombinacji struktur trójkowych i czwórkowych – są to liczby znane w religii chrześcijańskiej. W Starym Testamencie – trzykroć święty jest Bóg, Izraelici obchodzi 3 główne święta, itp., a w Nowym Testamencie – Bóg jest w Trójjedni z Synem i Duchem Świętym. Czwórka symbolizująca w Biblii całość świata jako tworu Bożego ( 4 strony świata, 4 rzeki Edenu ), posłużyła do opracowania zestawień kojarzących różne aspekty natury ( strony świata, żywioły, pory roku, wiatry, temperamenty ) ze zjawiskami innego rzędu, np. wartościami etycznymi ( 4 cnoty kardynalne ) oraz Czterema Prorokami Starego Testamentu, czterema Ewangelistami, czterema głównymi Ojcami Kościoła.

20. Gatunki dramatu średniowiecznego – scharakteryzuj.

 Dramat liturgiczny – wywodził się z procesji, np. Niedzieli Palmowej; odbywał się po łacinie ( przez kleryków i chór ) i pełnił uzupełnienie liturgii. Jego rodzaje to: procesja na Niedzielę Palmową, triduum paschalne, a w tym: Wieczerza Pańska, Podniesienie Krzyża, Zniesienie Krzyża, Nawiedzenie grobu.

 Dramat misteryjny – sceny biblijne opracowane w sposób teatralny. Odgrywany w języku narodowym. Posiadał bogate dialogi, dekoracje, większą liczbę aktorów. Jego porządek nakreślała Biblia. Posiadał cele dydaktyczno – religijne, ale potem od nich odbiegał, gdyż zdominowała go farsa i zeświecczenie. W tym dramacie:

• pojawiały się postaci pozaziemskie,

• budowano dekoracje do scen odgrywanych jednocześnie,

• podlegano kolorytowi lokalnemu,

• mieszano komizm z powagą,

• prowadzono wspólną modlitwę.

 Moralitet – bohaterem tutaj jest every – man ( czyli Każdy ), a uniwersalność polega na tym, że musi dokonać wybory pomiędzy dobrem a złem. Często jest osobą na łożu śmierci. Jego rozterki uzewnętrznia, np. psychomachia – walka Aniołów i Diabłów. Moralitet zawsze kończy się heppy endem. Personifikacje cnót i występków odgrywały zazwyczaj postaci kobiece. I w tym gatunku pojawia się groteska i komizm ( np. Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią ).

21. Dramat liturgiczny w Polsce – omów.

Przeniknął do Polski z Zachodniej Europy ok. 2. poł. X w. W 965 r. jakieś kodeksy liturgiczne miała przywieźć do Polski Dobrawa. Księgi mszalne posiadała misja rzymska biskupa Jordana ( 968 r. ), podobnie jak przybyli spod Rawenny eremici reguły św. Romualda. Księgi liturgiczne przechowywano w znaczniejszych miejscach kultu. Najstarsze zaginęły bezpowrotnie. Dopiero ok. XI w. zaczął się ponowny napływ. Z tego okresu zachowały się np. krakowskie Benedictionale, gnieźnieńskie Missale plenarium czy niemieckie ewangeliarze. Księgi liturgiczne figurują w inwentarzu biblioteki kapituły krakowskiej z 1110 r. oraz były gromadzone na dworze Piastowskim.

Do ksiąg powstających w Polsce wpisywano w XIV i XV w., obok obcych pieśni, rodzime utwory. Zapisy te stanowią podstawowe źródło wiedzy o naszej najdawniejszej łac. poezji kościelnej. Znamy ok. 140 sekwencji, 60 hymnów i 13 oficjów rymowanych; tropy nie zostały dotychczas objęte nawet wstępnie.

Za pierwszy polski utwór liturgiczny ( po łacinie ), uważa się sekwencję o św. Wojciechu – Hac festa die tota ( Tego dnia świątecznego ) z ok. 1090 r. Ułożenie najwcześniejszych utworów – hymnu Gaude mater Polonia, sekwencji Leta mundus exultans te laude laudet oraz oficjum Dies adest celebris – poświęconych św. Stanisławowi, przypisuje się Wincentemu z Kielczy.

Poezja liturgiczna pozostała w znaczności anonimowa, ale wiadomo, że układali ją przeważnie zakonnicy i duchowni świeccy. Chętnie stosowano w niej akrostych, który ukazywał twórcę utworu ( stosowali to m.in. Jan Łodzia z Kępy, Adam Świnka, Marcin ze Słupcy, Paweł z Pyskowic ). Często biernie naśladowano w niej wzorce zachodnie, zapożyczenia frazeologiczne i leksykalne. O jej odrębności decydowała treść, powiązana z polskimi świętymi, co miało te charakter polityczny – opiewano Kraków, który doprowadził do beatyfikacji św. Stanisława. Poezja ta przyczyniła się do ukształtowania średniowiecznej liryki chóralnej. Dynamikę jej rozwoju zahamowały reformy soboru trydenckiego o ujednoliceniu kanonu nabożeństw.

22. Początki piśmiennictwa w języku polskim.

Na początku rozwoju język polski bytował w przekazach ustnych i sporadycznie w postaci pojedynczych słów w łacińskich dokumentach.

Do niedawna sądzono, że najstarszym polskim zdaniem utrwalonym na piśmie jest tzw. zdanie henrykowskie ( Henryk Pobożny ) – „Gorze się nam stało”, które padło z ust króla podczas bitwy pod Legnicą. Zanotował je Jan Długosz w Rocznikach, ale nadal budzi ono kontrowersje.

W końcu XIV w. do sądowych ksiąg ziemskich zaczęła przenikać polszczyzna zbliżona do potocznej mowy – w postaci przysiąg ( rot ). Najstarsze polskie zapisy znaleziono w Wielkopolsce, w księgach sądowych poznańskich, pyzdrskich, kościańskich, kaliskich czy gnieźnieńskich.

Niezależnie od śladów dawnej polszczyzny potocznej, zachowały się pisane przekazy ówczesnego języka modlitewnego oraz odnotowana w 1365 r. krótka pieśń kościelna. Ale dopiero w XIII – XIV w. pojawiły się pierwsze polskie utwory artystyczne. Wraz z Bogurodzicą, Kazaniami świętokrzyskimi, Psałterzem św. Kingi i Psałterzem floriańskim, rodzima twórczość literacka wkroczyła w fazę rozwoju, przyczyniając się do rozkwitu języka i stopniowo przełamując tradycję bytowania utworów tylko w ustnym przekazie.

23. Najstarsze pieśni religijne polskie – Krystus z martwych wstał, je… i Bogurodzica – omów.

Krystus… - najstarsza pieśń polska zapisana w całości w 1365 r. przez Świętosława z Wilkowa w Graduale płockim ( ocalały kopie ), na zamówienie kanonika Markwarda. Jest to swobodny przekład łac. pierwowzoru, formułujący podstawowe prawdy wiary, związane z Wielkanocą. Jezus zmartwychwstał, aby pokazać ludziom, że i oni w dniu Sądu powstaną, by wiecznie królować z Bogiem w Niebie. W XV w. pieśń tę wykonywano i w procesji, i w obrębie mszy, gdzie była dołączana do kazania w języku narodowym. W miarę czasu doklejano nowe fragmenty, co spowodowało, że stary zaśpiewa przeradzał się z wolna w zbiór strof różnego pochodzenia i treści. Składały się na nią proste w budowie i zawartości myślowej wezwania do polskich świętych, Boga i Marii z prośbą i pomoc i opiekę ( nie tylko duchową ).

Bogurodzica – najstarszy jej przekaz ( kcyński ), zawiera tylko dwie zwrotki i został sporządzony przez Macieja z Grochowa na tylnej wklejce oprawy zbioru kazań łacińskich. Jest to sekwencja, ale także trop do Kyrie eleison łączony z innymi pieśniami, w wyniku czego się rozrosła. W obrębie poszerzonej Bogurodzicy są 3 części:

• archaiczna – właściwa ( zwrotki 1 – 2),

• wielkanocna ( 3 – 6 ),

• pasyjna ( 7 – 15 ).

Jest to pieśń o charakterze wstawienniczo – modlitewnym: zbiorowość zwraca się do Bożej Rodzicielki i do Chrystusa, z powołaniem na Jana Chrzciciela – o usłyszenie ludzkich głosów, wysłuchanie modlitw, dar pobożnego życia na ziemi i wiecznego w niebie. Apostrofa do Marii zawiera wiele pochwał jej cnót. Domyślnym przedmiotem prośby kierowanej do niej mogę być łaski pozyskiwane przez nią u Syna i zsyłane ludziom ( „zyszcz ji nam, spuść ji nam” ) – przypuszcza się, że jest to nawiązanie do wyobrażenia Matki Bożej z Dzieciątkiem. Druga zwrotka nawiązuje do sceny chrztu Chrystusa przez Jana – pośrednika ludzi wobec Chrystusa. W tradycji chrześcijańskiej to właśnie Jan uważany był za największego po Marii świętego i orędownika – w Bogurodzicy obydwoje się uważani za pośredników objawień Boga. Utrwalona tutaj idea wspólnego pośrednictwa ma analogię w średniowiecznej ikonografii. „Deesis” ( gr. modlitwa ) ukazuje Chrystusa – Władcę i Sędziego w asyście Matki i Jana w pozach wstawienniczych.

24. Bogurodzica a kultura średniowiecznej Europy. + 25. Spory wokół genezy Bogurodzicy. + 26. Bogurodzica jako arcydzieło literatury polskiego średniowiecza. + 27. Archaizm Bogurodzicy.

Dessis od X w. rozpowszechniło się na Zachodzie i prawdopodobnie stamtąd dotarło do Polski. Zachowało się m.in. romańskie malowidła ścienne w kolegiacie w Tumie pod Łęczycą oraz miniatura w tzw. Psałterzu trzebnickim.

Orientacja zachodnioeuropejska eksponowała natomiast analogię i związki pieśni z łacińską poezją liturgiczną, zaś jej melodii – z konwencjami muzyki późniejszego okresu. Ważna i pouczająca okazała się próba ukazania Bogurodzicy na tle średniowiecznej poezji czeskiej, w której przemieszanie reminiscencji bizantyjsko – greckich i cerkiewno – słowiańskich miało swe głębokie źródło historyczne ( ~ czeska uroczysta pieśń religijna Hospodine, pomiluj ny ).

Struktura tekstu wskazuje na zachodnioeuropejski schemat zwrotkowy. Zarówno język, jak jej uformowany pod wpływem łacińskiej poezji liturgicznej kształt poetycki, a wreszcie wyrastająca z tradycji europejskiej muzyki melodia pozwalająca mniemać, że utwór zrodził się na podłożu kultury artystycznej średniej fazy polskiego średniowiecza.

Rzecznicy powstania Bogurodzicy w XI – XII w. wskazują na jej pokrewieństwa z hymnografią grecko – bizantyjską, albo bezpośrednie ( J. Birkenmajer ), albo też poprzez ogniwo tradycji cerkiewno – słowiańskiej ( A. Stender – Petersen ). Późniejsze datowanie idzie w parze z poszukiwaniem związków pieśni z zachodnią hymnografią łac. ( J. Worończak ), bądź staroczeską ( S. Urbańczyk ) Prototypu Bogurodzicy nie udało się jednak odnaleźć ani w hymnografii bizantyjskiej, ani zachodniej. Najdawniejsza tradycja przypisała autorstwo pieśni św. Wojciechowi; wśród domniemanych jej twórców wymieniano także franciszkanina Boguchwała, św. Jacka Odrowąża i Wincentego z Kielczy.

W utworze, poza bogactwem i głębią treści teologicznych zdumiewa w Bogurodzicy także precyzja wersyfikacyjna, znakomite operowanie antytezą, kunsztowna melodia. Wzorem łac. tropów i sekwencji, tekst Bogurodzicy można podzielić na rymowane cząstki o ustabilizowanej liczbie sylab i pogrupować w odpowiadające sobie pod względem rytmicznym i brzmieniowym mikrostrofki. Niektórzy badacze mówią nawet o świadomej realizacji przez anonimowego twórcę zasad średniowiecznej estetyki opartej na idei proporcji, symetrii i symboliki liczb.

Analiza języka, wersyfikacji i melodii Bogurodzicy skłania do wniosku, że powstała ona wcześniej niż Kazania świętokrzyskie, a więc przed początkiem XIV w. Mogą o tym świadczyć m.in. występujące w tekście archaizmy: dziela ( dla ), bożycze ( Synu Boga ), oraz związki gatunkowe i wersyfikacyjne, związane z łac. poezją sekwencyjno – tropową XII – XIII w. Również oparta na kombinacji czterech fraz melodia posiada reminiscencje w zachodniej twórczości muzycznej tego okresu.

28. XV – wieczna twórczość pieśniowo – religijna.

Pieśni religijne były w XV w. bardzo popularne. Łacińska liryka towarzyszyła liturgii, jak i pozaliturgicznym przejawom kultu. Obrzędom służyły:

 hymny – najstarszy z gatunku liryki średniowiecznej, utwory złożone ze strof o stałej melodii, śpiewane w toku oficjum brewiarzowego;

 tropy;

 sekwencje – pieśni o parzystym układzie podobnych do siebie strof, wykonywane w czasie mszy na przemian przez dwa chóry duchowieństwa.

Polskie pieśni kościelne, powstające na podłożu śpiewów liturgicznych, przejmowały zarówno tematykę łac. utworów, jak i formę poetycką, jednak rzadko były przekładami dosłownymi. XV – wieczna twórczość religijna to piśmiennictwo mające charakter dwujęzyczny, łacińsko – polski.

Przykłady tej twórczości:

• Lament świętokrzyski – jego ideą przewodnią jest doloryzm, a konkretniej współcierpienie Matki z Synem; utwór należy do wypowiedzi lamentacyjnych, tzw. skarg, żali.

• Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią – utwór zaliczany do największych osiągnięć artystycznych polskiej poezji średniowiecznej; jego pierwowzór to łac. Collegium de morte.

• Skarga umierającego – zwrotkowa pieśń z ok. 1463 r. – przypuszcza się, że polski przekład był wykonany z pamięci, gdyż brakuje jednej ze środkowych strof.

• Legenda o świętym Aleksym – ośmiozgłoskowiec, niekompletna przeróbka łacińskiego oryginału. Podchodzi pod kategorię miracli.

• Pieśń o świętej Dorocie – utwór z ok. 1420 r. o niespotykanej budowie. Posiada zapożyczenia z Bogurodzicy, więc językoznawcy uznali, że został napisany w języku polsko – czeskim. Opowiada o męczennicy, która przeszła wiele cierpień, unikając małżeństwa z wrogiem chrześcijan, aby na końcu Bóg ją za to zbawił.

• Pieśń o świętym Stanisławie – epicki utwór o życiu, męczeńskiej śmierci i cudach biskupa krakowskiego – Stanisława.

29. Scharakteryzuj twórczość Władysława z Goleniowa.

Żył w latach 1440 – 1505. Beatyfikowany w 1759 r. Pierwszy znany z imienia polski poeta piszący w języku narodowym i po łacinie. Znakomity kaznodzieja z zakonu bernardynów. Napisał:

Epitafium na cześć błogosławionego Szymona z Lipnicy,

Modlitwa do św. Brygidy,

poemat oparty na Pieśni nad Pieśniami,

wiersze sylabiczne,

legendy,

Jasne Krystusowo Oblicze – pieśń opiewająca Chrystusa i modlitwa o Bożą łaskę,

Jezu, Zbawicielu ludzski,

Kto chce Pannie Maryi służyć,

Anna, niewiasta niepłodna,

Jezusa Judasz sprzedał za pieniądze nędzne – utwór epicki śpiewany w Kościele po kazaniach, opowiada o męce Maryi i Jezusa, podczas Jego cierpień; kończy się programem modlitw do wiernych,

Augustus kiedy królował – utwór o narodzinach Chrystusa,

Świebodność Boga żywego,

Słuchaj tego wszelika głowo,

Żółtarz Jezusów.

30. Apokryf – scharakteryzuj pojęcie.

Apokryf – niekanoniczna księga Pisma Świętego. Dotyczy życia Jezusa, Maryi, Józefa i Apostołów. Pisany po grecku lub hebrajsku w II – VI w. Greckie apokryfos – niejasny, tajemniczy. W kulturze hellenistycznej apokryfem nazywano księgę z wiedzą tylko dla wtajemniczonych ( egzoteryczną ). W kościele chrześcijańskim apokryfów nie dopuszczano do lektury podczas zgromadzeń, ale miały one wpływ na kształtowanie się w literaturze i sztuce różnych wyobrażeń – zwłaszcza apokryfy Nowego Testamentu (motyw compassio).

31. Apokryfy średniowieczne i wczesnorenesansowe – wymień i omów Rozmyślania przemyskie.

Przykładowe apokryfy Nowego Testamentu opierają się na Ewangelii, Dziejach Apostolskich, Listach i Apokalipsie, zaś Starego Testamentu to opowiadania i pisma dydaktyczne.

Rozmyślania… - utwór obszerny ( 852 strony ), zachowany w niekompletnej kopii z XVI w. Brakuje w nim początku, końca i kilku środkowych kart. Jest to romans religijny o charakterze apokryficznym oraz najobszerniejszy zabytek polskiej prozy narracyjnej.

Po raz pierwszy opublikował je w 1907 r. Aleksander Brucker ( wiele błędów ). To wydanie przedstawia życie Świętej Rodziny i Mękę Chrystusa. Składa się z 3 ksiąg, podzielonych na czczenia:

1. księga – o Świętej Dziewicy Maryjnej – dzieje matki Jezusa jako Oblubienicy Boga; 33 czczenia oparte na Vita rhytmica;

2. księga – dzieje Marii od Zwiastowania i dzieciństwo Jezusa; 111 czczeń, Vita rhytmica, Historia scholastica i Ewangelia;

3. księga – działalność Jezusa – urwane w momencie ostatniego przesłuchania przed Piłatem; 405 czczeń, wszystkie wspomniane wzorce.

Autor poprzedza księgi argumentacjami i obroną apokryfów oraz ich prawdziwości.

32. Wartości literackie Lamentu świętokrzyskiego.

Wartości:

- toposy: „ja powiem – wy słuchajcie” oraz „równość ludzi”,

- apostrofy do Jezusa, Archanioła Gabriela i matek,

- „ja” liryczne prowadzi monolog – ekspresja wypowiedzi zrozpaczonej matki ma wywoływać współczucie,

- utwór przeznaczony do śpiewania,

- compassio – współcierpienie,

- opozycje czasowe – przeszłość i teraźniejszość,

- jest to plankt ( żal ) i szczątek fragmentu misterium (przypuszczalnie Wielkiego Tygodnia),

- zmniejszony dystans człowiek – Bóg.

33. Źródła kulturowe Lamentu Świętokrzyskiego.

Przede wszystkim scena z krzyża pojawiła się u Jacopone da Todi - Stała Matka Boleściwa (Włochy). To właśnie jego sekwencja oddziałała na Lament. Motyw Marii pod krzyżem zyskiwał wsparcie teologiczne w literaturze medytacyjnej, np. Męka i dzieła Chrystusa – Jakub de Vitra, czy Księga o męce – Jan Szczekna. Poetycką formę zyskiwały lamenty Marii w łacińskiej liryce liturgicznej, np. w sekwencjach, m.in. Płaczcie wierne dusze.

34. Wątki apokryficzne w Lamencie Świętokrzyskim.

Współcierpienie Matki z Synem, czyli compassio, to wątek apokryficzny, podobnie jak monolog Matki pod krzyżem. Matka Boska nie występuje tu w roli wybranej matki Boga, lecz utożsamia się z matkami ludzi, rozpaczających nad męką swoich dzieci. Jest przykładem ludzkiego, a nie Boskiego doświadczenia, które zostało przedstawione w sposób realistyczny. W żaden sposób nie może pomóc swojemu synowi.

35. Literackie właściwości Rozmyślania przemyskiego.

Wartości:

- najobszerniejszy i najcenniejszy polski zabytek prozy średniowiecznej,

- biblijno – apokryficzna powieść o dziejach Świętej Rodziny, uwzględniająca, m.in. przemilczany w Ewangeliach okres dzieciństwa Jezusa czy szczegółowe opisy urody Matki i jej Syna,

- znakomita pod względem redakcyjnym kompilacja najrozmaitszych źródeł – biblijnych, apokryficznych, kaznodziejskich, teologicznych i hagiograficznych,

- język zabytku, wskazujący cechy średniowiecznej polszczyzny południowo – kresowej, odznacza się bogatą skalą słownictwa – od kolokwialnego po teologiczno – retoryczne,

- przebogaty język, obfitujący w prastare formy językowe,

- eksponowanie przede wszystkim osób, a nie jak w większości łac. tekstów – działań osób,

- narracja, w której dominują dialogi,

- zretuszowany tekst łaciński podczas spolszczania,

- charakterystyka postaci wewnętrzna i zewnętrzna,

- kompozycja trójkowa – prolog – narracja – zakończenie,

- motyw compassio – współcierpienie.

36. Apokryfy średniowieczne a apokryfy wczesnochrześcijańskie – porównaj.

Apokryfy wczesnochrześcijańskie pojawiły się jako pierwsze i formowały przez wieki. Były to niekanoniczne rozwinięte wątki dotyczące Biblii. Apokryfy te obejmowały różne zagadnienia, np. dotyczyły życia pierwszych rodziców po wygnaniu z Raju, czy dzieje Izraela od początku do czasów Mojżesza. Obejmowały również apokalipsy – objawienia, które nawiązywały do kanonicznych wersji. Zawierały one wizje eschatologiczne, dotyczące przyszłych losów świata i całej ludzkości, bądź tylko narodu wybranego. Bohater zostawał przeniesiony do miejsca nagrody (nieba) lub kary (piekła), w np. Księdze Henocha. Inne jeszcze przedstawiają tylko narodziny i dzieciństwo, np. Protoewangelia Jakuba. Osobną grupę stanowiły apokryfy asumpcjonistyczne, opowiadające o Wniebowzięciu Marii.

Apokryfy średniowieczne obejmowały przede wszystkim tematykę dotyczącą męki Chrystusa, która silnie oddziaływała na wyobraźnię i emocje czytelnika lub słuchacza. Były pełne makabrycznych, szczegółowych opisów, np. Księga rozważań męki Chrystusowej, albo Rozważania o męce. Apokryfy te obejmowały też żywot Marii, opowiadanie o Jej Niepokalanym Poczęciu, dzieciństwie i młodości, a następnie macierzyństwo, jak i okres niemowlęcy Jezusa, wczesne lata, działalność i prześladowanie, np. Historia narodzin Marii i dzieciństwa Zbawiciela.

37. Polskie utwory hagiograficzne prozatorskie i wierszowane. Scharakteryzuj.

 Pieśń o Dorocie męczennicy – niecodzienna budowa stroficzna, zapożyczenia z Bogurodzicy, bohemizmy, wstępna inwokacja i pochwała św. Doroty;

 Legenda o św. Stanisławie – autorem jest Wincenty z Kielczy, zachowała się bez przedmowy oraz wydzielonego kompozycyjnie zakończenia – 35 rozdziałów obejmujących ziemski i pośmiertny żywot Stanisława;

 Legenda o św. Aleksym – OMÓWIONA DALEJ;

 Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią – OMÓWIONA DALEJ.

Cechy polskiej hagiografii:

- wydawana przez duchowieństwo w celu edukacji wiernych,

- głównymi tematami były: świętość ( na przykładzie żywotów wyznawców i męczenników Kościoła ) i śmierć,

- szerzenie idei heroizmu, dobrowolnej ascezy, ubóstwa, wyrzeczenia się świata, aż po godną śmierć za wiarę,

- wzory „dobrej śmierci” wg zasad ars moriendi ( sztuki umierania ), pozwalającej chrześcijaninowi uniknąć mąk piekielnych i zapewnić duszy szczęście w Niebie,

- przypomnienie o nieuchronności śmierci,

- unaocznienie dwoistości świata – sfera nadzmysłowa ( Boska ) i ludzka ( domena także działań Szatana ),

- człowiek składa się z dwóch kluczowych elementów: ciała i duszy, które pozostawały w konflikcie do momentu śmierci, a potem Sądu Ostatecznego,

- świętości towarzyszyły zawsze cuda,

- męczennicy zapewniali sobie zbawienie ideałem krwawej ofiary Chrystusowej,

- utwory hagiograficzne przyjmowały różne formy poetyckie, w zależności od sposobu ich głosowego odtwarzania,

- zawsze zaczynały się inwokacją do Boga i zwrotem do słuchaczy,

- były inscenizowane.

38. Legenda o św. Aleksym – omów. + 39. Legenda o św. Aleksym jako odbicie kultury monastycznej w średniowieczu. + 40. Legenda o św. Aleksym jako realizacja wątku wędrownego: idea ascezy.

Aleksy – potomek znakomitego książęcego rodu rzymskiego, był bardzo religijny, przewyższał cnotami religijnymi swoich rodziców. Ożenił się z królewną Famijaną, ślub dawał im sam papież. W dniu ślubu Aleksy opuścił młodą żonę i dom zamożnych rodziców, zabierając ze sobą tyle złota i srebra, ile mógł unieść. Podążył na brzeg morza, wsiadł na okręt, dotarł do Laodycei i rozdał ubogim wszystko, co miał, nawet swoje ubranie. Sam żył odtąd z jałmużny, jako żebrak pod kościołem, spędzając dnie i noce na modlitwie i rozmyślaniach o Bogu. Pewnego razu, gdy leżał na mrozie, zstąpiła z obrazu kościelnego Matka Boska, udała się do klucznika i poprosiła go, aby wpuścił Aleksego do świątyni. Zdumiony klucznik spełnił prośbę, a gdy ta interwencja Matki Boskiej powtarzała się, zaczął opowiadać mieszkańcom miasta o dziwnych wydarzeniach. Kiedy pobożność Aleksego wzbudziła zainteresowanie ludzi, chcąc uniknąć rozgłosu – zmieniał on miejsca pobytu i po latach tułaczki, dziwnym zrządzeniem Opatrzności Bożej, wrócił do Rzymu i trafił do ojcowskiego dworu jako żebrak. Nierozpoznany przez nikogo z rodziny, która na próżno wcześniej go poszukiwała, żywił się resztkami z pańskiego stołu, przebywał w komórce pod schodami, a służba wylewała na niego pomyje i dokuczała mu. Żył tak w pokucie i umartwianiu przez 16 lat, znosząc liczne cierpienia i upokorzenia. Czując zbliżającą się śmierć, napisał list, w którym opisał całe swoje życie, i wyjawił, kim jest. Wkrótce zmarł. Po jego śmierci zaczęły się dziać niezwykłe rzeczy. Dzwony same dzwoniły we wszystkich rzymskich kościołach, co zwracało powszechną uwagę i dziwiło mieszkańców miasta. Mały chłopiec powiadomił ludzi o śmierci Aleksego i do ciała zaczęły wyruszać procesje, a za nimi kardynałowie, biskupi i kapłani, a nawet sam cesarz. Przy zwłokach działy się cuda. Ktokolwiek chory zbliżał się do nich, natychmiast wracał do zdrowia. Zmarły trzymał w ręku zwinięta kartkę ( napisany przez siebie list ), której nikt nie mógł wyjąć. Dopiero Famijanie udało się to zrobić i wówczas zebrani dowiedzieli się, kim był żebrak. Żona Aleksego dotrzymała czystości, bowiem to dzięki niej mogła wydobyć list.

Jest to typowy utwór hagiograficzny, którego pierwowzór pochodzi z V lub VI w. n. e. i jest znany w krajach europejskich już w XI w. W języku polskim powstał w 1454 r. ( bez zakończenia ). Św. Aleksy wyznawał ideę ascezy – polegała ona na ucieczce od uciech i wygód ziemskiego życia, świadomym dążeniu do cierpienia, umartwianiu się i doskonaleniu w cnocie i pobożności, w celu zapewnienia sobie szczęścia wiecznego po śmierci i zdobyciu aureoli świętości.

Kultura monastyczna miała na celu kult religijny, służbę Bogu, dążenie do samorealizacji przez czystość duchową, ubóstwo, umartwianie się, modlitwę i kontemplację. Dlatego też możemy mówić, że Legenda o św. Aleksym jest jej odbiciem, ponieważ postąpił on wg jej zasad – poświęcił się Bogu, umartwiał swoje ciało, oddawał się kontemplacji i żył w ubóstwie.

41. Średniowieczna ars moriendi i jej echa w literaturze epoki w Polsce.

Ars moriendi – sztuka umierania, powstała w XIV –XV w., popularna w średniowiecznej literaturze religijnej. Jej nieodłącznym elementem był temat śmierci. Owe zainteresowanie śmiercią wynikało z kilku przyczyn:

- brak odpowiedzi na pytania eschatologiczne;

- choroby, wojny – w latach 40. XIV w. przeszła przez Europę fala dżumy;

- nowa formuła obrazowa – drzeworyt;

- 4 rzeczy ostateczne: sąd ostateczny, śmierć, niebo i piekło.

Motywy ars moriendi:

 Danse macabre – motyw Tańca Śmierci. Personifikacja śmierci zaprasza do tanecznego kręgu ludzi wszystkich stanów, bez względu na ich przywileje – „śmierć wszystkich zrówna”,

Ars bene moriendi – sztuka dobrego umierania; stanowiła przygotowanie do godnej śmierci, wg schematu:

- rachunek sumienia i wezwanie kapłanów,

- całościowy sakrament pokuty,

- modlitwa, rozmyślenia o życiu,

- komunia święta,

- rozmyślanie o rzeczach ostatecznych,

- ostatnie namaszczenie,

- gotowość na spotkanie z Chrystusem.

 Psychomachia – walka aniołów i diabłów o duszę umierającego poprzez kilka etapów:

- próba wywołania zwątpienia u zmarłego,

- wspomnienie grzechów,

- pokusa cierpliwości, bunt przeciwko cierpieniom,

- pokusa próżnej chwały,

- żal za utracone bogactwa ( materialne ).

 Motyw moralizatorski,

 Motyw modlitwy,

 Prośba do Chrystusa o zbawienie,

 Motyw nieuchronnej śmierci – śmierć przedstawiona jako prawie naga kobieta, brzydka, z ciałem w stanie rozkładu, ubrana w białą płachtę, z kosą w ręku.

Przykładowe utwory ars moriendi:

• Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią,

• Skarga umierającego,

• Niektóre apokryfy, np. Wizja św. Pawła,

• Traktaty teologów, np. Decontemptum mundi ( wzgarda świata i skupienie na duchowości ) i Vanitate mundi Dionizosa z Kartuz ( wątki przemijania ).

42. Skarga umierającego jako utwór dydaktyczny.

Tematem utworu jest narzekanie konającego człowieka na źle spełnione życie, lęk przed potępieniem, prośba o Boskie miłosierdzie – motywy znane z popularnego ars bene moriendi. Jest to pieśń przepełniona strachem przed Piekłem, obawą wiecznej kary i żalem za grzechy. W obliczu śmierci człowiek zdaje sobie sprawę, że miał życie mało budujące w wierze, ogrania go żal, a nade wszystko lęk przed odpowiedzialnością, myśli tylko o pozostawionym dobytku. Cechą tego utworu jest motyw przemijalności. Życie dąży do śmierci, a ta jest już sytuacją bez wyjścia. Trzeba więc właściwie przebrnąć przez swoje życie. Tylko od nas zależy, jaki system wartości, cele i dążenia przyjęliśmy. Człowiek nie zna dnia, ani godziny swego zgonu, toteż powinien przez całe życie być nastawionym na to, iż kiedyś on nastąpi. Znana była moc śmierci i niemożliwość ucieczki od niej.

43. Eschatologiczne wizje w Skardze umierającego.

Do tej wizji zaliczamy:

 Skargę umierającego JAKO PIEŚŃ – liczy 23 strofy. Tematem polskiej pieśni, zaczynającej się od słów: „Ach! Mój smutku, ma żałości!” jest umieranie człowieka uchwycone w momencie, gdy leżąc a łożu śmierci w otoczeniu rodziny i przyjaciół doznaje cierpień fizycznych i duchowej męki wywołanej strachem przed czekającym go sądem, szczegółowym, dokonywanym przez Boga bezpośrednio po przybyciu duszy zmarłego w zaświaty. Pieśń jest w większości monologiem „moribunda”, dającego upust swej rozpaczy. Wyraża on żal, że nie zagwarantował duszy zbawienia. Teraz, gdy zbliża się śmierć i jego dusza ma opuścić ciało, los jej jest niepewny. Umierający żałuje dóbr, które gromadził za życia, które teraz musi odpokutować. Czuje się oszukany przez świat, który pociągał go swymi fałszywymi urokami. Umierający wyznaje swe grzechy i żałuje wszelkich błędów. Wiemy o nim, że jest istotą złożoną z duszy i ciała. Za życia hołdował on fałszywemu światu i nie dbał należycie o dobro duszy. Widzi bramy Nieba i Piekła.

 Skargę umierającego JAKO DIALOG – liczy 76 wierszy. Tekst został podzielony na kwestie, przypisane różnym postaciom, a są nimi: Infirmus ( Chory ), Homines ( Ludzie ), Angelus ( Anioł ), św. Piotr i Dusza. Parę wierszy wypowiada ktoś nie nazywany w tekście. Utwór rozpada się na dwie części. W pierwszej jest dialog Chorego z Ludźmi, tylko raz dochodzi do głosu Anioł. Pieśń zawiera lament Chorego w obliczu nieuchronnej śmierci, żal z powodu konieczności pozostawienia dóbr, nieszczerości otaczającej łoże rodziny oraz narzekanie na zwodniczość fałszywego świata. Ludzie udzielają Choremu rady, w jaki sposób postąpić. Przybywa kapłan, aby udzielić spowiedzi i przyjąć ostatnie namaszczenie po żalu za grzechy. Zwraca się do duszy, aby próbowała się jeszcze raz uratować – niech Chory przekaże dorobek spadkobiercom, niech Ludzie zapalą świecę i niech pamiętają, że ich także dosięgnie kiedyś śmierć.

44. Przekazy Skargi umierającego. Wskaż różnice i podobieństwa między wersjami.

Utwór ten jest znany z dwóch średniowiecznych przekazów: płockiego ( 1463 r. ) i wrocławskiego ( 1461 – 1470 ). Jest też prawdopodobnie przekazem czeskiej pieśni „ O rozdzieleniu duszy z ciałem” ( 1422 ), również zwrotkową, o układzie abecedarnym ( na analogię obu utworów zwrócił uwagę S. Dobrzycki ).

Przekaz płocki jest wierszowaną pieśnią, składającą się z 22 zwrotek ułożonych w kolejności abecedarnej – pierwszy litery kolejnych wersów zaczynają się od kolejnych liter alfabetu.

Przekaz wrocławski natomiast, posiada formę scenicznego widowiska ( rozbicie tekstu na kwestie dialogowe, didaskalia ), wiążącego się zapewne z obrzędami pogrzebowymi.

Ich cechą wspólną jest fabuła i przesłanie, jakie za sobą niesie.

45. Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią – geneza i zaplecze kulturowe. + 46. Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią – środki wyrazu. + 47. Satyryczność Rozmowy Mistrza Polikarpa…

Autorem utworu jest Dawid z Mirzyńca. Dzieło jest zaliczane do największych osiągnięć artystycznych polskiej poezji średniowiecznej. Dialog zachował się w jednym zapisie, w tym samym kodeksie z 2. poł. XV w., który zawierał też pieśń zwaną Skargę umierającego. Dawid z Mirzyńca jest autorem obu – nadał dialogowi tytuł łac. De Morte prologus. Praca skryptowa uległa przerwaniu i możemy się jedynie domyślać zamierzonej objętości utworu.

Pierwowzorem polskiego utworu był łac. prozaiczny dialog pt. Collequium de morte ( Rozmowa o śmierci ), powstały zapewne w połowie XIV w. na terenie południowych Niemiec, a powielany ręcznie w całej Europie.

Związek polskiego utworu z łacińskim jest luźny. Obszerne partie nie posiadają odpowiedników w łac. tekście, np. inwokacja do Boga i słuchaczy, przekonywanie Śmierci, by zaniechała swego procederu czy wywód o jej bezwzględności.

Tekst był wg domysłów scenariuszem widowiska. Inspirowany przez środowisko kościelne spektakl o śmierci, mający przypomnieć ludziom o nieuchronności zgonu, znikomości doczesnych rozkoszy i fałszu świata, jeśli miał trafić do słuchaczy, musiał ich przyciągnąć i pobudzić ich wyobraźnię. Siejąc grozę, winien zarazem zabawiać. Wszystko to budziło refleksję o przemijaniu, kruchości dóbr doczesnych oraz konieczności kształtowania życia wedle praw Bożych.

Środki wyrazu:

 indywidualizacja leksyki i stylu wypowiedzi narratora, Polikarpa i Śmierci ( wyszukana oraz satyryczna ),

 wstępna inwokacja do boga w formie rozbudowanego zdania z epitetami i paralelizmem,

 zwrot do audytorium ( słuchaczy ) wprowadza metaforę „szkoły śmierci” i „ludzi – żaków”, która rozwija się w osi spektaklu, kiedy to rolę Mistrza przyjmuje Śmierć, a żakiem staje się Polikarp,

 część narracyjno – opisowa wypowiedzi, uderzająca nagromadzeniem epitetów, plastycznym uwydatnieniem Śmierci porównaniami i przenośniami ( biel, żółć, czerwień i lśnienie kosy ),

 język Polikarpa: prosty, obrazowy, opisujący obawy, kolokwialny, pełen przenośni, zwraca się do Śmierci z epitetem „miła”,

 język Śmierci: wokół jednego tematu, mnóstwo czasowników i rzeczowników pełnych synonimów, prosty i urozmaicony zarazem.

Polikarp to postać komiczna. Przerażony widokiem śmierci, upadł na ziemię i zachowywał się jak błazen, a nie jak mędrzec. Później zamienił się w „ubogiego żaka”, który zadaje Śmierci pytania. Cała sytuacja jest komiczna. Śmierć traktuje rozmówcę lekceważąco, a on sam przyznaje się do paraliżującego strachu i zadaje niegodne mędrca pytania. Śmierć próbuje nakłonić go do wstania, natrząsa się z niego ( pyta czy nie rozumie po polsku ). Polikarp przestraszył się i skierował do Śmierci prośby, aby odsunęła się i odłożyła kosę, czym jeszcze bardziej się ośmiesza. Mistrz przemawia leżąc twarzą do ziemi. Podnosi się dopiero, gdy Śmierć zapewnia go, że nie umrze. Mistrz nazwany jest „mistrzem barzo głupim”. Pytania, które zadaje kompromitują go: skąd bierze się zaciekłość Śmierci wobec ludzi? Czy można ją przekupić darami? Z kim będzie się przyjaźniła i dokąd pójdzie, gdy wszystkich wytraci? Czy on sam może się przed ni skryć pod ziemią lub w murowanej twierdzy? Cechy humorystyczne, jakie posiada Śmierć w utworze to ludzkie słabości – lubi budzić grozę, znęca się moralnie nad słabszym, pławi się w samochwalstwie.

W utworze widoczna jest satyra stanowa, wynikająca z przedstawienia powinności i grzechów różnych grup społecznych. Znajdują się tu satyryczne portrety, np. karczmarza ( źle podaje piwo ), plebana ( dużo je i pije ), sędziego ( przekupny ) i złego mnicha ( zbieg zakonny, który ukrywa swój stan ).

48. Wpływy tzw. kultury dworskiej w wierszu Słoty. + 49. Kobieta w wierszu Słoty. + 50. Obyczajowość w wierszu Słoty.

Poemat melorecytacyjny jest ważnym dokumentem dworskiej kultury w Polsce w XV w. Przecław Słota był na niejednym dworze, ale najsilniej związał się z dworem ( i osobiście ) Tomka z Węgleszyna – ośrodkiem kultury opartej na obyczajowych wzorach rycerskich i towarzyskich.

Utwór powstał w atmosferze kultury wielkopolskiego dworu i tamtejszych obyczajów, zwyczajów. Wyrósł z europejskiej literatur parenetycznej oraz jest dowodem przejmowania zachowań z Zachodu. Słotę raziło zachowanie niektórych biesiadników w naszym kraju, o czym świadczą wskazówki o obyciu przy stole. Wiersz jest zbiorem uwag, przestróg, zaleceń i zakazów, wplątanych w przykłady zaobserwowane przez autora.

Autor przeciwstawił dworski sposób życia wieśniaczemu. Osoby przestrzegające zasadne nazywane są „csni” lub „panowie’, „rycerze”, „panosza”. Kobiety również są csne, jak przystało na damy, którym Słota chwalił. Zasady dworskie łączyły określoną kastę społeczną i były świadectwem świadomości obyczajów. Słota zaznaczył również wagę bywania w świecie, co czyny człowieka bardziej obeznanym.

Jednym z głównych tematów wiersza jest kult dam – opisane są normy biesiadowania pań i panien, pochwała csnej pani i pochwała żeńskiej twarzy. Słota chwalił damy dworskie wykorzystując argumenty religijne; pouczywszy rycerza i panoszę, jak powinni czcić kobietę, przywoływał autorytet Matki Bożej. Słota uważał, że kobietę powinno się zabawiać rozmową i służyć siedzącym w sąsiedztwie damom, którym trzeba okazywać szczególną atencję. Najbardziej wyostrzone normy dotyczą jednak młodych dam. „Panny, na to się trzymajcie, Małe kęsy przed się krajcie, Ukrawaj często, a mało, A jedz, byleć się jeno chciało.” Subtelny wdzięk panien i zachowanie umiaru zjedna im zainteresowanie oraz szacunek rycerzy i giermków, oraz zapewni miłość i wdzięczność z ich strony. Podmiot wychwala płeć piękną ( cudną ) jako najlepszą pod każdym względem: „Ja was chwalę, panny, panie, iż przed wami nic lepszego nie.” Autor zwraca uwagę, że wzorem dla kobiet jest Matka Boska i dlatego mają szacunek nawet książąt, wstających na ich widok. Ten fragment wiersza popularyzuje rycerską postawę wobec pań. Dalej autor prosi Maryję o przyjęcie za swojego sługę każdego, kto czci żeńską twarz i zachowanie go od śmiertelnego grzechu.

Zasady Słota czerpał z Antigameratusa, Eklezjastyki i Ewangelii św. Łukasza:

 pochwała stołu i jadła,

 biesiada pozwala zapomnieć o troskach dnia codziennego,

 reguły zajmowania miejsca przy stole wg wyższości stanów,

 świadectwo obycia w świecie,

 mycie rąk przed posiłkiem,

 zasady dla kobiet – umiar i tak w jedzeniu,

 szacunek wobec dam,

 pochwała dwornych kobiet,

 odmawianie modlitw przed posiłkiem,

 pierwszeństwo dla osób starszych,

 zakazy niechlujstwa, mlaskania, krytykowania potraw, dłubania w zębach, spania na stole, etc.

51. Poezja husycka w Polsce – scharakteryzuj.

Husytyzm – ruch rel. – społ. z XV w. w Czechach ( twórca Jan Hus ), który rozwinął się w skutek powszechnego niezadowolenia z działalności Kościoła. Opierał się na naukach Johna Wiklefa, angielskiego reformatora, który na rozkaz króla Henryka IV został pośmiertnie spalony. Założenia:

• Krytyka bogactwa i degrengolady Kościoła,

• Powrót do pierwotnych źródeł i cnót chrześcijaństwa,

• Władza ziemska – przyczyna upadku duchowieństwa,

• Krytyka odpustów, handlu urzędami kościelnymi, ściągania datków od wiernych, kupczenia relikwiami,

• Zachęta do UWAŻNEJ lektury Biblii oraz prowadzenia mszy w języku zrozumiałym dla wiernych,

• Papież = Antychryst, którego można powstrzymać jedynie głoszeniem prawdy.

Poezja husycka realizowała te zagadnienia, co widać na przykładzie:

- Pieśni o Wiklefie – Jędrzeja Gałki z Dobczyna,

- Nowiny o węgierskim kroli – Krystiana z Góry ( zmagania Zygmunta Luksemburskiego, który kazał spalić Husa z jego zwolennikami ).

52. Pieśń o Wiklefie jako utwór propagandowy.

Andrzej Gałka ( zm. po 1451 r. ) był duchownym, profesorem Akademii Krakowskiej i zwolennikiem husytyzmu. W 1449 r. został zesłany na półroczną pokutę do klasztoru cystersów w Mogile ( za konflikt ideowy z Uniwersytetem Krakowskim ). Gałkę zainspirowały przemyślenia XIV – wiecznego Wiklefa i sam zaczął je głosić. Po odkryciu działań Gałki, prof. Jan Elgot i Zbigniew Oleśnicki powołali inkwizycję i wytoczyli mu proces. Byli zburzeni tym, co przeczytali w notatkach – akcenty antykościelne. Do procesu nie doszło, bo Gałka uciekł do Głodówka na dwór sprzyjającego husytom Bolka V. 23.06.1449 r. wysłał on jeszcze 2 listy ze swoimi poglądami, a nieco wcześniej napisał Pieśń o Wiklefie ( pierwotnie po łacinie ). Zawartość utworu:

 wezwanie narodów do zaufania nauce Wiklefa,

 Wiklef – mistrz wszechczasów, aż do dnia sądnego,

 kto raz przyjmie nauki Wiklefa – już od nich nie odstąpi,

 propaganda odkrywania wiary,

 aluzje do dzieł Wiklefa,

 nawiązanie do legendy o papieżu Sylwestrze I, który w cudowny sposób uzdrowił cesarza Konstantynopola z trądu, nawrócił na chrześcijaństwo i ofiarował władzę nad Rzymem, zaś biskupom kazał uznać go za władcę; Gałka uznał ich za sługi cesarza, a nie Boga,

 papież to antychryst, którego słudzy podsuwają ludowi bezsensowne kłamstwa typu: odpusty, cuda, rozgrzeszenia – trzeba to zwalczać prawdą.

Utwór propaguje w pełni nauki Wiklefa.

53. Satyra na leniwych chłopów jako wyraz stereotypów społecznych.

Anonimowy wiersz z II poł. XV w., inspirowany kulturą świecką, jedyny średniowieczny utwór o charakterze satyrycznym pisany w języku polskim, który zachował się w całości. Jego właściwy tytuł to Chytrze bydlą z pany kmiecie…, jednak został zmieniony przez wydawcę.

Wizerunek grup społecznych kształtował się na podstawie kościelnego piśmiennictwa w literaturze, a także sztuk plastycznych. Obraz rolnika był przedstawiony w sposób negatywny, krytykujący i niechętny. Ukazywani byli w złym świetle. Pisano również, że czuli nienawiść do swoich panów, oszukiwali ich, kradli plony, byli niezdyscyplinowani i obłudni.

Zazwyczaj wieśniak pokazywany był w sytuacji przekazywania daniny, jednak w wierszu widnieje opis trafnie podpatrzonej przebiegłości kmiecia w uchylaniu się od obowiązków, poprzez wcześniejsze zakończenie pracy, udawanie naprawy pługa, zaprzęganie chorych i słabych bydląt. Właściwie pracują jak należy tylko wtedy, gdy pan na nich patrzy. Autor piętnuje w Satyrze te uchybienia, aczkolwiek w zakończeniu mimowolnie wyraża ten pewien podziw dla sprytu kmieci.

Wszechobecny stereotyp chłopa to nieokrzesany prostak, zacofany i nie umiejący czytać i pisać. Jest też leniwy, fałszywy i nieobowiązkowy – chętnie oraz wydajnie pracuje sam dla siebie. Potrafi jednak obmyślać strategię – jak zarobić, aby się nie narobić oraz poradzić sobie w trudnej sytuacji.

54. Psałterze średniowieczne – scharakteryzuj. + 55. Psałterz i jego przekłady.

Psałterz jest zbiorem pieśni, modlitewnikiem, czerpiącym przede wszystkim z biblijnej Księgi Psalmów ( tradycja uznała za jej autora króla Dawida ). Objawia ona wielkie bogactwo form wyrazu i tematów; zawiera psalmy błagalne, pokutne, dziękczynne, prorocze, hymny pochwalne, lamentacje. Wszystkie te psalmy zachowują znamienne dla poezji hebrajskiej właściwości kompozycyjne i stylistyczne: stosują paralelizm wersetów ( synonimicznych, antytetycznych i dopełniających się nawzajem ) i wyraźny rytm. Psalmy to modlitwy do Boga narodu wybranego ( Izraela ), ukształtowane przez jego osobliwą kulturę, a także mowa poszczególnych osób ( jako wypowiedź liryczna ). Ujawnia się tu olbrzymie napięcie emocjonalne, szlachetny patos. Bóg bywa miłosierny, godny zaufania, sprawiedliwy, ale także groźny, okrutny i straszliwy. Człowiek jest skromny i pobożny, lecz również nieprawy i słaby. Psalm ukazuje dramat ludzkości poszukującej obecności Bożej oraz ładu moralnego w świecie i życiu ludzkim. Psalm jako arcydzieło światowej liryki religijnej wywarł wpływ na europejską poezję liryczną.

Psałterz floriański to rękopiśmienny kodeks pergaminowy, przechowywany do 1931 r. w bibliotece opactwa w Sanki Florian w Austrii, obecnie zaś w Bibliotece Narodowej w Warszawie i zawiera najstarszy znany polski przekład psalmów. Powstawał on w kilku fazach na przełomie XIV – XV w., przypuszczalnie na dworze krakowskim, z fundacji królowej Jadwigi ( jest jej dedykowany ). Psałterz ten był przeznaczony do odmawiania w ciągu kolejnych dni tygodnia. Zawiera bogatą dekoracje o charakterze astrologiczno – chrześcijańskim. Pracę nad nim rozpoczęto być może w 1398 r., a ukończono dopiero w pierwszej ćwierci XV w. Po każdym wersecie łacińskim następuje jego przekład polski i niemiecki. Tekst tłumaczenia polskiego zawiera czechizmy i dialektyzmy małopolskie, prozatorskie, w stylu biblijnym.

Do najwybitniejszych przekładów Księgi Psalmów należą:

 Psałterz św. Kingi – z końca XIII w., archetyp służący do powstawania kolejnych przekładów. Tekst nie zachowany. Powstał w otoczeniu wdowy po Bolesławie Wstydliwym, która w 1279r. wstąpiła do zakonu klarysek.

 Psałterz puławski – z XV – XVI w., zależny od floriańskiego i św. Kingi. Był to modlitewnik osoby wyższego stanu. Wraz z nim do polskiej literatury dostały się pierwociny stylu biblijnego. Nazwa pochodzi od miejsca przechowania rękopisu.

 Żołtarz Dawidów – autorstwa Walentego Wróbla. Swobodna parafraza psalmów z objaśnieniami ich treści, moralnego sensu, odsłonięcia warstwy proroczej – uwydatnienie uniwersalnych treści moralnych i religijnych.

 Psałterz krakowski – z 1532 r., autorstwa Hieronima Wiktora. Jest uznawany za poprawniejszy od floriańskiego i puławskiego. Wywarł wpływ na późniejszą twórczość psalmiczną.

56. Znaczenie literatury średniowiecznej dla dalszego rozwoju piśmiennictwa w Polsce.

Podłoże twórczości średniowiecznej tworzyło chrześcijaństwo, jako system teologiczno – filozoficzny oraz wiara i warstwa duchowa. Podstawowy zasób tematów czerpano z Biblii, apokryfów, pism papieskich, hagiografii lub innych form średniowiecznej twórczości religijnej. Świeckie piśmiennictwo zachodu inspirowało dziejopisarstwo, epikę rycerską, niektóre formy liryki, poezję eschatologiczną, stanową, dworsko – panegiryczną i okolicznościową. Tradycja antyczna oddziaływała coraz słabiej ( łacina, nawiązania do starożytnych poetów, budowa utworów ). Odrosła dopiero w renesansie.

Światopogląd chrześcijaństwa kazał szukać podstaw w dualizmie materii i ducha, rzeczywistości i nadzmysłowości. Obie te strefy nie tylko współistniały, ale były złączone głębokim związkiem.

Św. Bonawentura dowodził, że wszelkie rzeczy stanowią rodzaj języka, a świat księgę, z której człowiek jest w stanie odczytać przekazywane przez Boga treści duchowe. Wg św. Tomasza analiza świata zmysłowego dostarczała racjonalnych dowodów na istnienie Boga jako Stwórcy. Wszystko, co wykraczało poza sferę potocznego ludzkiego doświadczenia było konieczne dla utwierdzenia człowieka w wierze.

Religijność miała wpływ na stosowanie alegorii i personifikacji np. w poezji Galla: wdowa opłakująca króla Bolesława to uosobienie Ojczyzny; w pieśniach kościelnych okręt lub gwiazda były alegoriami Marii. Utwory średniowieczne wykazywały dość silne nasycenie symboliką chrześcijańską: zwierzęcą ( np. wąż ), roślinną ( róża, lilia ), kolorystyczną ( biel, czerwień ) i liczbową ( 3, 4 , 7, 9 ).

Problematyka egzystencjalna wiązała się z pozostawieniem człowieka w obliczu nieuchronnej śmierci. W chwili konania jego ciało ulegało zniszczeniu ( zmartwychwstawało w dniu Sądu ), a uwolniona dusza otrzymywała karę lub nagrodę.

W utworach ukazywano postaci różnych stanów – uwidaczniano lub krytykowano ich cechy; postaci były odpowiednikami historycznych lub świętych.

Wartość naczelną stanowił heroizm, przyjmujący różne formy: inaczej wcielany przez świętego wyznawcę czy męczennika, a inaczej przez rycerza broniącego kraju. Akt heroiczny był zawsze świadomy.

W piśmiennictwie następowało stopniowe przełamanie ogólności i schematyzmu postaci poprzez odkrywanie podmiotowości i życia duchowego, a zwłaszcza elementarnych uczuć: miłości oraz cierpienia.

Istotną rolę odgrywało operowanie kontrastem. Dotyczyło to głownie strefy wartości moralnych oraz środków artystycznego wyrazu. Jasność kontrastowała z ciemnością, biel z czerwienią, opisy miejsc radosnych ze strasznymi, postaci pozytywne z negatywnymi, potężny Bóg z kruchym Dzieciątkiem.

Piętnastowieczny doloryzm wywołał falę naturalistycznych opisów fizycznej męki Syna i duchowej udręki Matki.

W kompozycji utworów średniowiecznych przeważały struktury otwarte. Zabiegiem organizującym teksty było dzielenie ich na rozdziały lub części oraz obudowywanie przedmowami czy zakończeniami o odrębnej poetyce. W poezji lirycznej, zwłaszcza w pieśniach występowały zjawiska gubienia, przestawiania czy przyrastania zwrotek. Czynnikiem mającym zapobiegać kompozycyjnej destrukcji tekstów oralnych było stosowanie rozmaitych systemów mnemotechnicznych, akrostychów, abecedariuszy, układów liczbowych, etc.

Gatunki wprowadzone w średniowieczu to: hymny, pieśni, plankt, sekwencja, moralitet, dramat liturgiczny i pasyjny, kazania, kronika, psałterz.

Pojęcia i kierunki: doloryzm, ars dictandi, ars moriendi, miracula, teocentryzm, kaznodziejstwo, husytyzm, egzemplum, Danse Macabre.

Krótko mówiąc, w średniowieczu się wszystko zaczęło kształtować, wraz z naszym rodzimym językiem, który zajął miejsce łaciny. Wiele kolejnych epok czy twórców czerpało, bądź nawiązywało do średniowiecza lub krytykowało, np. renesans, który przeciwstawiał religii rozum. Z przekazów ustnych przerzucono się też na piśmienne.

57. Relacje pomiędzy twórczością łacińską i polskojęzyczną w średniowieczu.

Początkowo utwory powstające po łacinie były rutyną w Polsce. Stosowano ją w rocznikach i dokumentach, hagiografii, dziejopisarstwie, poezji kościelnej, itd. Bynajmniej ludzie niższych stanów zupełnie łaciny nie rozumieli. Oddziaływała ona silnie poprzez wpływy antyczne obecne w całej Europie, jednakże wkrótce również polszczyzna zaczęła się rozwijać i przybierać na znaczeniu.

Łacina stała się językiem uczonych, elitarnych, zaś polszczyzna popularnym, dostępnym dla większości. Przenikanie języka polskiego z całą mocą doszło do głosu w XV – XVI w. Wrastanie go w obrządek kościelny wiązało się z upowszechnieniem zbiorowych modlitw, śpiewów procesyjnych oraz prowadzeniem katechizacji w języku rodzimym. Obok łaciny, pozostającej niezmiennie językiem liturgii, barierę dzielącą polskich, nieuczonych wyznawców od słowa kościelnego, mogła tworzyć niemczyzna kultywowana przez kaznodziejów germańskich.

Równolegle toczyły się zmagania o zapewnienie językowi narodowemu należytej rangi w procesie nauczania; i tu ostrze wystąpień w obronie polszczyzny było skierowane nie tyle przeciwko łacinie, co przeciwko germanizacji.

W ciągu XIV – XV w. zasięg języka polskiego stawał się coraz szerszy. Polszczyzna stopniowo utrwalała swą pozycję w sądownictwie, prawodawstwie i oratorstwie. Tłumaczono z łaciny statuty ziemskie i inne akty prawne. Statuty zostały zebrane i ułożone w całość jeszcze w XIV w. za panowania Kazimierza Wielkiego. Na fali ideologii reformackiej język polski zaczął przenikać do życia parlamentarnego. Na sejmiku średzkim dnia 14.11.1534 r., szlachta ułożyła pierwszą polską instrukcję poselską, wymierzoną w prawa duchowieństwa i upominającą się o godną rolę narodowego języka w życiu literackim. Parę lat później została zapisana po polsku pierwsza konstytucja sejmowa.

W tym samym czasie, mimo sprzeciwu duchownych i świeckich tradycjonalistów, zdarzały się już pojedyncze przypadki wygłaszania oficjalnych mów w języku narodowym. Przesyłano też polskie listy. Język polski ugruntował się w sferze literackiej, zagarniając stopniowo prozę i poezję. Twórczość polska stawała się nurtem piśmiennictwa, mogącym konkurować z łacińską produkcją w zakresie sztuki słowa. Zapoczątkowano i rozwinięto prace nad językiem polskim w zakresie leksykalnym i ortograficznym.

Pierwszy słownik łacińsko – polski, zwany „Wokabularzem trydenckim”, obejmującym ok. 500 wyrazów, został ułożony przez nieznanego pisarza, prawdopodobnie na zlecenie potomka książęcego rodu mazowieckiego, Aleksandra, zapewne w 1424 r. Dopiero w dalszym stuleciu miały się pojawić dalsze leksykony. Opracowano je na podłożu popularnego w Europie podręcznika „Adagia et sententiae latino – germanicae”, autorstwa niderlandzkiego humanisty Jana Murmeliusa. Cenionymi leksykografami byli też Bartłomiej z Bydgoszczy i Franciszek Mymer. Pionierem prac na polską ortografią był Jakub Parkoszowic z Żórawic. Pozostawił po sobie tylko jedno dzieło – traktat zmierzający do racjonalizacji i kodyfikacji ortografii polskiej. Jego system ortograficzny, podobnie jak inne innego twórcy – Stanisława Zaborowskiego – nie przyjął się.

58. Rodzimość i wtórność literatury polskiego średniowiecza.

Wśród dowodów istnienia wysokiej kultury w Polsce przed przyjęciem chrześcijaństwa, nie ma takich, które by świadczyły o istnieniu wtedy literatury rodzimej, trudno jednak przypuścić, że ówcześni Polacy mogli nie tworzyć czy to utworów epickich, czy też lirycznych. Literatura ta zapewne trwała dłuższy czas w przekazach ustnych, zanim została wyparta przez twórczość czasów chrześcijańskich.

Literatura pisana mogła u nas powstać dopiero z chwilą przejęcia alfabetu i pisma łacińskiego, razem z przyjęciem chrześcijaństwa. Fakt ten bardzo mocno zaważył zarówno na samym zasięgu literatury, jak i na jej kształcie. Literatura średniowieczna pełniła bardzo wiele zadań. Wpajała zasady wiary, pouczała w sprawach religijnych i moralnych, budowała swych odbiorców ukazując im znakomite exempla w kazaniach i żywotach świętych, dawała obszerne wskazania praktyczne w zakresie życia codziennego, upamiętniała w wierszach ważne wydarzenia historyczne i fakty godne pamięci potomnych, chroniła przed niepamięcią dzieje ojczyste spisywane przez kronikarzy.

59. Wpływ wydarzeń politycznych na literaturę średniowieczną.

Wpływu można się domyślić z poniższych wydarzeń:

 system podziału na stany w Europie ( rozwijał się po upadku państwa rzymskiego w 476 r. ), posiadające różne prawa i obowiązki;

 najazdy plemion barbarzyńskich;

 walka z pogaństwem we wczesny średniowieczu i rozwój chrześcijaństwa, m.in. Karol Wielki czy św. Wojciech;

 zjazd w Gnieźnie w 1000 r.;

 rozkwit feudalizmu;

 krucjaty do Ziemi Świętej;

 wojna stuletnia ( trwała 116 lat ) – 1337 – 1453;

 propaganda chrześcijaństwa i reformacja, np. husytyzm czy działania Wiklefa;

 rządy i podboje Chrobrego i Krzywoustego, chrzest Polski, konflikt Bolesława Śmiałego z biskupem Stanisławem;

 wojny z Tatarami czy Krzyżakami;

 unia Polski z Litwą;

 bitwy pod Legnicą, Cedynią czy Grunwaldem;

 epidemia dżumy ( „czarnej śmierci” ) w Europie;

 kształtowanie się nowych światopoglądów.

60. Utylitarny charakter literatury średniowiecza.

Utylitaryzm – łac. „utilitas” – pożytek; kierunek etyki zapoczątkowany w XVIII w., wg którego najwyższym dobrem jest pożytek jednostki lub społeczeństwa, a celem wszelkiego działania powinno być „największe szczęście największej liczby ludzi”. Myślicielem tego kierunku jest m. in. John Stuart Mill.

Średniowieczna literatura ma charakter utylitarny, tzn. pożyteczny względem kościoła, władcy. Przejawia się to w dydaktyzmie literatury – jest moralizatorska, parenetyczna ( prezentuje wzorce ) i meliczna (przeznaczona do śpiewu). Utylitaryzm przejawia się np. w „Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią” – postać śmierci to wizerunek kobiecego trupa w stanie rozkładu – ten obraz ma na celu wzbudzenie w człowieku lęku, aby zrozumiał, że śmierć jest nieunikniona i nie da się jej pokonać. Utylitarny charakter ma też legenda o św. Aleksym, która przedstawia godnego naśladowania ascetę – główny bohater wyrzeka się dóbr doczesnych i poświęca się Bogu. Także inne legendy o świętych przywołują postaci godne naśladowania. Człowiek miał czerpać z literatury średniowiecznej jakieś wnioski i uczyć się prawidłowego postępowania. Elementy moralizatorskie to przede wszystkim męka Chrystusa, która ma na celu potęgować napięcie emocjonalne i zmusić do myślenia.

61. Średniowieczny wiersz zdaniowo – intonacyjny.

Na przykładzie „Bogurodzicy”:

 NIE przestrzega jednakowego rozmiaru sylabicznego w wierszach,

 w każdym wersie zamyka się odrębna jednostka zdaniowa wypowiadana z odpowiednim zróżnicowaniem tonu, tj.: intonacją wznoszącą się ( antykadencja ) lub opadającą ( kadencja ),

 nagromadzenie samogłosek w poszczególnych wersach, co ułatwiało śpiew ( meliczność ),

 przeznaczony do recytacji lub melorecytacji,

 rymy – wyolbrzymienia, często uzyskane poprzez powtarzanie formy gramatycznej, służyły uwydatnieniu zakończenia końcowych odcinków wersowych – klauzul,

 konstrukcji tej towarzyszą rymy wewnętrzne i końcowe.

Renesans

1. Renesans, humanizm, reformacja. Scharakteryzuj pojęcia.

Renesans – odrodzenie; epoka w dziejach kultury europejskiej między średniowieczem i barokiem. Trwała id XIV do XVI w., w Polsce od końca XV do końca XVI w. Okres ten oznacza „odrodzenie” wiedzy o człowieku jako osobie, indywidualności i jej doświadczeniach bytu, także kultury i literatury oraz tradycji antycznej. U podstaw renesansu leży szczególne rozpoznanie odrębności i wartości egzystencji ludzkiej oraz jej miejsca pośród porządku istnienia. Renesans narodził się we Włoszech, ale pod wpływem przemian, rozwoju oraz bogacenia całej Europy.

Humanizm – prąd umysłowy, który narodził się we Włoszech w końcu XIII w., rozwijał się w XIV i XV w., a zgasł w XVI w. Zwrócił się do osiągnięć oraz twórców antyku ( Platona, Cycerona, Horacego ), których dzieła analizowano. Rozwijał także nauki, tj. gramatyka, retoryka, historia, etyka. Głosił pochwałę człowieka oraz rozumu. Powstała również estetyka nawiązująca do antycznego klasycyzmu – piękno rozumiano jako dobro i harmonię proporcji. Nurt ten ukazywał człowieka, na co najmniej równi z Bogiem, jako manifest indywidualizmu. Przedstawiciele: Ficini, Pico della Mirandola, Kartezjusz, Erazm z Rotterdamu, Petrarca, Boccaccio.

Reformacja – ruch religijny zmierzający do zreformowania Kościoła, powstały w XVI w. w Europie. Doprowadził do rozłamu w zachodnim chrześcijaństwie i powstania protestantyzmu. Początki wiążą się już z husytyzmem w Czechach, ale dopiero od 1517 r., tj. od wystąpienia Marcina Lutra, reformacja obiegła Europę. Przyniosła ożywienie życia rel., ścieranie się poglądów sprzyjało rozwojowi kultury, a szczególnie literatury w językach rodzimych. Kalwinizm odegrał rolę w republikańskiej koncepcji władzy i uznaniu prawa oporu wobec tyranii. Tam gdzie protestantyzm stał się wyznaniem panującym, pogłębiała się nietolerancja wobec innych wyznań.

2. Reformacja a rozwój polskiego renesansu – omów związki.

Widoczne powiązania:

- napływ nowych idei z Europy;

- kontakty polsko – włoskie;

- wzrost roli szlachty;

- wędrówki polskich humanistów;

- przyjęcie luteranizmu przez Albrechta I;

- po śmierci Zygmunta Starego ruch reformacji rozwinął się wśród mieszczan ( luteranizm ) i szlachty ( kalwinizm );

- filozofia renesansu opierająca się na indywidualności człowieka, dawała też pewną swobodę wyznaniową;

- w 1562 r. wyłoniła się nowa grupa wyznaniowa – arianie;

- renesans obalił stary porządek średniowiecza, rozum przeciwstawił Bogu – reformacja miała na celu obalenie ładu, wg którego Kościół uzależnił się od władzy państwowej i ulegał upadkowi.

3. Przekłady Biblii w epoce staropolskiej.

I. Biblia królowej Zofii ( szaroszpatacka ) – najobszerniejszy zabytek prozy religijnej XV w. Należała do 4. żony Jagiełły, dla której przetłumaczono Stary Testament. Nazwa „szaroszpatacka” pochodzi od miejscowości Saros – Patak na Węgrzech, gdzie tę Biblię odnaleziono. Zaginęła podczas II wojny światowej – zachowała się tylko fotokopia.

II. Biblia Leopolity – autorstwa Jana Leopolity, wydana w Krakowie w 1561 r.

III. Biblia brzeska ( radziwiłłowska ) – biblia kalwińska wydana w Brześciu w 1563 r. Przekład całej Biblii. Opiera się na tłumaczeniu Erazma z Rotteradamu oraz oryginale hebr.

IV. Biblia nieświeska – autorstwa Szymona Budnego, wydana w latach 1570 – 72 w Nieświeżu, tłumaczona z języka hebrajskiego i greckiego.

V. Biblia ks. Jakuba Wujka –w 1593 Nowy Testament, cała Biblia w 1599 w Krakowie w Drukarni Łazarzowej ( już po śmierci Wujka ).

V. Nowy Testament – 1577, autorstwa M. Czechowica, powstały w opozycji do przekładów Szymona Budnego.

4. Przekłady „Psałterza” w dobie renesansu – wymień.

- Psałterz puławski – powiązany z floriańskim. Służył jako modlitewnik, na co wskazuje mały format. Przed tłumaczeniem dodano prologi i wyjaśnienia. Wywodzi się z zaginionego Psałterza św. Kingi.

- Psałterz floriański – dar bogatych mieszczan krakowskich królowej Jadwigi Andegaweńskiej. 6ciokrotnie wyrysowano w nim MM, czyli Memento mori – dewiza rodu węgierskiego. Łączy 296 kart zapisanych gotykiem. Jest to całkowity przekład Psałterza Dawidowego w j. łac., pol. i niem.

- Żołtarz Dawidów na rzecz polską wyłożony – 1539, autorstwa W. Wróbla, nader poczytny, powstały w środowisku katolickim.

- Psałterz Dawidów – 1546, autorstwa M. Reja – przekład prozą z łaciny, dedykowany Zygmuntowi I Staremu. Książka miała pełnić rolę podręcznika etyki chrześcijańskiej. Komentarz Reja przybliża treść psalmów.

- Psałterz Dawidów – 1579, autorstwa Jana Kochanowskiego. Przekład ten jest parafrazą tekstu biblijnego. Król Dawid był dla ludzi renesansu największym poetą Biblii, a Kochanowski w swoim utworze niejako się z nim utożsamiał.

- Psałterz Dawidów – 1594, autorstwa J. Wujka.

5. Proza wczesnego renesansu – omów.

Używano zamiennie pojęć „powieść” i „romans”. Przyjął się raczej termin romans, na określenie XVwiecznej prozy fabularnej, ale NIE OZNACZA to powieści o tematyce miłosnej! Pozwala to odróżnić średniowieczne i barokowe dłuższe formy prozaiczno – fabularne od nowoczesnej powieści, której początek datuje się w Polsce na wiek oświecenia.

Romans ten dzielimy na:

- religijny, który obejmuje dwie grupy:

* apokryfy i fragm. Pisma Św., napisane co prawda wcześniej, ale drukowane w XVI w. np. „Rozmyślania przemyskie”, „Żywot Pana Jezu Krysta”;

* antykatolickie, np. „Historyja o Franciszku Spierze…” Stanisława Murzynowskiego ( 1550 ) i „Historyja o papieżu Janie… VIII…” ( 1560 );

- pseudohistoryczny – miesza elementy historyczne z fikcyjnymi, przygodowymi, np. „Historia trojańska”, „Historia spraw Atylle…” ( wszystko autorstwa Cypriana Bazylika ); „Żywoty filozofów” Marcina Bielskiego;

- błazeński – ośmieszający, wulgarny, komiczny, np. „Marchołt”, „Ezop”, „Sowizdrzał”;

- moralistyczny – wpajający pewne zasady, charakteryzuje się nagromadzeniem nowelistyki antycznej oraz orientalnej, np. „Poncjan”, „Historie rzymskie”;

- rycerski – o rycerskich czynach i przygodach, np. „Historyja o Meluzynie” Marcina Siennika;

- humanistyczny – ukazujący idee epoki, skupiony wokół ludzkiej jednostki, np. „Grizella…” ( historia dziewczyny wiejskiej poślubionej przez księcia z gorącej miłości, poddana licznym próbom upokorzenia ).

6. „Rozmowy Salomona z Marchołtem” jako przykład literatury sowizdrzalskiej.

Cechy lit. sowizdrzalskiej:

- prowokacyjnie ośmiesza mity i ideały kultury, zarówno szlacheckiej, jak i kościelnej, np. w „Marchołcie” Salomon przedstawia swoją genealogię wg Biblii, a Marchołt, parodiując Pismo Św. Przedstawia swoich przodków: Warchoła, Opiołkę, Trzęsiogona, itd. ( żona Marchołta wywodzi się z 12stu rodzajów kurewskich );

- parodiuje estetykę i etykę;

- ukazuje brzydotę;

- drwi z poetyki;

- rozrywkowy, humorystyczny charakter literacki;

- miała na celu przynosić dobrą myśl, a także zapobiegać mniej godziwym rozrywkom, np. kartom czy pijatyce;

- występuje konfrontacja języka moralistów i gorszycieli, pouczeń moralnych i frywolnych konceptów, obscenicznych kawałów.

Marchołt jest od Ezopa młodszy. W apokryficznej lit. bibl. i talmudycznej pojawił się pod imieniem Marculphus, jako przeciwnik wiodący spór z mądrym królem Salomonem. Z czasem poważny dialog przekształcił się w traktat humorystyczno – parodystyczny. Marchołt jest uosobieniem szpetoty, rozwiązuje zagadki, które mu podsuwa Salomon, kpi z mądrego króla i wyprowadza w pole.

Wielokrotnie przepisywano „Marchołta”; najbardziej rozpowszechniona jest wersja drukowana w 1514 r. „Landshut”, która posłużyła za podstawę przeróbki Jana z Koszyczek.

Spór z Salomonem jest sporem konkretnej wartości społeczno – osobowej, demonstracją przekory. Salomon reprezentuje mądrość biblijną i posługuje się sentencją jako gotową formułą postępowania. Marchołt replikuje mu aforyzmami zaczerpniętymi z przysłów potocznych lub na nich wzorowanych. Odnosi raz po raz zwycięstwo nad Salomonem – skazany na szubienicę, tak długo nie może wybrać drzewa, że unika śmierci. Istotą utworu jest utrzymanie stanu równowagi między wzniosłością a wulgarnością, powagą i kpiną, mądrością sakralną i mądrością profana. Marchołt jest jak gdyby komicznym sobowtórem Salomona.

Początek wieku XVI skupia tragedie błazeńsko – frantowską trzech epok: starożytności ( Ezop ), średniowiecza ( Marchołt ) i współczesności. Trzeci z bohaterów, Dyl Sowizdrzał jest tworem XVwiecznym. Na literackim pograniczu renesansu i baroku usytuowana jest twórczość plebejskich literatów z przełomu XVI i XVII w., zwana potocznie lit. sowizdrzalską. Ze względu na charakter lit. i przeznaczenie należy do lit. popularnej, jarczmarnej. Ich twórcy, ukrywający się pod komicznymi pseudonimami, wywodzili się ze środowiska małopolskich klechów, rybałtów, nauczycieli, pisarczyków miejskich i szlacheckich.

7. Literatura plebejska polskiego renesansu – scharakteryzuj.

- negacja zastałego porządku,

- odrzucenie nam typowych dla lit. wysokiej, porzucenie harmonii, estetyki,

- zamiłowanie do parodii,

- język zbliżony do potocznego,

- zamiłowanie do brzydoty – groteska, karykatura,

- negacja autorytetów, feudalizmu i duchowieństwa,

- humor sytuacyjny – bohater to antybohater ( z nizin społ. ),

- ośmiesza mity i ideały kultury oficjalnej – świat na opak,

- przemoc – zasada świata,

- antynomia brzydoty i rozumu, ignorancja wobec sztuki klasycznej.

Twórcami utworów plebejskich byli chłopi i mieszczanie posługujący się komicznymi pseudonimami, np. Jan z Wychylówki, Tymoteusz Mocujgębski, Jan z Kijan – tzw. „Klechy”.

Przykładowe utwory: „Wyprawa Plebańska” ( 1590 ), „Albertus z Wojny” ( 1596 ), „Komedia rybałtowska nowa” ( 1615 ) – stanowią trylogię dramatyczną.

8. Twórczość Biernata z Lublina i jej znaczenie w rozwoju lit. pol.

Twórczość:

 „Raj duszny” – tłumaczenie z łaciny modlitewnika, który był pierwszą polską książką drukowaną;

 „Żywot Ezopa Fryga z przypowieściami jego” ( 1522 );

 „Traktat o karze śmierci” – w tym utworze Biernat opowiada się przeciwko tej karze.

 „Bajki” – bajki ezopowe, zawierające morał – ich bohaterowie, zwłaszcza zwierzęta, byli alegoriami ludzkich wad.

 „List do księgarza Szymona” – Biernat wyraża w nim swój krytyczny stosunek do duchowieństwa.

 „Dialog Polinura z Karonem” – niechęć do Kościoła, uznanie dla walki o sprawiedliwość i tolerancję rel.

Biernata uważa się za prekursora reformacji. Uważał, że jedynym źródłem wiary powinna być Ewangelia. Pochodził z rodziny mieszczańskiej, przebywał na dworach, służył u Kalimacha. Pisał po polsku. Jego bajki są zbiorem wielu współczesnych przysłów i zapoczątkowały rozwój polskiego bajkopisarstwa. Pisał językiem bogatym, często archaicznym. Wiersze jakie napisał, reprezentują tzw. sylabizm względny. Twórczość Biernata, ciekawa artystycznie i myślowo, sytuuje się na pograniczu średniowiecza i renesansu, a bliska jest lit. błazeńskiej.

9. „Ezop” – scharakteryzuj utwór.

Ten utwór Biernata z Lublina należy do lit. sowizdrzalskiej, błazeńskiej, jak „Marchołt” czy „Sowizdrzał”. Został wydany w

1522 r., a jego pełny tytuł to „Żywot Ezopa Fryga, mędrca obyczajowego, i z przypowieściami jego”.

Ezop – postać pół – legendarna, miał żyć ok. VI w. p. n. e. Pochodził z Frygii, był niewolnikiem, człowiekiem szczególnej brzydoty, niewykształconym, jednak dobrym i mądrym. Został zakupiony na targu przez filozofa Ksantosa. Ezop ustawicznie udowadniał mu i całe otoczeniu głupotę, nieraz ratując swego pana od kompromitacji oraz kłopotów. Osiąga wolność dzięki rozumowi, mądrości, a także dzięki sprytowi, że rozum i mądrość czynią go godnym tej wolności. Inne cechy Ezopa: brak szacunku dla autorytetów, kpina, przewrotny żart, bajkopisarstwo, krytyka duchownych. Dzieje bohatera kończą się jego śmiercią – znienawidzony przez kapłanów Apollina, został oskarżony o kradzież naczyń ze świątyni, które mu wcześniej podrzucili.

„Żywot ezopa” przeciwstawia się koncepcjom estetycznym; jest w niezgodzie z estetyką harmonii i symetrii. Ezop w sposób przekornie dosłowny wypełnia otrzymane od pana polecenia, np. na żądanie, aby przyniósł coś do picia „po kąpieli” – przyniósł pomyje.

Biernat wydał „Ezopa” 5 lat po wystąpieniu Lutra, a w dziele widać związki literackie właściwe krytyce Kościoła. W dedykacji utworu Janowi Pileckiemu znajdują się np. słowa o biskupach, ich majątkach i prośba do Boga, aby się polepszyli.

10. Poetyka lit. plebejskiej ( „niskiej” ) w „Ezopie”. Wskaż jej elementy składowe.

Cechy:

- obrona godności plebejusza ( Ezop jest postacią pozytywną, uosabia moralne i intelektualne wartości ludu, przeciwstawiając rozum i spryt – przemocy i władzy; zwycięsko wychodzi z utarczek słownych i niesłownych, ośmieszając przeciwników ),

- bohatera charakteryzuje fizyczna brzydota, pochodzenie z nizin społ., ale pozytywna prawda, którą stanowi rozum, spryt, wewn. wolność, szlachetność postępów, konkretność wiedzy i doświadczenia,

- brzydota i pochodzenie kryją odmienne treści i prawdziwe wartości – Ezop, choć niewolnik, był „rozumu ślachetnego”,

- prezentowanie ambicji i możliwości plebejusza – Ezop z niewolnika stał się doradcą króla,

- Ezop, Marchołt, Sowizdrzał opowiadają optymizmowi wczesnego odrodzenia, nadziejom mieszczaństwa na znalezienie miejsca w świecie feudalnym,

- krytyka szlachty,

- kult nauki i rozumu – wiedza i doświadczenie to elementy niezbędne do sprawowania urzędów miejskich ( wykształcenie było dla plebejusza szansą na awans ).

11. Bajka staropolska – scharakteryzuj. Omów gatunek i wskaż związki z tradycją oraz znaczenie dla rozwoju literatury w okresie późniejszym.

Bajka staropolska – inaczej apolog lub przypowieść ( XVI w. ). Jest krótkim utworem wierszowanym, zazwyczaj o zwierzętach z ludzkimi cechami. Nazwa zwierzęcia ma sugerować daną cechę moralno – psychologiczną: lew – odwaga, wilk – drapieżność, lis – spryt, mrówka – pracowitość, jagnię – łagodność. Są one alegorią stosunków międzyludzkich., zawierają aluzje do wydarzeń historycznych i krytykę Kościoła. Bajki mają pouczać o szkodliwości czy pożyteczności zachowań. Niosą ze sobą morał – zasadę etyczną, wskazówkę postępowania, nakaz, zakaz. Są w niej przedstawione dwie przeciwstawne strony, z których zetknięcia czytelnik ma wysnuć wniosek.

Autorzy bajek:

 Biernat z Lublina ( ok. 200 bajek opartych na ezopowych – zwierzęce, alegoryczne, z morałem i przysłowiem w tytule ),

 Ezop – uznawany za twórcę bajek,

 Fedrus – rzymski bajkopisarz,

 Jean de la Fontaine – poeta franc. ( bajki narracyjne o prostej fabule ),

 G. E. Lessing – niem. dramatopisarz ( bajki epigramatyczne ),

 I. Kryłow – ros. bajkopisarz,

 I. Krasicki, S. Trembecki, A. Mickiewicz, A. Fredro.

Inne rodzaje bajek:

- ludowa ( ustna proza ),

- podania,

- komiczna,

- narracyjna,

- epigramatyczna,

- nowelistyczna.

Bajki mają wkład w powstawanie wierzeń, legend, baśni, a także filmów animowanych. Są jednymi z najbardziej uniwersalnych i znanych gatunków lit. na przestrzeni wieków.

12. Najstarsza poezja polsko – łacińska: scharakteryzuj.

Pierwszym poetą nowołacińskim w Polsce był Kallimach, czyli Filip Buonaccorsi ( 1437 – 96 ), który popadł w konflikt z papieżem i szukał azylu w Polsce. Znalazł tu ochronę arcybiskupa Grzegorza z Sanoka. Jego twórczość:

- „Życie i obyczaje Grzegorza z Sanoka” – utwór pochwalno – panegiryczny, w którym tytułowy bohater urasta do rangi wybitnego i dojrzałego humanisty. Był to akt wdzięczności za opiekę.

- „Rady Kallimachowe” – nie jest pewne, czy napisał je Kallimach. Jest to zbiór wskazówek dla monarchy, który winien szukać umocnienia swej pozycji w mieszczaństwie.

- „Pieśń saficka o życiu przesławnego męczennika św. Stanisława” – celem utworu jest udowodnienie skuteczności konwencji antycznych.

- epigramaty i legie ( 1470 – 79 ), których adresatką była prawdopodobnie córka J. F. Tarnowskiego.

Młodszym twórcą wczesnej poezji łac. był Konrad Celtis ( 1459 – 1508 ), który dopełniał studia w Krakowie. Pisał:

- elegie [ służyły zadumie ];

- ody [ pochwała ];

- epigramaty [ złośliwość ].

***Utwory te chwaliły Kraków, a część była adresowana do kochanki – Kasiliny.

Uczniem Kallimacha i Celtisa był Maciej Drzewicki ( 1467 – 1535 ) – kontynuator Długoszowych „Żywotów biskupów wrocławskich”.

Uczeń Pawła z Krosna – Jan z Wiślicy ( 1485 – 1520 ) jest autorem „Wojny pruskiej” ( 1516 ) – poematu, którego najważniejsza część to opis bitwy pod Grunwaldem.

Znanym utworem Mikołaja Hussawczyka jest „Pieśń o żubrze” – opisy żubra, litewskiego pejzażu, sceny myśliwskie, wzmianki o ludzie litewskim i księciu Witoldzie.

Twórczość Jana Dantyszka ( 1458 – 1548 ):

- zbiór moralizatorskich wierszy „Sen o różności Cnoty i Fortuny”,

- „Elegia amatoria” ( 1517 ) – opiewa trudne losy kochanków, którym przyszło się rozstać,

- „Życie Jana von Hofen Dantyszka” – zamyka całą twórczość; podsumowanie własnego życia,

- zbiór hymnów kościelnych.

Twórczość Andrzeja Krzyskiego ( 1482 – 1537 ) wyrosła z atmosfey renesansowego dworu krakowskiego:

- panegiryki ( wsparcie dla króla Zygmunta i silnej władzy ),

- erotyki ( pełne śmiałych wyzwań, złośliwych wymówek, których adresatką jest petrarkowska Lidia ),

- wiersz „Omnie die dic Mariae” do Beaty Kościeleckiej ( hymn maryjny ),

- antyreformacyjny utwór pt. „Pochwała Lutra”,

- utwór wykazujący troskę o kraj i Kościół pt. „Skarga Religii i Rzeczypospolitej”.

13. Klemens Janicki: scharakteryzuj twórczość.

Janicki ( 1516 – 43 ) ma świadomość roli twórcy – kreatora. Osiągnął w jęz. łac. wysoką sprawność poetycką. Zapoczątkował też wątki myślowe kontynuowane przez Kochanowskiego. Utwory:

 Żywoty arcybiskupów gnieźnieńskich – 1536/37, zbiór epigramatów o dostojnikach Kościoła; lekka krytyka nadużyć kleru tonem żartobliwo – wybaczającym. Jest to też pewien skrót historii Polski.

 Dialog przeciwko różnorodności i zmienności polskich strojów – satyra z 1541/42, ułożona na kształt rozmowy Jagiełły ze Stańczykiem

( błaznem Zygmunta Starego ), który w utworze rzekomo i ironicznie broni mody. Widać tu też tęsknotę autora za rządami Jagiellonów.

 Żale, elegie, epigramaty – 1542, utwory okolicznościowe oraz manifestacje przekonań artystycznych poety. Są one dedykowane mecenasowi Janickiego – Krzywickiemu oraz mecenasowi Kmicie. Autor uznał je za spłatę wobec nich swego długu oraz akt swej twórczości. Musiał popierać ich koncepcje polityczne.

 Elegia o sobie samym do potomności – 1542, emanuje autobiografizmem i jest swoistą manifestacją dumy twórczej.

Janicki uważa, że ten, kto utrwala pamięć o ludziach, rzeczach, nie może być kimś pozbawionym indywidualnego oblicza. Wzoruje się tu na Owidiuszu.

14. Ruch egzekucyjny w Polsce i jego związki z literaturą.

Gdy w innych krajach europy monarchia stanowa przekształciła się stopniowo w monarchię absolutną, w Polsce powstała tzw. demokracja szlachecka.

Konflikt średniej szlachty i części możnowładczych rodów z dawno rządzącą oligarchią, przybrał w XVI w. postać walki o egzekucję praw i dóbr koronnych.

Uchwała sejmu piotrkowskiego z 1504 r. próbowała zapobiec rozdawaniu dóbr królewskich ( królewszczyzn ), jednakże praktyka obdarowywania nimi bogatych magnatów nie ustała. Szlachta domagała się zwołania tzw. sejmu sprawiedliwości, głosząc:

- rewindykację dóbr ( ściąganie długów ),

- spisanie i ujednolicenie prawa,

- zakaz łączenia kilku urzędów przez jedną osobę.

Na kolejnych sejmach ponawiano te żądania i wołano o ich wykonanie, czyli egzekucję. Szlachta występowała też przeciwko duchowieństwu – chciała, aby kler na równi z nią ponosił obciążenia wojenne i na potrzeby obronne kraju. Szlachta dążyła też do ograniczenia praw mieszczańskich.

Ruch egzekucyjny osiągnął apogeum na sejmach: piotrowskim ( 1562/63 ) i warszawskim ( 1563/64 ), a senatorowie zaczynali zwracać królewszczyzny.

Problemy oraz idee literatury i publicystyki renesansowej w Polsce były szczególnie zakorzenione we współczesności, a wywodzą się z konfliktów społ., polit., rel. i kultur. Piśmiennictwo odrodzenia jest narzędziem walki i dyskusji.

Pisarze polityczni:

Andrzej Frycz Modrzewski:

 Łaski, czyli o karze za mężobójstwo – utwór dotyczy kwestii stosowania kra za mężo – i zabójstwo, której wymiar był uzależniony od grupy stanowej winnego. Niesprawiedliwe prawo, wg Modrzewskiego, mogło prowadzić tylko do kolejnych tragicznych następstw.

 O naprawie Rzeczypospolitej – projekt reformy oparty na Ewangelii i równości. Poszczególne z jego 5ciu ksiąg mówią o: etyce, wojnie, reformie Kościoła w duchu demokracji, przejęciu nadzoru nad szkolnictwem przez państwo.

Piotr Skarga:

 Kazania sejmowe – 8 chorób trapiących RP, czyli m.in. chciwość, niezgoda, spory wewn.

Jan Ostroróg:

 Memoriał o uporządkowaniu Rzeczypospolitej – koncepcja umocnienia władzy monarszej i uniezależnienie państwa od Kościoła, niewysyłanie annat do Rzymu, opodatkowanie i zniesienie przywilejów kleru.

Jan Kochanowski:

 Satyr,

 Odprawa posłów greckich.

Stanisław Orzechowski:

 Dialog wokół egzekucyjej,

 Quincux ( teoria państwa teokratycznego ),

 Policyja Królestwa Polskiego – doprecyzowanie swych poglądów, a w tym potępienie celibatu.

15. Mikołaj Rej – biografia.

Urodził się w zamożnej rodzinie szlacheckiej w Żurawnie na Podolu jako syn wdowca, Stanisława, i Barbary z Herbertów – wdowy po dziedzicu Żuławskim, która przedtem poślubiła Balcera Dąbrowskiego. Jej synem z trzeciego małżeństwa, zawartego ze Stanisławem Rejem był Mikołaj Rej. Mikołaj odebrał fragmentaryczne doświadczenie (najpierw dwa lata w Skalmierzu, potem kolejne dwa we Lwowie; w 1518 został zapisany w poczet studentów Akademii Krakowskiej, gdzie nie kwapił się do nauki i – jak pisał w swojej biografii – poznał co to dobre towarzystwo). Lata młodzieńcze spędził w nieograniczonej swobodzie na wsi; polował, łowił ryby – zachwycał się światem natury. W 1525 ojciec wysłał Reja na dwór magnacki Andrzeja Tęczyńskiego. Był to moment przełomowy dla Reja: zdobywał tam przede wszystkim ogładę towarzyską, uczył się literatury, stylistyki i otrografii. Został sekretarzem Tęczyńskiego. Po śmierci ojca pozostał na wsi i planów dalszej edukacji nie zrealizował. Rej popełniał liczne błędy faktograficzne, używał często wulgaryzmów. Przypuszczalnie jednak było to ze strony reja udawanie człowieka prostszego niż był w rzeczywistości, aby zbliżyć się do narodu i mówić jego codziennym językiem. Rej był samoukiem, który rozwijał rodzimy, swojski nurt polskiego odrodzenia.

Był jednym z pierwszych poetów piszących w języku polskim. Założył miasta: Rejowiec, Okszę i wiele wsi. Ożenił się z Zofią Kościeniówną z Sędziszowa – siostrzenicą arcybiskupa lwowskiego. Później zetknął się z przedstawicielami reformacji i między rokiem 1541 – 1548 przeszedł na luteranizm, potem na kalwinizm i rozpoczął działalność religijną. Uczestniczył w synodach, zakładał w swoich dobrach zbory i szkoły. Toczył spory teologiczne i majątkowe z Kościołem. Nie opuścił „żadnego sejmu, zjazdu ani żadnej koronnej sprawy”. Nie wyjeżdżał za granicę, z czego był dumny. Kilkakrotnie był posłem różnych ziem. Popierał szlachecki ruch egzekucyjny zmierzający do oddania zagarniętych dóbr królewskich. Utrzymywał bliskie kontakty z dworami Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta. Wciąż zmieniał miejsca pobytu, zdobywał nowe majętności. Uzyskał także pozwolenie na lokację dwóch miasteczek – Okszy i Rejowca, w którym prawdopodobnie zmarł. Miejsce pochówku Reja jest nieznane. Wielokrotnie brał udział w sejmach walnych i uważał swoje pisarstwo za misje społeczną. Był ruchliwy, jowialny, dowcipny, otwarty wobec ludzi. Bywał też porywczy , kłótliwy, skąpy, bezwzględny i skłonny do pieniactwa. Ceniono go jednak jako pisarza rozmiłowanego w polszczyźnie.

Dawne miano „ojca literatury polskiej” Mikołaj Rej zawdzięczał autorskiemu posłaniu zawartemu w zbiorze satyrycznych epigramatów Źwierzyniec (1562): „A niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają”. W posłaniu tym autor, zgodnie z ideałami reformacji, daje do zrozumienia, że Polacy mają nie język gęsi (łacinę, nazywaną tak od brzmienia jej wymowy, bądź od gęsich piór, używanych ówcześnie do pisania), lecz swój własny, polski i tym samym deklaruje kulturową i polityczną niezależność RP od papieskiego Rzymu. Dzisiaj docenia się tworzących wcześniej po polsku autorów średniowiecznych (Władysław z Goleniowa) i renesansu (Biernat z Lublina), jednak Rej jako pierwszy ujawnił tak wyraźną samoświadomość jako pisarz.

Twórczość reja, powstała na pograniczu epok literackich, reprezentuje różne idee: średniowieczną moralistykę i dydaktykę łączy z renesansowym posłannictwem pisarza jako propagatora języka narodowego, zamiast łaciny lub greki klasycznej. Za swoją misję uznawał edukację narodu, ukazanie harmonii człowieka i natury. Jego zdaniem „człowiek naturalny” powinien mówić i pisać w swoim ojczystym języku. Człowieka powinna cechować „cnota”, czyli prawość, sumienie, „cześć” (honor), stałość umysłu, a także moc zsyłana przez Boga jako dar łaski Bożej. Cnota oraz kształcenie umysłu i charakteru miały wieść człowieka ku doskonałości. W ideale tym (zawartym w nakreślonym przez Reja wizerunku ziemianina) kryje się humanistyczne umiłowanie człowieka. Jest to wyraźne dziedzictwo filozofa i filologa Erazma z Rotterdamu. Rej znał pisma humanisty i nawiązywał do jego koncepcji etycznych.

16. Czy utwór Andrzeja Trzecieskiego jest autobiografią Reja?

Utwór pt. Żywot i sprawy poczciwego szlachcica polskiego Mikołaja Reja z Nakłowic... napisał Andrzej Trzecieski - „jego dobry towarzysz, który wiedział wszytki sprawy jego”.

Już sam tytuł mówi nam, że autor dobrze znał pisarza z Nakłowic. W utworze zawiera się biografia Reja, począwszy od narodzin, opisu rodziców reja, poprzez twórczość.

Niektórzy badacze twierdzą, że Trzecieski to pseudonim Reja; to on napisał utwór, tworząc swoją biografię. Świadczy o tym fakt, że język i styl utworu są nieprawdopodobnie bliskie stylowi Reja.

Autobiografizm literatury renesansowej narodził się i rozwinął w nurcie humanistycznego indywidualizmu. Biografia Reja ma charakter paranetyczny, została zbudowana wokół mitu i ideału człowieka naturalnego, rozumnego, prostaczka – samouka, który niechętnie pobierał nauki. Trzecieski opisuje narodziny, edukację, ślub, aż wreszcie twórczość Mikołaja Reja. Tak więc jego utwór jest podstawowym dziełem biograficznym, aczkolwiek nieco podkoloryzowanym.

17. Mikołaj Rej jako pisarz religijny.

Rej zetknął się z reformacją w latach 30. XVI w. na dworze Mikołaja Sieniawskiego i po 1540 r. w Krakowie w otoczeniu A. Trzecieskiego (Starszego) i Bernarda Wojewódki, a więc w kręgu humanistyczno – reformacyjnym, ludzi zainteresowanych nowinkami religijnymi, ale unikających jawnego działania pod bokiem niechętnego innowierstwu króla. Rej, jako kalwinista, po śmierci władcy, nieraz atakował katolicyzm. Przykładowe utwory:

→ przekład Psałterza Dawidowego – (ok. 1542 r.) powstał w Krakowie i został poprzedzony dedykacją do króla Zygmunta I.

→ Catechismus... - dialogowy katechizm i przeróbka luterańskiego katechizmu Urbana Rhegiusa.

→ Kupiec – dramat/moralitet. Tytułowy bohater jest wezwany na Sąd Ostateczny. Chrystus sądzi przedstawicieli poszczególnych stanów – księcia, biskupa, gardyja, itd. ten, kto nie zasłużył na zbawienie, zostaje zniszczony. Na zbawienie zasłużył tylko Kupiec, który odznacza się pokorą i wiarą. Jego pierwowzorem jest bohater utworu pt. Kirchmaier, autorstwa luteranina Thomasa Naogeorga. Kupiec to every-man („każdy”), który w obliczu śmierci dokonuje rozrachunku życia i ufa swej wierze (wiara, pokora i łaska to hasła protestanckie).

→ Postylla – (1557, Kraków) nazwa pochodzi od łac. „post illa verba”, czyli „po Ewangelii”. Jest to zbiór kazań na każdy dzień roku, typowo kalwinistyczny – krytykuje wynaturzenia Kościoła. Opiera się na Piśmie Świętym.

→ Krótka rozprawa... - występuje krytyka duchowieństwa (chciwość, lenistwo, obojętność, przesądność).

→ Żywot Józefa – bohaterem jest Józef – patriarcha z Księgi Rodzaju. Jest to tłumaczenie z łac. dramatu. Rej kreuje Józefa na wzór wytrwałej i nagrodzonej cnoty – zniósł cierpienie, sprzedanie przez braci, fałszywe uwięzienie z powodu oskarżeń żony. Ten utwór nie uczestniczy w sporze wyznaniowym.

18. Wątki polityczne w „Krótkiej rozprawie” M. Reja.

Pan jest przedstawicielem szlachty, Wójt mieszczaństwa, a Pleban duchowieństwa. Wójt i Pleban krytykują szlachtę, która:

- zajmuje się wiecznym sejmikowaniem,

- jest skorumpowana i egoistyczna, a do tego zarozumiała,

- jest rozrzutna, zajęta hazardem, pijaństwem, zaś ich zamiłowanie do myślistwa niszczy pracę chłopa,

- nie umie rządzić państwem i nie wywiązuje się z obowiązków,

- Pleban zarzuca jej niezgodność w podejmowaniu decyzji, długie posiedzenia sejmu, które nie przynoszą żadnych skutków.

Pan próbuje odeprzeć zarzuty – mimo że jest w mniejszości, to stara się udowodnić, że:

- mieszczaństwo i chłopstwo jest bierne i bezużyteczne, bo nie uczestniczy w wojnie, tylko obżera się i upija w karczmie,

- chłop, mimo swej biedoty, ale z racji swego stanu, musi płacić dziesięcinę, świadczenia sejmowe i wojenne.

Społeczeństwo polskie jest niezgodne, kłóci się, co pogarsza sytuację polityczną kraju. Zamiast pracować wspólnie dla dobra innych, wytykają sobie swe wady, zajmują innymi sprawami. Na koniec pojawia się personifikacja Rzeczypospolitej, której skarży się na „swych przełożonych słabości”.

19. Zagadnienia religijne w „Krótkiej rozprawie”.

Utwór nie ma jeszcze znamion innowierstwa, jest raczej antyklerykalny, niż antykatolicki. Przejawia się tu postawa o lepszy, czyli „tańszy” Kościół. Następuje krytyka stanu duchownego z perspektywy szlachcica i chłopa. Zarzuty: lenistwo, obżarstwo, ściąganie ofiar od wiernych, niewywiązywanie się z obowiązków duszpasterskich, chciwość, materializm, wiara oparta na przesądach religijnych i zabobonach, Kościół zmienił się w miejsce handlu, wykpiony kult świętych i zwyczaj hucznych odpustów.

20. „Źwierciadło” - scharakteryzuj zbiór M. Reja.

Dzieło zostało wydane w latach 1567 – 68. Składa się szeregu utworów i trzech ksiąg opisujących: dzieciństwo i młodość, wiek dojrzały oraz starość. Te utwory to:

→ Żywot człowieka poczciwego,

→ Spólne narzekanie wszej Korony na porządną niedbałość naszę (Przemowa krótka do krześcijańskiego człowieka każdego),

→ Apoftegmata, to jest krótkie a roztropne powieści...,

→ Przemowa krótka do poćciwego Polaka stanu rycerskiego,

→ Zbroja pewna każdego rycerza krześcijańskiego,

→ Do uczciwego a bacznego Polaka....,

→ Pożegnanie ze światem (w tym Żywot i sprawy).

Życie ma tu aspekt i religijny, i świecki. Bohaterem jest szlachcic, będący człowiekiem idealnym – protestantem, który ma pierwszym miejscu umieścił Boga. Co więcej, ideał ten może osiągnąć każdy. Poza tym, jest to utwór o swojskości szlacheckiej i pochwale życia wiejskiego. Opiewa następujące wartości: rodzina, dom, aktywność społeczna, religia. Rysuje też ideał wychowawczy.

Poszczególne części Źwierciadła opatrzone są dedykacjami skierowanymi do przyjaciół, które stanowią próbę obdarowania ich trudem całego życia. Utwór to pewien rodzaj summy życia. Występuje tu pochwała widzialnego świata, zgłębiona i powtórzona.

21. „Żywot człowieka poczciwego” a tradycje lit. parentetycznej. + 22. Ideał wychowawczy M. Reja w świetle „Żywota...” (uzup!).

Parentetyczny – wychowawczy, pouczający, moralizujący.

W wypadku utworu Reja, kształtuje się tu wzorzec idealnego szlachcica – ziemianina. Zawarte są tu wskazówki co do bycia poczciwym ziemianinem, jakie cechy powinny go charakteryzować, czym winien się zajmować. Utwór, podzielony na 3 księgi, kreuje krok po kroku idealnego ziemianina, poczynając od dzieciństwa, aż do starości.

Księga I skupia się na dzieciństwie oraz młodości, okresie, który decyduje o kształcie osobowości. Rej uważa tu za dobrą metodę wychowania dydaktyzm i pobudzanie wrażliwości poprzez rozmaite zabawy i ćwiczenia. Zgodnie ze stoicką filozofią, wykształcenie nie odgrywa w tym okresie większego znaczenia – już lepiej wpoić dziecku kurs dobrych manier.

Księga II została poświęcona człowiekowi dojrzałemu. Za warunek osiągnięcia życiowej symbiozy autor uznaje założenie rodziny oraz służbę publiczną. Wymienia też niebezpieczeństwa zmarnowanej egzystencji: łakomstwo, materializm, egoizm, pycha. Szlachcic powinien żyć skromnie w oczekiwaniu na dobrą sławę.

Księga III podejmuje temat starości. Śmierć, wg Reja, to naturalne zwieńczenie życiowej drogi, jednego z punktów boskiego planu.

Utwór to przekład z Zodiacus vitae. Utwór dzieli się na rozdziały, by podkreślić, o czym będzie mowa.

Rozdział II (Diogenes) – mowa o tym, jakie zagrożenia mogą nieść za sobą dobra doczesne:

→ bogactwo = pułapka,

→ domowy gospodarz narażony na zmienności losu i jego złośliwość,

→ krytyka wymyślnych potraw, obżarstwa i pijaństwa,

→ kreacje „wdzięcznej biesiady”, opartej na interesującej rozmowie, z dobrą muzyką, kulturą, bez pijaństwa.

Rozdział III (Epikurus) – mowa o urokach świata:

→ rada: zażywaj rozkoszy świata w młodości,

→ szczęście przynoszą: uroki przyrody, muzyka, urocze kobiety,

→ pogarda dla pijaków,

→ rada: roztropna zacność – rozwaga w podejmowaniu decyzji, pamiętanie o Bogu.

Rozdział V (Sokrates) – mowa o poczciwości:

→ bojaźń przed Bogiem to gwarancja żywota poczciwego,

→ rozsądek i złoty umiar w korzystaniu z ziemskich rozkoszy.

→ Bóg jest najpotężniejszym absolutem,

→ wszelkie stworzenia są po to, aby służyć człowiekowi,

→ „człowiek jako czerwone jabłko” (soczyste na zewnątrz, robaczywe w środku),

→ „człowiek jako mucha” (nic w porównaniu z Bogiem),

→ prawdziwym szczęściem człowieka jest wolność,

→ ważna jest ludzka pracowitość,

→ rodzina daje wiele radości,

→ szczęście przyćmiewa trudności.

Rozdział VI (Teofrastus) – ten filozof często bywał na dworach i obserwował tamtejsze życie. Jest tu mowa o „wdzięcznej biesiadzie” z sąsiadami.

Rozdział VII (Solinus) – mowa o niebezpieczeństwach życia, o prawym szlachectwie, o powinnościach ludzkich:

→ śmierć jest nieuchronna i dosięgnie każdego,

→ przestroga w wychowaniu dzieci – oparte na cnotach, dobroci i przyjaźni,

→ kto ufa Bogu, nie powinien bać się śmierci, bo zazna spokoju w domu Pana.

Rozdział XI (Solon) – filozof ten karał obyczaje ludzkie i prawa im ustawiał. Rozdział ten traktuje o piekle, chytrościach diabelskich:

→ należy być całkowicie oddanym Bogu,

→ na koniec umieszczona jest modlitwa pokorna do Pana.

23. „Żywot człowieka poczciwego” a lit. ziemiańska (uzup!).

Związki:

→ ład przyrody i jej stały rytm przemian w roku „na cztery części podzielonym” zapewniał szlachcicowi – ziemianinowi nade wszystko rozliczne „pożytki”, dające się wyrazić w kategoriach ekonomicznych; był źródłem dóbr materialnych i dostatku;

→ ład przyrody był w konsekwencji źródłem dobrego samopoczucia szlachcica żyjącego na „wsi spokojnej, wsi wesołej”;

→ wieś i życie wiejskie jako temat poezji to symptomy nowych czasów; szlachta zaczyna się wówczas zmieniać: rycerska przekształca się w ziemiańską; ziemianin jest więc nowym człowiekiem; jeżeli chodzi o zawód, ale także o wartości: ideową, społeczną, kulturową, moralną; literatura szlachecka XVI w. towarzyszy tym przemianom, jest ich świadectwem, obrazem;

→ pierwsza staropolska pochwała „kondycji ziemiańskiej” powstała w poł. XVI w.; jest to anonimowa pieśń i adaptacja Beatus ille qui procul negotis... Horacego; inna podobna pieśń o tej tematyce to Pieśń świętojańska o sobótce J. Kochanowskiego;

→ Rej w swym utworze daje wyraz zachwytu nad urokami i przyjemnościami żywota ziemiańskiego;

→ ideologia i kultura ziemiańska jest ideologią i kulturą średnich posiadaczy ziemskich; podstawą tej kultury jest posiadanie ziemi;

→ stan ziemiański wg literatury ziemiańskiej i wg utworu Reja, jest stanem szczęśliwym, zapewniającym radość, harmonię;

→ program ziemiańskiej szczęśliwości – poszukiwanie i odnalezienie szczęścia w życiu doczesnym;

→ na pełnię ziemiańskiej szczęśliwości składały się:

* dostatek i przyjemność obcowania z przyrodą,

* stabilizacja materialna i moralna,

* bezpieczeństwo i poczucie godności osobistej,

* posiadanie cnoty szlacheckiej,

* żona i wierna czeladka,

* zainteresowania literackie i kulturalne.

24. „Figliki” M. Reja – omów.

Utwór ten wchodzi w skład Źwierzyńca (1562 r.), który składa się z IV rozdziałów poprzedzonych rozmową personifikacji Prywaty i Rzeczypospolitej. Ostatnia, niby piąta część zbioru to Przypowieści przypadłe, drukowane pt. Figliki albo rozlicznych ludzi przypadki dworskie.

W Figlikach Rej zbiera motywy facecjonistyki (żartobliwości), wśród których jest wiele dowcipów o księżach. Autorowi chodzi bardziej o głośny śmiech, niż satyrę. Przykłady:

→ O babie i osiołku – babie śpiew księdza przypomina „osiełka młodego”, co zdechł. Ośmiesza on niektóre ceremonie kościelne; każda anegdota na temat wykroczeń obyczajowych kleru miała wówczas siłę polemicznego argumentu.

→ Historia o głodówce jako lekarstwie, pośrednio mówi o dobrobycie czy zbytku księżnym. Istotą jest tutaj postawienie duchownego katolickiego w sytuacji przyziemnej. Rejowi chodzi o to, by ksiądz znalazł się w sytuacji pozbawionej podniosłości. Widać to też np. w Chłop, co ornat kupował.

→ Chłop, co ornat kupował – dobry towarzysz, chłop, ujrzał u plebana wacek (mieszek z pieniędzmi). Gdy pop mierzył ornat, chłop powiedział, że sakiewka może przeszkadzać. Pop odpasał mieszek i dał chłopu na potrzymanie, ale ten uciekł z pieniędzmi.

→ Chłopa ksiądz o św. Trójcy wierzyć uczył – ksiądz wyjaśnia chłopu sprawę Trójcy Świętej – mówi, żeby traktował swego syna jak Syna, siebie jako Ojca, zaś żonę jako Ducha Świętego. Figlik ma na celu ośmieszenie metod poglądowych księdza i zawiłości dogmatyki.

Figliki nie tyle poszukują przedmiotu drwiny, ile zakreślają rozległy obszar głośnego śmiechu, śmiechu jowialnego, który odbiera ludziom i rzeczom roszczone dostojeństwo.

25. Twórczość dramatyczna M. Reja.

Rej jest autorem dwóch dramatów:

→ Żywot Józefa,

→ Kupiec.

[Oba omówione już wcześniej]

Cechy dramatów Reja:

- formy dialogu, biblijnego moralitetu,

- bohater reprezentuje sobą wytrwałą i nagrodzoną cnotę,

- trwanie w wierze, mimo przeciwności, jest gwarancją zbawienia,

- występuje tu fidukcja – luterański akt wiary dzięki zbawieniu poprzez Odkupienie Jezusa, a nie dzięki ludzkiej zasłudze,

- Rej nie wyraża się jako sympatyk nowej wiary,

- występuje tu połączenie trzech typów teatrów:

*misteryjnego,

*moralitetowego,

*humanistycznego,

- didaskalia są skąpe, ale treściwe,

- wątek rodzinny w Żywocie Józefa – jego życie nie jest wprawdzie życiem „każdego”, ale rodzina Jakubowa jest jak każda inna.

26. Znaczenie Mikołaja Reja dla rozwoju literatury w Polsce.

I. Krótka rozprawa... zapoczątkowała serię dialogów politycznych.

II. M. Rej pisze tylko w j. Polskim, był jednym z pierwszych pisarzy tworzących tylko w języku ojczystym.

III. Utwory Reja miały funkcję dydaktyczną, wychowawczą, parentetyczną, edukacyjną.

IV. Za główny cel twórczości poeta stawiał komunikatywność i klarowną wymowę.

V. Wykorzystał w swoim pisarstwie bogactwo, elastyczność rodzimego języka.

VI. Często stosował gry słowne, które zdradzały specyficzne poczucie humoru, rubaszne, dosadne.

VII. I jeszcze można „na żywca” parę wniosków wymyślić :).

27. Twórczość Marcina Kromera – omów.

Marcin Kromer (1512 – 1589) odebrał wykształcenie we Włoszech. Był humanistą, dyplomatą, sekretarzem królewskim, a potem biskupem warmińskim. Jest autorem dzieł:

→ Rozmowy Dworzanina z Mnichem – uważane za interesujący i głęboki wyraz religijnej kontrowersji. Napisane po polsku, ale tłumaczone przez samego autora na łacinę. Ukazywały się kolejno od 1551 do 1554 r. Całość dzieli się na 4 rozmowy:

I. O wierze i nauce luterańskiej – autor konstruuje sytuację dyskusyjnego i merytorycznego uprawiania równego postaci. Dworzanin obraża Mnicha („błazeńskie odzienie, błazeńskie ogolenie głowy”). Kromer dopuszcza do połajanki Dworzanina nie dla kompromitacji jego metod sporu, ale w duchu pokory, która karze Mnichowi znosić obelgi. Atoli mówi też słuszne zarzuty: nieuctwo duchowieństwa, interesowność, zepsucie.

II. Czego się krześcijański człowiek dzierżeć ma – zaczyna się z pozycji Mnicha, korzystnejszej – Dworzanin jest skłonny do ustępstw. Nazajutrz zmięknięcie słów Dworzanina, jego poglądów i zarzutów.

III. O Kościele Bożym albo Krystusowym.

IV. O nauce Kościoła świętego.

→ Kronika polska <<De origine et rebus gestis Polonorum libre XXX>> - (1555 r. w Bazylei) została przełożona na język polski przez Marcina Błażewskiego.

→ Polska, czyli o położeniu, obyczajach, urzędach i rzeczypospolitej Królestwa Polskiego – Kromer w języku łacińskim opisał dzieje Polski do panowania Zygmunta I (do 1506 r.), przeznaczając tę pracę dla cudzoziemskiego czytelnika, któremu zapragnął przedstawić przeszłość swego kraju. Doczekał się uznania za utwór – sejm w 1580 r. publicznie podziękował mu za trud. Kromer korzystał z Długosza i Miechowity. To on pierwszy nazwał Gallem Anonimem autora jednej z kronik.

→ Historyja prawdziwa o przygodzie żałosnej Książęcia, Jego M. Finlandskiego, Już na tenczas Szweckiego, Gotskiego i Wandalskiego... - dotyczy wydarzeń autorowi współczesnych – dramatycznych dziejów małżeństwa Jana III (ojca Zygmunta III Wazy) z Katarzyną Jagiellonką – nie należy do typu romansu pseudo-historycznego, ale posługuje się motywami przygodowymi.

28. Twórczość Marcina Bielskiego.

Marcin Bielski (1495 – 1575) przez wiele lat mieszkał w Krakowie, gdzie zrodziła się jego sympatia dla myśli i ducha reformacji. Młodość spędził na dworach i polach bitew. Później osiadł w rodzinne wsi w Białej i oddał się literaturze.

Twórczość:

1) Komedyja Justyna i Konstancyjej – 1557 r.; moralitet będący przykładem walki cnót i występków. Różni się od wczesnego moralitetu większą aktywnością postaci. Występuje trójka bohaterów: Ojciec i jego dzieci: Justyn i Konstancja. Ojciec chce przekazać potomstwu doświadczenie życiowe, dzieci mogą wybierać. Pojawiają się personifikacje: Starość, Młodość, Pokora i Pomsta. Inne postaci, m.in. Ojciec, Wdowa, Stara Pani, to personifikowane role społeczne: ojcostwa, wdowieństwa, itd. Toczy się tu spór o wybór stanu Konstancji: małżeństwo czy klasztor? Czy wiara i dobre uczynki są najważniejsze w życiu? Ten spór wprowadza elementy satyry aktualnej, drwiące obrazy życia klasztornego, niesnasek małżeńskich, żałosnej uczoności doktorów. Imiona bohaterów mają swoje znaczenia etyczne:

*Justyn – Sprawiedliwość,

*Konstancja – Ustatkowanie,

*Bachus – Pijaństwo,

*Venus – Rozkosz.

2) Żywoty filozofów – 1535 r.; pierwociny pisarskie autora. Jest to przekład tekstu Mikulasa Konaca z 1514 r. Te teksty należą do nurtu średniowiecznej kultury, wg którego w myślach nie- i przedchrześcijańskiej można znaleźć pozytywne wartości etyczne. Utwór ten przedstawia życiorysy i poglądy filozofów lub pisarzy starożytnych, średniowiecznych, Ojców Kościoła i postaci legendarnych.

3) Kronika wszystkiego świata – zaczyna się historią Starego Zakonu przeplataną historią Grecji i Rzymu, tak żeby trafić we wspólną chronologię historii świeckiej i świętej w chwili, gdy powstaje Nowy Zakon. Następnie opowiada o Narodzinach Maryi Panny, o Janie Chrzcicielu, o życiu Chrystusa. Później – narracja o historii papiestwa, cesarzy rzymskich, do czasów papieża Juliusza III, czyli do 1550 r. Dopiero później autor przedstawia historię Polski.

4) Rozmowa... baranów – pisana w podobnej konwencji, co Satyr Kochanowskiego.

5) Satyry – wiążą się ze sprawami egzekucyjnymi. Typ wyobraźni, słownictwa, stylu – jest zbliżony do kręgu Reja.

29. A Frycz – Modrzewski: omów „O naprawie Rzeczypospolitej”. + 30. Twórczość Frycza wobec polemik wyznaniowych i politycznych w Polsce dobry odrodzenia.

Autor żył wa latach 1503 – 72. Swe poglądy o kształcie i organizacji państwa ułożył w traktacie O naprawie RP (1551 r.). Uważa on, że posłowie powinni być wybierani stopniowo na synodach diecezjalnych, a potem prowidencjalistycznych i to nie tylko spośród duchowieństwa, lecz też ze świeckich. Dzieło składało się pierwotnie z III ksiąg; dwie ostatnie ukazały się w wydaniu bazylejskim w 1554 r. Są to:

I. O obyczajach → mit pierwotnego dobra ilustruje przykładem z Pięcioksięgu Mojżesza, przykładem umiarkowanego a idealnego połączenia 3ech ustrojów: monarchii, oligarchii i politei. Projekt reformy jest obrazem społeczeństwa rządzonego sprawnie i surowo. Dobre obyczaje polegają na rozumnym poznaniu tego, co uczciwe, natomiast złe są rezultatem niewiedzy. Frycz pragnął powierzyć władzy liczne funkcje w domenie obyczajów, np. wychowanie dzieci, nauczanie, ściganie włóczęgów. Proponował powołać urząd cenzora, który czuwałby nad obyczajami dzieci, kobiet, małżeństw, handlarzy. Późniejsza sytuacja w RP potoczyła się inaczej niż zapisane było to w dziele Frycza: stan mieszczan i chłopów pogorszył się, wyrosła oligarchia magnacka.

II. O prawach → zwraca uwagę na nierówność stanową, niesprawiedliwość społeczną w RP szlacheckich, powraca do problemy kary za mężobójstwo. Posługuje się argumentami z Pisma. Cała ta księga poszukuje uzasadnień z Księgi Powtórzonego Prawa. Źródłem praw jest Słowo Boże – Bóg żąda sprawiedliwości – stworzył ludzi równych. Realizując sprawiedliwość, oddaje się cześć Bogu.

III. O wojnie → rozważania o stosunkach międzynarodowych. Punktem wyjścia jest rozróżnienie wojen sprawiedliwych (obronnych) od niesprawiedliwych (łupieżczych).

IV. O Kościele → otwiera ją idea o zjednoczeniu u wszystkich wyznań chrześcijańskich. Religia jest tu wielką wartością moralną, ale nie przyznaje Kościołowi nadrzędnej roli politycznej w państwie. Frycz przyjął koncepcję koncyliarystyczną, czyli zasadę wyższości soboru nad papieżem. Kwestionował zasadę nieomylności papieskiej. Nakreślił też projekt struktury organizacyjnej Kościoła:

*kler powoływać wg cnoty i nauki,

*republikańska organizacja Kościoła bliska wzorom kalwińskim,

*kwestionowanie monarchicznego państwa kościelnego,

*wybory biskupów i innych urzędników są powszechne, proporcjonalne oraz stopniowe (poprzez 24ech elektorów, tj. 12stu z duchowieństwa i po 3ech ze szlachty średniej, niższej, mieszczan i chłopów).

V. O szkole → została skonfiskowana. Frycz pisał o potrzebie wykształcenia, szacunku dla uczonych, godziwym uposażeniu nauczycieli. Pieniądze na szkoły chciał wziąć od bogatych klasztorów. Marzył o państwie rządzonym przez filozofów. W przekładzie na stosunki polskiej, Frycz opowiadając się za intelektualistami, walczył o prawa dla plebejuszy, bo wśród ludzi wykształconych przeważali ludzie nieszlacheckiego pochodzenia.

Pozostała twórczość:

→ Łaski, czyli o karze za mężobójstwo – debiut Frycza z 1543 r. Tytuł wskazuje na charakter mowy Hieronima Łaskiego głoszonej w senacie. Frycz pracował w kancelarii arcybiskupa gnieźnieńskiego Jana Łaskiego. Hieronim był natomiast jego synowcem. Łaski są inaczej zwane Mowa pierwsza. Utwór poruszał następujące tematy:

*społeczna niesprawiedliwość i prawo zależne od stanu winnego, godzące w prawo naturalne i Boże,

*pokrzywdzenie plebejuszy, przywileje szlachty,

*krytyka postanowień sejmu z 1538 r., zabraniającej mieszczanom nabywania dóbr ziemskich.

→ Mowa Prawdomówcy Perypatetyka o postanowieniu sejmu zezwalającym na odbieranie mieszczanom wiejskim posiadłości, wypowiedzianą w kole ludzi uczonych...,

→ Do szlachty i narodu polskiego... - druga mowa o karze za mężobójstwo wydana w 1545 r.,

→ Do biskupów, arcybiskupów i kapłanów... - mowa wydana w 1545 r.,

→ Do narodu i ludu polskiego... - skarga o wzgardzenie prawa Bożego z 1546 r. Mowa ta składa się z dwóch listów skierowanych do Zygmunta I i Zygmunta Augusta.

Niektórzy biskupi usiłowali skłonić króla Zygmunta Augusta do stanowczych kroków przeciw innowiercom; wówczas król zachęcił Frycza do wystąpienia pojednawczego, które usunęłoby różnice zdań.

Frycz napisał 4 rozprawy:

-O trzech osobach, a jednej istocie Boga – argumenty w sporze o Trójcę Św.; uchylanie się od rozstrzygnięcia sporu. Ważniejsze jest dla niego to, co Jezus uczynił dla nas, a nie sama istota Boga.

-O konieczności zwołania narady dla zażegnania sporów religijnych.

-De Jesu Christo (O Jezusie Chrystusie) – poświęcony był w niej fragment chrztowi niemowląt. Punkt rozważań przesuwał tu na moralną wartość naśladowania Jezusa. Bracia polscy żądali chrztu dorosłych. Frycz odzywał się na ten temat z przyganą.

-O Homouzji i związanych z nią kwestiach.

Frycz nie był arianinem, ale sympatyczne były mu hasła braci polskich, głoszących równość ludzi i zakaz niewolnictwa chłopa pańszczyźnianego. Nie akceptował natomiast koncepcji anarchistycznych, wrogich organizacji państwowej. Jego nadzieje wiązały się z osobą króla i silną władzą.

31. Twórczość Stanisława Orzechowskiego – scharakteryzuj.

Dzieła:

→ Chrzest Rusinów (1544) i Mowa o prawie bezmałżeństwa (1547) – obie te rozprawy dotyczą obrony porządku wschodniego i krytyki celibatu. Stały się powodem pozwania autora przed sąd biskupi. Orzechowski odwołał pisma, ale potem na Sejmiku w Sądowej Wiszni ogłosił, że podtrzymuje swoje poglądy i sam się ożeni. Przez to, że uważał bezżeństwo księży za bezsensowne – uchodził za reformatę.

→ Prośba do papieża Juliusza III o zatwierdzenie małżeństwa z 1551 r.; Orzechowski nie doczekał się pozytywnej odpowiedzi.

→ Książki o ruszeniu ziemi polskiej przeciw Turkowi (1543) i Turcyka druga. Do króla Zygmunta (1544) – obie mowy zyskały popularność. Należą do literatury antytureckiej nawołującej do nowej krucjaty przeciw poganom. Orzechowski w swych Turcykach ze sprawnością demonstrując los pokonanych przez Turków narodów, wołał o solidarność chrześcijan Europy.

[Orzechowski stał się ulubieńcem szlachty, podejmując z całym obozem egzekucyjnym krytykę posunięć dworu, by potem zmienić zręcznie kurs.]

→ Kroniki polskie od zgonu Zygmunta I – wydane dopiero w 1611 r. Obejmują okres 1548 – 52, ale sięgają raz po raz do wydarzeń wcześniejszych, w sposób żywy i barwny – pogrzeb króla Starego, spory wokół Zygmunta Augusta i Barbary, sejmy, a także osobiste dzieje autora. Pisze o sobie Orzechowski w 3ciej osobie, której losy stawia w rzędzie najważniejszych wydarzeń patriotycznych. Narzeka tez na chciwość i złe obyczaje duchowieństwa.

→ Żywot i śmierć Jana Tarnowskiego – parentetyczna biografia pochwalna znawcy i teoretyka sztuki wojennej. Przedstawia w niej dzieje rodu Tarnowskich, lata nauki i wędrówki przyszłego hetmana, jego przewagi wojenne, życie domowe, poglądy. Żywot... jest raczej portretem literackim niż kroniką. Ukazuje wzór polskiego szlachcica – magnata: obrońcy ojczyzny, podpory tronu i wiary przodków, a zarazem człowieka wolnego.

→ Rozmowa albo Dyjalog około egzekucyjej Polskiej Korony – tu autor porzuca kwestię celibatu i zabiera głos w sprawach polityczno – ustrojowych, opowiadając się za katolicyzmem. Rozmowa... ma charakter dialogu między Gospodarzem, Papieżnikiem (katolik) i Ewangelikiem. Ten trzeci już na wstępie jest pokonany, z podziwem i bezradnością wysłuchuje argumentów Papieżnika, jakby uczył się od niego. Celem dialogu jest naprowadzenie pytaniami na myśl ostateczną i trafną.

*Katolicyzm Orzechowski popiera też w Chimerze.

→ Quincunx (1564) i Policyja Królestwa Polskiego (1566) – oba te utwory uzupełniają Rozmowę..., bo wszystkie stanowią program organizacji państwa szlacheckiego w duchu odnowionego na soborze trydenckim katolicyzmu. Quincunx to figura geometryczna o kwadratowej podstawie i jednym wierzchołku, coś w rodzaju piramidy. Autor wyjaśnia: 4 kąty podstawy to wiara, kapłan, ołtarz i król, zaś wierzchołek to Kościół. Zdaniem Orzechowskiego, religia katolicka stworzyła polską państwowość i ten nierozerwalny związek kościoła z państwem jest podstawą istnienia Polski.

Orzechowski jako pierwszy zastosował w j. pol. zasady cyceronianizmu. W przedmowie do Quincunxa odwołuje się do popularnej w łacinie topiki tonącego okrętu. Dzięki swej intuicji przeczuł kształt szlacheckiej i katolickiej RP. Jego program był odwrotny do programu Frycza.

32. Autobiografia humanistyczna S. Orzechowskiego – omów „List do Commendoniego”.

Stanisław Orzechowski herby Oksza (1513 – 66) – ksiądz katolicki, kanonik przemyski, historyk, ideolog złotej wolności szlacheckiej i ruchu obrony przywilejów szlacheckich.

Był synem pisarza ziemskiego i córki popa; prawdopodobnie krewny Mikołaja Reja. Uczył się w Akademii Krakowskiej (1526 – 28), a w latach 1528 – 40 odwiedził uczelnie w Wiedniu, Wittenberdze, Lipsku, Padwie, Bolonii, Wenecji i Rzymie. Przyjaźnił się z Marcinem Kromerem. W 1541 r. przyjął święcenia kapłańskie, po czym został proboszczem. Związał się ze szlacheckim obozem przeciwników króla Zygmunta II Augusta i obrońcami przywilejów szlacheckich. Sympatyzował z luteranizmem. Był popularnym oratorem. W 1543 r. wygłosił pierwszą Turcykę, a rok później drugą.

W 1547 r. Orzechowski publicznie przeciwstawił się celibatowi i wyraził chęć ożenku z Anuchną z Brzozowa, tłumacząc się koniecznością ciągłości rodu. Spotkał go za to sąd kościelny, ale wyrok oddalił Sejm z 1550 r. Mimo to, w 1551 r., zawarł małżeństwo z Magdaleną Chełmską i zaczął popierać kalwinizm. Otrzymał za to zakaz sprawowania służby kapłańskiej. Potępił go na sejmiku w Sądowej Wiszni biskup Jan Dziaduski. Od anatemy uratowała go masa szlachecka i papież Juliusz III, który pod wpływem tych wydarzeń, zdecydował o zwołaniu synodu dla rozpatrzenia tej sprawy. W 1561 r. synod warmiński przekazał sprawę bezpośrednio Piusowi IV. Papież uwolnił Stanisława Orzechowskiego od ciążącego na nim zarzutu herezji, jednakże kwestię jego małżeństwa poddał obradom soboru trydenckiego – ten nigdy tego nie rozpatrzył.

Pod koniec życia, Orzechowski, skutkiem konfliktu w kwestii celibatu, został pozbawiony godności i dóbr kościelnych. Zachował jednak posiadany majątek ziemski w Żurawicy. Papież udzielił mu też pozwolenia na odprawianie mszy świętych w tamtejszej parafii. Wypowiadał się nadal politycznie i działał jako szlachecki aktywista. Był przeciwnikiem haseł głoszonych przez braci polskich i Andrzeja Frycza – Modrzewskiego. Po pogodzeniu się z Kościołem katolickim, został zwolennikiem kontrreformacji, zachowując jednak czasami poglądy skrajnie odmienne od dogmatów katolickich. Nie oddalił od siebie Magdaleny Chełmskiej, z którą żył do końca życia oraz doczekał się gromadki dzieci.

Pozostawił po sobie wiele mów, listów i dialogów. Był bardzo wykształcony, ale też pyszny, co widać w jego autobiografii (List do Commendoniego), w której opisał swój życiorys, osiągnięcia, zniesienie celibatu, dumę z własnej wiary katolickiej. Jest w niej bardzo subiektywny.

Giovanni Francesco Commendone – włoski kardynał, biskup Zanty, legat papieski i nuncjusz apostolski w I RP, działać kontrreformacji. W 1560 r. został wysłany jako legat papieski od Świętego Cesarstwa Rzymskiego, w celu zaproszenia przedstawicieli państwa katolickich i protestanckich na otwieraną właśnie sesję soboru trydenckiego. Przebywał również w Polsce, gdzie m.in. poparł kandydaturę Henryka Walezego. Jest autorem wspomnień ze swego pobytu w RP pt. Pamiętniki o dawnej Polsce.

33. Łukasz Górnicki – scharakteryzuj twórczość.

Dzieła:

→ Dworzanin polski,

→ Rozmowa Polaka z Włochem... - traktat dotyczący krytyki szlacheckiej, „złotej wolności”; projekty reform dotyczących form władzy, organizacji sądów czy skarbu państwa,

→ Droga do zupełnej wolności... - traktat polityczny,

→ Rzecz o dobrodziejstwach – kolejny traktat,

→ Trojanki – przekład tragedii Seneki Młodszego,

→ Nowy charakter polski – zasady pisowni polskiej, współtworzone z J. Januszowskim i J. Kochanowskim,

→ Dzieje w Koronie.

Górnicki skłaniał się ku renesansowej filozofii praktycznej. W swoich dziełach przedstawia się jako zwolennik neoplatonizmu i Cycerona, zainteresowany także pismami stoików i Arystotelesa, przede wszystkim zaś moralista oraz teoretyk państwa i wychowania. Dążył do stworzenia kraju silnego i demokratycznego oraz do ukształtowania określonego ideału obywatela („vir bonus”). Powiązanie etyki z nauką o państwie to wpływ Arystotelesa i tradycji chrześcijańskiej (tomizm).

34. „Dzieje w Koronie” Górnickiego – scharakteryzuj.

Jest to kronika wydarzeń współczesnych autorowi. Obejmuje lata 1538 – 1572. Wydał je dopiero syn Górnickiego w 1637 r. Utwór napisany był prawdopodobnie pod koniec życia, czego można dowieść zestawiając go z kroniką M. Bielskiego, z której Górnicki też korzystał.

W Dziejach... jest ukazana wspaniałość Zygmunta Augusta jako władcy i zgubny wpływ złych obyczajów na państwo. Są typowe dla historiografii humanistycznej, bo głoszą prymat osoby, jednostki w historii – dzieło jest więc parenezą.

35. „Dworzanin polski” wobec włoskiego oryginału.

Utwór jest oryginalną i śmiałą przeróbką dzieła Il Cortegiano pióra Baldasserre Castiglionego, którego miejsce akcji to dwór w Urbino, sławnego z wysokiej kultury humanistycznej.

W Il Cortegiano autor kreśli portret idealnego dworzanina w dialogu, a reczej polilogu, w którym bierze udział aż 25 osób: kler, rycerstwo, poeci, artyści, dyplomaci, damy. Rozmawiają o miłości, literaturze, języku, zabawie i żarcie, o ustroju monarchicznym, pokoju, wojnie. I temat, i sami rozmówcy, formułują kształt idealnego człowieka epoki. Rozmówcy są zróżnicowani i zindywidualizowani.

I traktat, i dialog, nie były nowością. Dialog wywodzi się z kultury sporu – religijnego i politycznego. Dialog w Il Cortegiano i podobnie jak w Dworzaninie..., ma nieco inny charakter. Górnicki nazywa ten dialog „grą rozmowną”. Sam sposób prowadzenia sporu staje się umiejętnością o walorach estetycznych, właściwością, której nie może zabraknąć człowiekowi dworu.

Castiglione rozwijał humanistyczną koncepcję harmonii i proporcji. Jego parenetyka dotyczy nie tylko stanu, ale też wykształconej, wytwornej jednostki. Inna rzecz, że zrealizować ten ideał może najlepiej człowiek stanu dworskiego. Może ona na dworze osiągnąć bez wysiłku to, co dla innych byłoby rezultatem długiego ćwiczenia. Paradoksalnie, wytworność odpowiada prostocie.

Castiglione i Górnicki formowali normy wyrafinowanej kultury arystokratycznej. Różnica w tym, że Górnicki natrafiał na opór zastanego materiału językowego i społecznego, i w znacznie silniejszym stopniu postulował, kiedy Castiglione podsumowywał dorobek. Górnicki pisał Dworzanina polskiego mając lat trzydzieści kilka – był to jego debiut. Castiglione pisał swój utwór pod koniec życia – było to jego ostatnie i najważniejsze dzieło, znaczące kres humanizmu włoskiego. Ostatnie losy Włocha związały się ze złupieniem Rzymu przez wojska cesarskie w 1527 r. Castiglione przyjął święcenia kapłańskie – i jako doświadczony dyplomata – został nuncjuszem papieskim w Madrycie. Gdy wojska Karola V, króla hiszpańskiego i cesarza zdobyły i splądrowały Rzym, nuncjusza obwiniono za nieudolność dyplomatyczną. Papież osobiście uniewinnił Castiglionego, ale jego kariera była zwichnięta – był to koniec złudzeń nadziei humanisty, artysty i dworzanina.

36. „Dworzanin polski” a tradycje gatunku (dialog – polilog).

Utwór ten, o charakterze parentetycznym, mógł swobodnie posługiwać się różnymi formami podawczymi. Górnicki wybrał dialog, który jako gatunek był dość niestabilny, tzn. zdradzał skłonności do wchodzenia w związki z innymi gatunkami. Przekształcał się też w traktat. W Dworzaninie... dialog wyrastał z sytuacji opisowej, ale otwierał perspektywy narracji anegdotycznej. Dworzanin..., inaczej niż większość dialogów, które ewoluowały w kierunku dramatu, sytuuje się raczej na pograniczu prozy narracyjnej.

Pierwsza księga zaczyna się od swoistej przemowy do czytelnika (w oryginale jest to wywód do Alfonsa Ariosta o trudnościach napisania dzieła), w której Górnicki wyjaśnia swój stosunek do oryginału. Rozważa konieczność adaptacji polskiej, podaje inne, oprócz Il Cortegiano, źródła. Tak wstęp u Górnickiego jest składową częścią utworu. Potem przechodzi do miejsca akcji, i tak zaczyna się właściwa „gra rozmowna”. Zewnętrzną cechą odmiennej konstrukcji rozmowy jest charakterystyczny dla prozy narracyjnej wskaźnik, przytoczenie w formie zdania typu: „Na to pan Kryski powiedział:”, „Odpowiedział pan Lupa:”, „Zatym pan Kostka rzekł:”. Ale istotniejsze niż tekst przytoczony, który wiąże rozmowy, jest rozrastanie się poszczególnych wypowiedzi do niewielkich samodzielnych jednostek narracyjnych. Innymi słowy, utwór jest zbiorem anegdot i facecji – jest ich w tekście ponad 100, a ok. 40 zapożyczonych z oryginału.

Dialog w obu dziełach jest nazywany „grą rozmowną”, ma coś z turnieju jako zabawy.

*Anegdota – integralna część gry rozmownej. Jest opowiadaniem zdarzenia zazwyczaj autentycznego, nieraz z niedyskretnym wyjaśnieniem szczegółów.

*Facecja – humorystyczne opowiadanie i błyskotliwe sformułowanie, popularne w starożytności i renesansie.

37. Rola Górnickiego w rozwoju prozy polskiej.

Górnicki, doskonały znawca języka włoskiego i łaciny, był pisarzem wrażliwym na sprawy językowe. W Dworzaninie... włożył dużo starania o jego stronę artystyczną. Zdania wiązał w długie, znakomicie zestrojone okresy, tak, że w swej prozie osiągnął doskonałość, do czego przyzwyczaiło go rozczytywanie się w pismach starożytnych. Pisał pięknym, bardzo przemyślanym, ale nieco sztucznym językiem, dalekim od mowy potocznej, która była domeną Reja. Nie znaleźli się kontynuatorzy stylu Górnickiego.

38. Historiografia polska doby renesansu (uzup!).

Jedną z najbardziej typowych cech humanistycznego dziejopisarstwa jest tzw. sermocinatto, czyli przytaczanie, rekonstruowanie mów, np. w utworze pt. Dzieje w Koronie Polskiej.

I. Dzieje w Koronie Polskiej – obejmują okres 1538 – 72. Są pisane obyczajem i sposobem humanistycznej historiografii, w układzie ściśle chronologicznym – rok po roku. Jako źródło historyczne jest dość zawodne; Górnicki pisze nieraz o zdarzeniach drugorzędnych, pomijając lub ledwo wspominając o ważnych faktach, usprawiedliwiając się nieobecnością na nich. M.in. poświęca opisowi Zygmunta Starego kilkanaście linijek, po czym przytacza przez kilka stron mowę Piotra Boratyńskiego. Często fakty zdają się tylko tłem dla sermocinatto.

II. Świętosław Orzelski (1549 – 98) pozostawił 29 mów politycznych oraz dzieło pt. Bezkrólewia w Polsce ksiąg ośmioro, obejmujące dzieje interregnów po Zygmuncie Auguście i Henryku Walezym. Są dobrym źródłem historycznym ze względu na dokładność i drobiazgowość autora.

III. Jan Dymitr Solikowski (1539 – 1603) napisał Krótki pamiętnik rzeczy polskich od zgonu Zygmunta Augusta – równie subiektywny, co Dzieje w Koronie Polskiej.

IV. Krzysztof Warszewski (1543 – 1603) jest autorem licznych prac historycznych, a także Rerum polonicarum libri tres (opis dziejów bezkrólewia po Zygmuncie Auguście) oraz Rerum polonicarum liber XIII (dzieje 3ciego bezkrólewia).

[Stefan Batory i Jan Zamoyski wręcz organizowali przedsięwzięcia historiograficzne.]

V. Maciej Stryjkowski (1547 – po 1582) to autor wierszy okolicznościowych, sielanek oraz Kroniki polskiej, litewskiej, zmodzkiej i Wszystkiej Rusi.

VI. Roczniki, czyli o pochodzeniu i czynach Polaków i Litwinów ksiąg osiem autorstwa Stanisława Sarnickiego.

VII. Bartłomiej Paprocki, autor Panoszy... i Herbu rycerstwa polskiego (wykazy rodów szlacheckich wierszowane w całości lub w znacznej części).

W ostatniej ćwierci XVI w. pojawiły się w dziejopisarstwie nowe tendencje, które korespondują z narodzinami mentalności sarmackiej. Już Miechowita i Bielski utożsamiali przodków Słowian z Sarmatami (charakteryzowali się ksenofobią, własną wyższością nad innymi narodami).

39. Echa średniowiecza w lit. XVI w.: omów powstałe w epoce renesansu moralitety i misteria.

Misterium wywodzi się z dramatu liturgicznego, ale posługiwało się językiem narodowym, przedstawiało nie jedną a kilka scen z Biblii. Nazwa pochodzi od łac. „misterium” - ćwiczenie, posługa, urząd. Określano tym zarówno pantomimy i żywe obrazy urządzane z okazji uroczystości świeckich i religijnych.

Wyróżnia się 2 rodzaje misteriów:

→ Narodzenie Pańskie,

→ Męka Pańska.

Wyróżnia się też 3 rodzaje scen:

*symultaniczna – akcja jednoczesna na kilku scenach,

*terencjuszowska – wszystko obok siebie, ale zasłonięte,

*sukcesywna – sceny odgrywano kolejno jedna po drugiej.

Przykładem renesansowego misterium jest Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim autorstwa Mikołaja z Wilkowiecka.

Moralitet to utwór moralizująco – dydaktyczny, posługujący się alegorią i personifikacją. Przykłady polskich moralitetów to: Kupiec Reja i Komedyja Justyna i Konstancyjej Bielskiego.

40. Mikołaj z Wilkowiecka: „Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim”. Omów utwór jako misterium. + 41. Wątki apokryficzne w „Historyji o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim”.

Cechy:

→ na mało bohaterów (21 osób) i jest krótka,

→ zamiłowanie do szczegółu obyczajowego,

→ kreowanie postaci w oparciu o model potocznego doświadczenia,

→ wzniosłość zderzona z rubasznością,

→ koloryt lokalny,

→ połączenie sacrum i profanum,

→ sceny pełne codzienności, np. kłótnia strażników u grobu Jezusa, zakup olejków przez Marie,

→ motyw wspólny z europejskiego misterium – spór między Jadamem, Ablem, Noem, Janem Chrzcicielem i Łotrem, o to, który z nich ma zawiadomić Matkę Boską o zmartwychwstaniu Jezusa.

Apokryfy – niekanoniczne księgi Pisma Świętego. Rozwijały wątki napomknięte w kanonie Pisma. W utworze Mikołaja z Wilkowiecka znajdują się takowe wątki:

*zstąpienie Jezusa do piekieł, pukanie do bram, wołanie Jezusa, aby się otworzyły, trzymanie diabła na łańcuchu,

*przetargi kapłanów z Judaszem,

*kłótnie strażników u grobu Jezusa,

*spór o zawiadomienie o zmartwychwstaniu Jezusa Matki Bożej, ukazanie wad kandydatów: Abla zabawiającego się w raju (mógłby spotkać po drodze Kaina i znowu wdać się w burdę), Noe podpiłby i usnął, Jan Chrzciciel, zwany Baptystą, ubrany w baranią skórę, przestraszyłby Maryję, a Łotr nie doszedłby na ziemię, bo na krzyżu połamano mu nogi,

*trzy Marie udają się do aptekarza Rubena po zakup wonnych olejków, by namaścić ciało Jezusa.

42. Publicystyka ariańska w Polsce.

Arianizm – był odłamem kalwinizmu. Wyznanie arian powstało w latach 1562 – 1565. Ich wyznawców nazywano antytrynitarzami, a w Polsce – braćmi polskimi. To wyznanie znalazło wielu zwolenników na całym świecie. Arianizm wówczas był jednym z niewielu wyznań o tak radykalnych poglądach – w każdej części świata arianie mieli inne poglądy, lecz posiadali również wspólne idee, a były to:

-odrzucali dogmat Trójcy Świętej,

-wysnuwali na pierwszy plan treści moralne oraz postulaty tolerancji religijnej,

-zakazywali udziału w wojnach,

-nakazywali potępienie pańszczyzny i poddaństwa,

-nakazywali, aby szlachta zrzekła się swoich majątków ziemskich,

-uważali wszystkich ludzi za równych.

W Polsce ów odłam znalazł wielu zwolenników, zarówno wśród chłopów, mieszczan czy szlachty, a zwłaszcza w Małopolsce i na Wołyniu. Dzięki panującej tolerancji religijnej ustanowionej w 1573 r. podczas Konfederacji Warszawskiej. Dzięki tej uchwale nie byli oni prześladowani na terenach RP (dlatego też nastąpił duży napływ innowierców z całej Europy) – mogli swoje wyznania rozwijać. Główny ośrodek radykalnego nurtu braci polskich stanowił Raków, który miał posłużyć jako wzór miasta wprowadzającego w życie ich ideały. Innym ważnym ośrodkiem był Pińczów. Arianie przyczynili się do podniesienia poziomu oświaty i kultury w Polsce; ich szkoły stały na wysokim poziomie, wydawali także wiele książek. Należeli do nich m.in. W. Potocki i Z. Morsztyn. Akademia Rakowska powstała w 1602 r. i miała na celu kształcić młodych ludzi. Skutkiem tego była uchwała sejmu RP (1658 r.) wymierzona przeciw arianom – na mocy jej, w ciągu 3 lat arianie musieli opuścić kraj lub przejść na katolicyzm, w przeciwnym razie groziła im śmierć. Niektórzy przeszli na chrześcijaństwo, inni zaś wyemigrowali do Siedmiogrodu, Prus czy Holandii.

Idee ariańskie zaszczepił w Polsce włoski humanista i teolog – Faust Socyn, który musiał uciekać z ojczyzny i znalazł azyl właśnie w Polsce. Najwybitniejszym polskim twórcą doktryny ariańskiej był Szymon Budny. Przetłumaczył on Biblię z języka oryginalnego, czyli z hebrajskiego i greki.

Arianie przyczynili się do rozwoju polskiej kultury przez posiadanie licznych drukarni. Jedną z nich, w Rakowie, kierował Aleksy Rodecki. Wobec wrogości katolików i protestantów, musiał uciekać się do wydań anonimowych, fałszywych adresów bibliograficznych.

Szlachta uważała arian z burzycieli łady społecznego. W 1658 r. z powodu oskarżeń o sprzyjanie Szwedom, sejm nakazał im wyrzec się swego wyznania i przejść na katolicyzm. Oporni mieli opuścić Polskę.

43. Biografia Jana Kochanowskiego.

Jan Kochanowski (1530 – 1584) był najwybitniejszym poetą polskiego odrodzenia. Pochodził z zamożnej szlachty. Jego ojciec, ziemianin, był komornikiem, a potem sędzią. Matka odznaczała się nieprzeciętną inteligencją. Kochanowski miał 6 braci i 5 sióstr. W 1544 r. wstąpił na wydział sztuk wyzwolonych (filozoficzny) Akademii Krakowskiej. Był to czas, gdy umocniły się tam idee odrodzenia – podważano utarte formuły teologiczne i filozoficzne, rozbudowywano studia filologiczne, słuchano haseł reformacji. W ogniu dyskusji kształtowała się mentalność poety. W 1551 r. wyjechał on do Królewca – ważnego ośrodka reformacji. Niebawem udał się do Włoch; latem 1552 r. był już w Padwie, gdzie rozpoczął studia. Padwa była ogniskiem myśli filozoficznej (spór neoarystotelizmu i neoplatonizmu) i estetycznej. W Padwie Kochanowski znalazł przyjaciół (m.in. A. P. Nideckiego) i znacznie pogłębił swą wiedzę humanistyczną. W połowie 1555 r. wrócił do kraju, a następnie znów wyjechał do Królewca; zapewne studiował i tam. Z pewnością przebywał na dworze księcia Albrechta, który otaczał go opieką. Poznał tam również A. Trzecieskiego. W sierpniu 1556 r. ponownie wybrał się do Padwy, ale wkrótce wrócił do kraju na wieść o śmierci matki. Niebawem po raz trzeci (i ostatni) udał się do Padwy. Było to pożegnanie z bujnym życiem renesansowych Włoch i ich kulturą, która wpływała na twórczość poety. Pod koniec 1558 r. Kochanowski wyruszył do Francji. Poznał tam poetę, P. Ronsarda, przywódcę ugrupowania Plejada, które głosiło hasło poezji w języku narodowym.

W maju 1559 r. powrócił do Polski. Dzięki podziałowi rodzinnego majątku otrzymał połowę wsi Czarnolas (w ziemi radomskiej). Starał się też o umocnienie swej pozycji na dworze królewskim. Związał się najpierw z dworem marszałka wielkiego koronnego J. Firleja, a potem podkanclerzego koronnego F. Padniewskiego. Na przełomie 1563 – 64 r. za sprawą podkanclerzego, biskupa P. Myszkowskiego, został sekretarzem i dworzaninem Zygmunta II Augusta. Kancelaria królewska była jednym z polskich ośrodków kultury humanistycznej. Wtedy też Kochanowski dużo pisał i utrzymywał kontakty z elitą intelektualną, np. Ł. Górnickim, S. Orzechowskim. Jego twórczość cieszyła się uznaniem także M. Reja. Na początku 1564 r. Kochanowski otrzymał probostwo w katedrze poznańskiej, a w 1566 r. probostwo w Zwoleniu. Godności tych się jednak zrzekł. Mimo iż zbliżył się do religii katolickiej, to nadal miał sympatię do reformacji. W maju 1573 r. wziął udział w elekcji Henryka Walezego. Po ucieczce króla uczestniczył w kolejnej elekcji (1575 r.), rozwijając niezbyt fortunną karierę polityczną. Po wyborze Stefana Batorego, którego nie popierał, rychło opowiedział się za nowym królem.

Wiosną 1575 r. ożenił się z Dorotą Polodowską i na stałe zamieszkał w Czarnolesie. Prowadził tam żywot ziemiański, poświęcając się życiu rodzinnemu, gospodarskiemu i literaturze. Odnowił też kontakty z J. Zamoyskim. Na jego wesele napisał Odprawę posłów greckich. Życie rodzinne dawało poecie wiele radości, toteż silnym dla niego wstrząsem była śmierć ukochanej Urszulki (1578 – 79), a później (1580 – 83) Hanny. Pamięci Urszulki poświęcił Treny (wyd. 1580). W tym czasie wydał też większość swych utworów, długo i starannie wykańczanych. W ostatnim roku życia, w przeczuciu śmierci, porządkował sprawy gospodarcze (myśląc o przyszłości córek) i własną twórczość. W listach do Zamojskiego narzekał na słabe zdrowie. Zmarł nagle w Lublinie, dokąd wybrał się na sejm. W jakiś czas później zwłoki poety przewieziono i pochowano w Kościele w Zwoleniu.

44. Łacińska twórczość Jana Kochanowskiego – scharakteryzuj.

Twórczość:

→ Lyricorum libellus – wyd. 1580; książeczka liryków obejmująca utwory: Ad Henricum Valesium, In Concentu Stasicensi, De expuginatione Polottei;

→ Elegiarum libri quattor – wyd. 1584; książeczka elegii nawiązujących do elegików rzymskich: Propercjusza, Kattallusa, Tibullusa. Zawiera elegie erotyczne do kochanki Lidii, ale też utwory dedykowane przyjaciołom i pochwałę Zygmunta Augusta wracającego z wyprawy inflanckiej w 1558 r.;

→ Foricoenia sire Epigrammatum libellus – wyd. 1584; książeczka epigramatów. Są to Fori cenare – biesiady z dysputami filozoficznymi. Epigramat sięga do czasów starożytnych. Za twórcę uważa się Symonidesa z Keos. Pierwotnie były to napisy nagrobne zamknięte zaskakującą puentą. Z czasem epigramat stał się jedną z form wypowiedzi o charakterze satyrycznym.

45. Foricoenium, oda, elegia. Scharakteryzuj gatunki.

Foricoenium – jest to fraszka łacińska, której nazwę ciężko przełożyć na polski („foris” - poza domem, „coena” - uczta). Podejmuje motywy epigramatyki greckiej, rzymskiej, nowołacińskiej (motywy nieraz przerabiane i powtarzane we fraszkach polskich).

Oda – utwór uroczysty, patetyczny, pisany wierszem i opiewający wybitną postać, wydarzenie, uroczystość czy ideę. W poezji starogreckiej – pieśń chóralna o charakterze pochwalnym, żałobnym lub tanecznym. Pindar utrwalił jej charakter pochwalny, zaś Horacy oddzielił ją od muzyki. Odrodzenie ody jako gatunku nastąpiło w humanistycznej poezji łacińskiej. W oświeceniu powstał typ ody pindarycznej. Ody pisali m.in. : Jan Kochanowski, F. Schiller, Sz. Szymonowic, A. Naruszewicz, S. Trembecki, F. Zabłocki, F. D. Kniaźnin, A. Mickiewicz, J. Słowacki, J. Iwaszkiewicz, Cz. Miłosz, W. Szymborska.

Elegia – w poezji starogreckiej początkowo utwór silnie wyodrębniony dzięki formie metrycznej, tzw. dystychowi elegijnemu (mającemu ścisłe wyróżniki formalne), później gatunek osobistej liryki refleksyjno – filozoficznej, utrzymanej w poważnej, a nawet smutnej tonacji. Elegie pisali: K. Janicki, J. Kochanowski, J. W. Goethe, A. Mickiewicz, W. Broniewski, J. Iwaszkiewicz, M. Jastrun.

46. Jan Kochanowski a tradycje literatury antycznej na przykładzie elegii lub liryków.

W swoich utworach Kochanowski opisał autentyczne przeżycia, ale modelował je wedle wzorów literackich.

Posłużył się tu tradycją antyczną, m.in. operując różnymi metrum, z których każde znane było w poezji rzymskiej. W elegiach występuje dystych elegijny, składający się z heksametru i pentametru. Te miary poeta przejął od Katallusa, Tibullusa i Propercjusza. Każdy z nich opiewał swą kochankę, tj. kolejno – Lesbię, Delię, Cyntię. Rzymska elegia miłosna sprowadza się do sposobu konstruowania modelu erotyki. U Kochanowskiego, tak jak u elegików starożytnych, kochanka zwana też „kortezanką”, przyprawia o łzy szczęścia, bezsenne noce, zmysłowe uniesienia. W Elegiarum libri IV znajdują się oprócz elegii erotycznych, wiersze dedykowane przyjaciołom, panegiryki, pochwała Zygmunta Augusta.

47. Omów Zuzannę.

Ten poemat został wydrukowany w Krakowie ok. 1562 r. Do tego wydania dołączono pieśń Czego chcesz od nas Panie, zwaną też Hymnem. Tradycja mówi, że Hymn jest pierwszym utworem Kochanowskiego w języku polskim. Zuzanna dedykowana jest księżnej Radziwiłłównie, która zmarła w 1562 r.

Temat poematu był bardzo popularny w literaturze, teatrze i malarstwie XVI w. Motyw pochodzi z Biblii, z Księgi XIII Proroctwa Daniela, która opowiada dzieje pięknej siostry Joachima, podpatrzonej w kąpieli przez dwóch lubieżnych starców i przez nich szantażowanej; starcy zażądali by im się oddała, grożąc, że oskarżą ją o cudzołóstwo popełnione rzekomo z jakimś młodzieńcem. Zuzanna ma do wyboru: wiarołomstwo lub haniebny sąd i haniebną śmierć. Wybiera to drugie. Bóg wynagrodził ją, zsyłając Daniela, który odwrócił bieg sprawy, stawiając przed sądem starcom pytania tak zręczne i zaskakujące, że wyszło na jaw ich kłamstwo.

Dla Kochanowskiego, ważniejsza od sceny kuszenia jest scena decyzji podjętej przez bohaterkę w samotności. Opowiada historię o porządku biblijny, lecz eksponuje to, co tam zostało opuszczone, czego się można domyślić: noc poprzedzająca sąd, bezsenna noc refleksji nad wartością cnoty. Zuzanna obawia się śmierci, w której zostanie pohańbiona, okrzyczana cudzołożnicą. Wybiera cnotę i mówi: „śmierć niestraszna, niestraszna sromota, jeśli miejsce jest sromocie, gdzie panuje cnota”.

Cnota to virtus, pojęcie bliskie etyce stoickiej i etyce Cycerona; wartością autonomiczną i laicką w tym sensie, że wolną od nagrody albo kary wiecznej.

48. Omów Satyra.

Satyr powstał mniej więcej wtedy, kiedy Zuzanna – ok. 1562 r. Satyr albo Dziki Mąż – tak nazywa się poemat, a także jego narrator. Postać ta ma znaczącą genealogię antyczną; satyrowie (syleni) byli towarzyszami Dionizosa. Oni tworzyli chór w dramacie.

Satyr Kochanowskiego, bliski krewny satyrów z greckiego dramatu i z Sylena Wergiliusza, jest kreacją przywodzącą na myśl sielankową dobroć pierwotnej natury, dawnych dobrych obyczajów. To jest właśnie punkt wyjścia utworu, który rozpoczyna popularną w staropolszczyźnie odmianę gatunkową, zwaną poematem satyrowym. Satyr jest postacią „obcą”, nie należącą do krytykowanego świata, postacią, która ze swej obcości nabiera szczególnych uprawnień: do zdziwienia i zadumy nad współczesnymi stosunkami, a wreszcie do surowej krytyki.

Satyra wypędził z lasu huk siekier: to Polacy, którzy zaczęli zajmować się handlem. Kochanowski powtarza i rozwija zaczęte w Zgodzie motywy krytyki: szlachta żyje ponad stan, granic nikt nie broni, renomę traci Akademia Krakowska, bo Polacy studiują za granicą, dawniej budowano zamki i klasztory, teraz każdy dba o siebie.

Satyr ganiący podmiot, daje większe możliwości operowania oratorskimi środkami polemiki, niż ogólnikowo personifikowana Zgoda. Satyr jest niby naiwnym, a zarazem zręcznym polemistą, wyposażonym w umiejętność posługiwania się pytaniami retorycznymi, przewidywaną i odparowaną ripostą, np. „Oko, znać papieżnika – Po czymże? - Po mowie. Mniemałem, by po rogach, co to mam na głowie. Bracie, nie chcę się z tobą w rzecz wdawać o wierze, bo ja sam na się wyznam, żem prostak w swej mierze”.

Satyr doczekał się kontynuatorów:

→ podobną konwencję prezentuje Proteus albo Odmieniec anonima z 1564 r.,

→ zbliżona Rozmowa baranów M. Bielskiego.

Wróżki Kochanowskiego są rozwinięciem myśli Zgody i Satyra, korzystając z formy dialogu.

49. Szachy Kochanowskiego jako epyllion. Scharakteryzuj utwór (uzup!).

Szachy to poemat napisany w okresie padewskim lub dworskim. Ich pierwowzorem był poemat Marca Gircolama Vidy pt. Scachia ludus (1527 r.), poemat heroikomiczny, w którym opis partii szachów służy za pretekst do komicznego kwestowania typowych dla epiki bohaterskiej, w szczególności dla Wergiliusza, sytuacji i ujęć stylistycznych.

Szachy to opowieść o partii między Fiedorem a Borzujem. Król nie mogąc się zdecydować komu oddać rękę swej córki Anny, zażądał, aby zamiast walki, konkurenci zagrali w szachy, zaś zwycięzca zdobędzie córkę Tarsesa. Dziewczyna nie chce biernie czekać, woli bowiem Fiedora, dlatego przychodzi do komnaty nocą i daje mu wskazówkę, by odwrócił wieżę, która w tamtych czasach miała być zakończona „rogami”. Nazajutrz Fiedor zauważa obrócenie wieży i odbiera podpowiedź: „szachuj wieżą”. Dzięki tej podpowiedzi wygrywa i zdobywa rękę królewny.

Utwór posiada cechy epyllionu, ponieważ:

→ Kochanowski poszedł własną drogą i rozwinął wątek romansowy (Fiedora i Anny),

→ inaczej niż u Vidy przedstawiony jest opis partii szachów, niespodziewany przebieg zmagań,

→ dopiero w połowie utworu autor ujawnia imię Anny,

→ u Vidy partia szachów to pomniejszone komicznie zwady bogów i herosów,

→ u Kochanowskiego szachy to turniej rycerski bez zbroi.

50. Jan Kochanowski twórcą – kodyfikatorem nowych gatunków w poezji polskiej.

Argumenty ku temu:

*dał początek poematowi satyrowemu pisząc Satyra,

*dał naszej literaturze model:

→ fraszki (we Fraszkach) – krótkiego utworu wierszowanego, często żartobliwego,

→ pieśni (w Pieśniach) – utworu lirycznego do śpiewania; Pieśni stanowią rewolucję poezji polskiej, wprowadzają sylabizm względny,

→ trenu (w Trenach) – utworu żałobnego, który ukazuje wielkość straty, pochwałę zmarłego, napomnienie, pocieszenie; Kochanowski łamie zasady tworzenia trenu, bo zamiast jednego utworu, tworzy cykl trenów opiewających nie śmierć bohatera, lecz 3letniej dziewczynki,

→ sielanki (w Pieśni świętojańskiej o sobótce) – idylli, związanej z tradycją antyczną (twórcą był Teokryt), która przedstawia sceny z życia rolników, rybaków czy pasterzy,

*napisał pierwszą polską tragedię antyczną upodobnioną do realiów polskich – Odprawę posłów greckich,

*stworzył poetycki język polski i zastosował 32 rodzaje strof, przekładając Psałterz Dawidów,

*stworzył manifest poetycki (w utworze Muza), kreując w niej główny cel poezji – piękno ku czci muz, opiewanie czynów bohaterów; poeta i jego dzieła są ponad przeciętnymi ludźmi,

*zapoczątkował wzorzec wyidealizowanej wsi (Pieśń XII),

*stworzył wiersz, który można czytać i od przodu i od tyłu – Raki,

*po raz pierwszy zastosował wiersz biały (w Odprawie...).

51. Tragedia J. Kochanowskiego wobec wzorca tragedii antycznej. + 52. Odprawa posłów greckich jako tragedia polityczna.

Cechy:

→ zachowana zasada trzech jedności:

-miejsca (dwór w Troi),

-akcji (epizod z historii wojny trojańskiej),

-czasu (nie dłużej niż jeden dzień),

→ zachowana zasada max. 3 aktorów na scenie,

→ relacjonowanie zdarzeń z większą grupą osób nie bezpośrednio, ale poprzez czyjeś (najczęściej posła) sprawozdanie,

→ antycypacja – wydarzenia przyszłe są ukazane w wizji Kasandry,

→ dramat podzielony jest na epeisodiony (akty) i stasimony (pieśni chóru),

→ chór (u Kochanowskiego złożony z kobiet) relacjonuje wydarzenia,

→ Kochanowski wprowadził tu wiersz biały (bezrymowy),

→ posługiwanie się kontrastem, zawiłą składną, inwersjami, metaforami, ciekawymi epitetami i neologizmami.

Troja jest w utworze alegorią Polski. Poeta narzuca miastu Priama rozwiązania ustrojowe typowe dla RP XVI w. Rady królewskiej nie nazywa co prawda sejmem czy senatem, ale jej posiedzenie odbywa się zgodnie z ich procedurą. Mamy tu nawet marszałków bijących laską w ziemię, aby uciszyć członków. W obliczu śmierci Parys wykrzykuje: „Jezus, Maria!”.

To, że Troja znajduje się u progu katastrofy, stanowi ostrzeżenie Kochanowskiego dla współczesnych. Był to alarm nieco przedwczesny. RP za Zygmunta Augusta przeżywała pozorny okres potęgi, ale w polityce nasilały się zjawiska mogące budzić niepokój baczniejszych obywateli. Przekonania Kochanowskiego kształtowały się w dobie walki o egzekucję praw. Jako średniozamożny szlachcic był wrażliwy na wszelkie działania magnatów zmierzające do przejęcia władzy. Zabiegi te miały sprawić, że pomimo istnienia formalnych gwarancji demokracji szlacheckiej w postaci sejmu, w rzeczywistości krajem rządziłoby kilka najpotężniejszych rodów, dzieląc między siebie urzędy i dochody z królewszczyzn. Swoje interesy załatwiały one przy pomocy wspomnianych w Odprawie... „praktyk”, często sprzecznych z prawem. Kochanowski, odwołując się do historii mitycznej, może mówić o problemach współczesnych dość łatwo i czytelnie. Problematyka utworu nie traciła aktualności również w innych epokach, łącznie z naszą.

Bohaterowie:

a) Trojańczycy:

→ Aleksander (Parys) – aby zatrzymać przy sobie Helenę, doprowadza do wojny, gubiąc Troję;

→ Antenon – rozważny żołnierz, kieruje się dobrem kraju, nieudolnie próbuje uniknąć konfliktu z Grekami;

[pomiędzy w/w dwójką dochodzi do sporu – wygrywa Parys, posłowie greccy zostali odprawieni z niczym, wybuchła wojna i Troja upadła]

→ Priam – król Troi, dobry i prawy, ale uginający się pod głosem większości;

→ Kasandra – próbuje ochronić Troję przed zagładą, ale nikt nie chce jej uwierzyć.

b) Grecy:

→ Helena – postać kontrowersyjna, nie została przez Aleksandra uprowadzona wbrew woli i ma wyrzuty sumienia, że opuściła męża;

→ Ulisses (Odyseusz) i Menelaos (mąż Heleny) – uosabiają prawość i rozsądek, nie chcą wojny, ale Menelaos nie chce tracić żony.

Główne wątki polityczne w utworze:

*chór ostrzega rządzących, aby nie byli egoistami i dbali o dobro ogółu, bo inaczej państwo upadnie,

*narada trojańska przypomina polski sejm – Kochanowski wytyka prywatę, korupcję, chaos, nieodpowiedzialność; przeważają posłowie dbający o własne dobro,

*Ulisses krytykuje życie ponad stan i bogactwo stanów: magnackiego i szlacheckiego, bojąc się o los państwa rządzonego przez takich ludzi,

*Kasandra przestrzega przed upadkiem,

*Antenon to uosobienie patriotyzmu, szlachetności, mądrości, przyszłościowego myślenia, zaś Parys prywaty, egoizmu, chciwości,

*kończąca dramat wypowiedź Antenona nawołująca do wojny jest w gruncie rzeczy wyrazem patriotycznego myślenia o ojczyźnie – chodzi o to, by bronić ją za wszelką cenę,

*przyszłość państwa zależy od konfrontacji przeciwstawnych sił – od bohaterów zależy, czy koniec będzie wojną czy pokojem.

53. Echa ruchu egzekucyjnego w twórczości J. Kochanowskiego.

Nawiązują do tego cztery utwory:

a) Satyr;

b) Odprawa posłów greckich;

c) Zgoda – powstała w 1562 r. w czasie sporów egzekucyjnych i religijnych. Istotna jest tu irenistyczna postawa niezależności, wyrażana przez nagany udzielane wszystkim stanom, krytyka ducha stronniczości i zwady. Nagany te wypowiada uosobiona Zgoda. Bezład jest tylko szkodą dla RP, jest zaprzeczeniem estetycznego ideału. Zgoda nie musi się legitymować żadnym wyraźnym programem. Stąd po przymówieniu duchownym, którzy zapomnieli o świętobliwości, następuje przytyk do innowierców. Zgoda odsyła też do Trydentu, gdzie biskupi mieli „lud roztargniony ku zgodzie przynieść”;

d) Wróżki – prozaiczny dialog, napisany ok. 1564r., kontynuujący krytykę stanów społecznych w RP. To rozmowa Plebana i Ziemianina. Pleban poucza o groźbie jaka zawisła nad krajem z powodu niedbalstwa, łakomstwa i egoizmu. Pod koniec Pleban opowiada Ziemianinowi, że w pałacu biskupim w Poznaniu znajdują się wymalowane na ścianie portrety królów polskich; tam, gdzie było miejsce na portret Zygmunta Augusta, wyryte są słowa: „tu zmieni się panowanie”. Zygmunt August był bezpotomny, a przewidywania zmian nie należały do rzadkości.

Echa ruchu egzekucyjnego pojawiają się także w okresie dworskim, kiedy to Kochanowski pisze w/w utwory zawierające krytykę ówczesnej sytuacji RP.

54. J. Kochanowski jako poeta epicki.

Epika charakteryzuje się takimi cechami, jak np. narrator, bohater, fabuła. Tak też do utworów Kochanowskiego można zaliczyć:

→ Satyra,

→ Zuzannę,

→ Szachy,

→ Zgodę.

55. Elementy autobiograficzne w twórczości J. Kochanowskiego.

Można tu wymienić:

→ autobiograficzne fraszki ze zbioru Fraszek, jak np. Na dom w Czarnolesie,

→ elementy biografii w Pieśniach, np. w Pieśni XXIV, w której nakazuje P. Myszkowskiemu, by nie płakał po nim, bo przecież poeta nie umiera, jest nieśmiertelny dzięki swej twórczości. Poeta zakłada, że jego imię rozsławione będzie na cały świat; o nim będzie wiedzieć Moskwa, Tatarzy, Anglicy, Hiszpanie, Niemcy. Kochanowski pisze o sławie, nieśmiertelności jaką rodzi poezja i przedstawia swoje nadzieje wobec rozrośnięcia tej sławy i pamięci,

→ także w Trenach, w których daje upust swej rzeczywistej rozpaczy po utracie córki. Występują tu postaci z nim związane – córki: Hania i Urszulka, matka niosąca pomoc (Anna z domu Białaczowska).

56. Omów Muzę (uzup!).

Kochanowski napisał wiersz pt. Muza przed 1570 r. Jest to manifest poetycki, który zamyka dotychczasowe doświadczenie twórcy, a zarazem wyznacza dalszy program.

„Sobie śpiewam a Muzom. Bo kto jest na ziemi,

Co by serce ucieszyć chciał pieśniami memi?”

Poeta zwraca się do wszystkich Muz, więc można przypuszczać, że pierwotnie utwór nazywał się Muzy. Myślą przewodnią i tematem wiersza jest duma twórcza. Temat ten nawiązuje do filozofii neoplatońskiej. Podjęli go w XVI w. poeci Plejady. Duma artysty jako kreatora jest jednym z przejawów indywidualizmu. W tym czasie czczono przede wszystkim ludzi czynu – literatura przeciwstawiała się własnej epoce, dopominając się o godność artysty.

Pojęcia sławy i cnoty występują tutaj razem. Kochanowski pisze, że ma nadzieję, iż dni i noce poświęcone pisaniu wierszy zagwarantują Sławą – nagrodą za cnotę. Warunkiem jest utrwalenie chwalebnych czynów w zbiorowej pamięci, co bohaterowie zawdzięczają poetom. I w tym rozumowaniu tkwi sedno Muzy. „Z was ma cnota zapłatę” - mówi poeta do Muz. Poeta jest ponad zwykłymi śmiertelnikami, jego poezja utrwala czyny bohaterów – wymienia tu Menelaosa, Agamemnona. Poezja jest ukazana jako autonomiczna część sztuki. Jej funkcją jest opiewanie czynów ku czci Muz. Kochanowski zaleca uprawiać imitatio (naśladownictwo) wzorem Homera, Wergiliusza, Horacego, Pindara. Poeta jest też Wybrańcem.

Stwierdzenie kończące Muzę: „Nie z tego świata jest poeta i poezja jego”.

57. Poetycki program J. Kochanowskiego.

Założenia programu:

→ stworzenie wielkiej literatury narodowej,

→ wzorowanie się na Horacym,

→ ekspresja twórczego „ja” i ujawnienie mocy poety, wieszcza ponad tłumem,

→ oparcie się na Księdze Psalmów jako wyraz pokory,

→ poezja jako synteza sztuki i natchnienia, rzemiosła i talentu,

→ piękno poezji rodzi się w harmonii proporcji, idealnej zgodności wszystkich elementów obrazu poetyckiego, z przejrzystości języka,

→ estetyka renesansowego klasycyzmu – poezja daje wiedzę o świecie, zsyłaną przez muzy, Apollina lub Boga chrześcijan,

→ poeta jest wybitną indywidualnością, gdyż dzięki boskiej inspiracji może w szale poetyckim przemawiać do tłumu jako wieszcz, a także „poeta zacny”,

→ pół – sakralna, pół – świecka koncepcja roli poety – misja życiowa,

→ służba moralności społecznej, bo w poezji piękno, prawda i dobro się utożsamiają.

58. Platonizm w twórczości J. Kochanowskiego.

Wg Platona – świat jest teatrem, a ludzie to jego marionetki w rękach bogów. Kochanowski rozwija ten topos (teathrum mundi), m.in. w:

→ Pieśń IX – człowiek jest marionetką w rękach Boga i tylko Jemu znane są jego losy. Człowiek to istota „maluczka”, nie mająca wpływu na zmienne koleje życia. Nie może dokonywać wyborów i powinien poddać się woli Bożej. Gdy chce coś zmieniać, omijać przeszkody, iść własną drogą, to wywołuje tylko śmiech Stwórcy, bo to on pociąga za wszystkie sznureczki. Bóg to reżyser spektaklu życia, zaś ludzi to marni aktorzy, nieznający nawet scenariusza przyszłych losów.

→ fraszka O żywocie ludzkim – tu fraszką jest to, co robi człowiek, co myśli, co zamierza – bo nie może być pewny żadnej rzeczy, tylko jedynie tej, że wszystko przemija. Człowiek nie ma wpływu na własny los, jest tu nazywany „łątką”, kukiełką.

Platon ponadto uważał, że poeta ma znaczącą i dziejową rolę, a jego poezja czyni go wybitną, ponadprzeciętną jednostką, Wybrańcem – poezja musi nie tylko poruszać ciała, ale przede wszystkim dusze, to, co niedostrzegalne na pierwszy rzut oka. Kochanowski stara się realizować te założenia w swojej twórczości.

59. Pieśń świętojańska o Sobótce jako próba syntezy dwóch tradycji – lokalnej i śródziemnomorskiej.

Utwór sięga do antycznej poezji bukolicznej (sielankowej), a także do rodzimej twórczości ludowej. Jest odmianą sielanki i stanowi cykl pieśni dwunastu panien, które głoszą pochwałę poezji, śpiewu, tańca, radosnego śmiechu, ale przede wszystkim – szczęśliwego życia na wsi. „Wieś spokojna, wieś wesoła” jest pięknie zarysowanym tłem sobótkowego obrzędu – wg tradycji lokalnej, jest to święto miłości oraz o płodności odbywające się w najkrótszą noc roku. Kochanowski świadomie osiągnął tu niezmiernie ekspresyjną prostotę stylu, dzięki nawiązaniu do tradycji śródziemnomorskiej, czyli do antycznych sielanek Teokryta czy Wergiliusza. Ponadto, Czarnolas staje się tu mityczną Arkadią, ziemią obiecaną poetów.

60. Pieśń panny XII a epoda Beatus ille... - porównaj.

W Pieśni... ukazana jest pochwała wsi oraz jest wyidealizowany obraz. Panna chwali pożytki płynące z pracy na roli; jest to praca wdzięczna, dająca dostatek, radość obcowania z przyrodą. Bohaterka mówi, że nie sposób wyliczyć zalet, jakie daje życie na wsi – dostatek, spokój, harmonia, cisza przyrody, biesiady, tańce, myślistwo, łowienie ryb, piosenki pasterskie, dzieci uczące się cnoty, wstydu i pracowitość, etc.

*Epoda – rodzaj strofy o drugim wersie krótszym (tzw. dystych jambiczny).

Utwór Horacego pt. Beatus ille... opisuje topos Arkadii (tytuł oznacza: Szczęśliwy ten... [kto z dala od trosk]). W swej twórczości poeta połączył ideologię epikurejską i stoicką. Nie pragnie bogactw, ani życia w dostatku. To, co ma wystarcza mu do szczęścia. Poza tym, w życiu najbardziej liczą się rozum, sprawny umysł, dobre zdrowie i pogodna starość. Należy bytować w zgodzie z naturą. Filozofia epikurejska głosiła też hasło „carpe diem”. Ideologia arkadyjska miała dużo wspólnego z teorią Epikura.

Jak więc widać, oba utwory są do siebie podobne. Pojęcia „wieś” i „Arkadia” można w nich używać zamiennie; oba też opisują, jak żyć bez trosk, cieszyć się tym, co się ma i potem nie żałować własnego żywota.

61. Pojęcie cnoty w twórczości J. Kochanowskiego.

W Pieśniach Kochanowski nawiązuje do stoicyzmu, który opierał się na cnocie (virtus). Na to pojęcie składały się: mądrość, rozsądek i dobro najwyższe. Te wartości były odporne na kapryśne szczęście i zmienność Fortuny (losu).

W Pieśniach świat jest chaotyczny, niepewny jutra. Człowiek powinien ratować się stoicką cnotą, która jest odporna na niemal wszystko.

Pieśń III z Ksiąg Wtórych tak opisuje cnotę:

„Cnota skarb wieczny, cnota klejnot drogi,

Tegoć nie wyrwie nieprzyjaciel srogi,

Nie spali ogień, nie zabierze woda,

Nad wszystkim innym panuje przyroda”.

Cnota jest ostoją, skarbem człowieka, chroniącym go przed żywiołami, cierpieniami i bólem.

W Trenach następuje kryzys światopoglądowy; Kochanowski podważa nawet tak zachwalaną wartość cnoty. Np. w Trenie XI ironicznie patrzy na dotychczasowe wartości, wszystko jest błahe, ulotne, nawet cnota jest fraszką. Jest to wynikiem ogromnej rozpaczy, nieporozumienia, dlaczego umarła 3letnia córka. Poeta, rozdarty wewnętrznie, odrzuca stoicyzm, stałość, złoty umiar i właśnie cnotę, która miała chronić przed nieszczęściem, męką, przeciwnościami losu.

62. Wątki polityczne w Pieśniach – I z Ksiąg Pierwszych i XIV z Ksiąg Wtórych.

Pieśń I jest swobodną przeróbką jednej z pieśni Horacego. Wytyka wady polskiej społeczności:

→ bezsens prawa i statutu, skoro nie przestrzega się obyczajów,

→ ubóstwo i niesprawiedliwość doprowadziły do tego, że porzuca się wstyd i cnotę,

→ kosztowności należy składać do wspólnego skarbca, a nie zbierać dla własnych korzyści – wszystko dla dobra narodu,

→ trzeba najpierw wykorzenić złe nawyki społeczne, a dopiero potem brać się do zmian,

→ ukazuje lenistwo, nieumiejętność szlachcica do jazdy konnej czy polowań – lepiej wychodzi mu hazard, karty i pijaństwo,

→ nawołuje do zmian nawyków i dbania o naród.

Pieśń XIV to apostrofa do władających RP, którzy powinni pamiętać, że rządzą ludźmi, ale są podporządkowani Bogu. Powinni tak jak On – rządzić sprawiedliwie, patrzeć na dobro i korzyść ogółu, bo sprawują nad nim pieczę. Pełnią funkcję „pasterzy ludu” dających przykład cnotą i prawością. Podmiot nawołuje, aby pamiętali, że prawdziwym władcą jest Bóg, powinni go dobrze reprezentować. Na końcu jest też przestroga dla szlachty, że błędne rządy, występki mogą doprowadzić do katastrofy – tak jak występki władców skutkowały upadkiem miast, państw, a nawet cesarstw.

63. Religijność J. Kochanowskiego w Pieśniach.

Kochanowski zetknął się z reformacją, ale został katolikiem, choć nie minęła go pokusa innowierstwa. Ślady sympatii dla reformacji można znaleźć u poety, np. w elegii jaką napisał po wyprawie papieża Pawła IV do Neapolu.

W Pieśniach często pojawia się postać Boga – obserwatora ludzkich poczynań, często śmiejącym się z nich (motyw Deus videns, czyli Bóg Wszechmogący). Np. w Pieśni I z Ksiąg Wtórych – opowieść o biblijnym potopie stanowi okrutny akt Bożej sprawiedliwości. Jest On też jednak miłosierny, bo zatrzymuję wodę, ocala Noego i zawiera z nim Przymierze. Lecz pamięć o potopie to ostrzeżenie, że Bóg czuwa nad ludźmi, karze ich za zło, a nawet potrafi niszczyć świat.

U Kochanowskiego losem ludzkim nie rządzi fatum, Fortuna, tylko bóg. Jest to siła rozumna i absolut – teoria z połączenia stoicyzmu i chrześcijaństwa (neostoicyzm). Bóg troszczy się o ludzi, bacznie ich jednak obserwując.

Dodatkowo jeszcze w Pieśni IX z Ksiąg Pierwszych pojawia się motyw Boga Wszechmogącego:

„Sam Bóg wie przyszłe rzeczy, a śmieje się z nieba,

Kiedy się człowiek troszcze więcej niźli trzeba”.

Tylko Bóg zna ludzki los i przyszłość, jest kreatorem życia.

64. Humanizm Pieśni.

W humanizmie typowe jest:

A) Uwydatnienie roli człowieka, jego godności.

Kochanowski w Pieśniach koncentruje się na życiu ludzkim. To główna problematyka tego zbioru. Bohaterem jest tu właśnie człowiek, który powinien godnie żyć, kształtować swój los, zdobywać nieśmiertelną sławę, kierować się stałością i cnotą oraz złotym umiarem. Powinien pokornie znosić kaprysy losu, być świadom, że wszystko przemija, łzy i szczęście przeplatają się wzajemnie (tak jak w Pieśni IX z Ksiąg Pierwszych). Powinien też cieszyć się każdym dniem, chwytając go, bo wszystko jest kruche i ulotne (Pieśń XX z Ksiąg Pierwszych). Szczęście daje spotkanie z przyjaciółmi przy muzyce i winie, i sława, która czyni człowieka nieśmiertelnym.

B) Indywidualizm.

Wątki autobiograficzne pojawiają się m.in. w Pieśni XXIV z Ksiąg Wtórych („Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony...”). Kochanowski zdawał sobie sprawę z wielkości dzieła, które stworzył. W w/w utworze, który zamyka zbiór, pisze do przyjaciela i mecenasa – Piotra Myszkowskiego, by nie opłakiwał go po śmierci, bo poeta nie umiera nigdy. Jego utwory budują mu niezniszczalny pomnik zapewniający wieczną sławę.

C) Czerpanie z wzorów antycznych.

Kochanowski czerpie głównie od Horacego:

→ carpe diem,

→ exegi monumentum,

→ podział zbioru na księgi,

→ związek człowieka z naturą,

→ hasła stoicyzmu i epikureizmu.

65. Tradycja horacjańska w Pieśniach.

Związki:

→ pieśń = carmen – chodzi tu o opiewanie, jest to oda, ale nie wzniosła tylko liryczna,

→ zasada umiaru – mediocritas (minimalizm),

→ Pieśni mistrzowsko realizują gatunek i program Horacego,

→ w Pieśni IX nawiązuje do jednej z pieśni Horacego, nawołującej do zabawy przy muzyce i winie,

→ opiewanie cnoty, spokoju, stałości, carpe diem, exegi monumentum i przemijalności,

→ podział ksiąg poeta też zaczerpnął z Horacego (25 w Księgach Pierwszych i 24 we Wtórych).

66. Bóg i człowiek w Czego chcesz od nas, Panie i Trenach.

Bóg w Hymnie	Bóg w Trenach
→ Deus artifex – Bóg jako Stwórca i Budowniczy świata idealnego, → jest to modlitwa dziękczynna za dobrodziejstwa, → Bóg jest Wszechmogącym artystą, który idealnie, harmonijnie, bezbłędnie buduje świat: haftuje gwiazdami niebo, ubogaca fauną, florą, etc., → moc Boga przejawia się we wszystkim, co stworzył, → nie da się Go zamknąć w Kościele, gdyż jest Wszechobecny i Wszechwidzący.	→ Bóg zarządza, kogo zabierze ze świata, → poeta zdaje sobie sprawę z mocy i niezrozumiałych wyroków Boga, → Bóg szydzi z ludzkiej przezorności o ludzki nieuchronny los, → bohater wyjawia, że wątpi w życie pozagrobowe i jego uroki, skoro Bóg zabrał mu 3letnie dziecko, → wątpienie w ludzki żywot a pochwała Bożego miłosierdzia i potęgi.
Człowiek w Hymnie	Człowiek w Trenach
→ poddany sługa Boży, czciciel Jego mocy i mądrości, → zachwycony ładem, harmonią i pięknem świata, → jest wdzięczny Bogu za dary, → wie, że wszystko, co stworzone jest jego własnością i musi mieć Doń szacunek, → podziwia dzieła, moc i doskonałość Boga, → jest ufny, wierzy, bogobojny, pragnący łaski i miłości Bożej, które ochronią go przed złem.	→ rozdarty wewnętrznie, jego dotychczasowy światopogląd i wartości, jak cnota czy spokój, uległy kryzysowi pod wpływem potęgi Boga, jaką ujrzał i cierpienia, jakiego doznał, → osamotniony i cierpiący w tym pełnym chaosu świecie, → człowiek nie potrafi pogodzić się z bólem, jak nań spadł i nie umie zrozumie Bożych intencji, → wszystko traci dlań sens, jest bezużyteczne, odrzuca cnotę, mądrość, wiarę w przyszłość, etc., → powoli przełamuje gorycz, powraca do wiary i zasad stoicyzmu i epikureizmu.

67. Literacki zapis życia towarzyskiego we Fraszkach.

Fraszki, podobnie jak Pieśni, pisał poeta przez całe życie i pod koniec życia przygotował je do wydruku. Fraszki posługują się anegdotami, notują nazwiska bohaterów zdarzeń i adresatów, dzięki czemu można dość dokładnie podać datę ich powstania. Nie znaczy to, że są kroniką życia Kochanowskiego. Przeżycia osobiste i zdarzenia autentyczne są tu tak samo jak dziedziczone pomysły i motywy, współtworem refleksji.

Większość fraszek pisze on:

→ do kogoś lub czegoś, np. Do doktora, Do Jana, Do Kachny,

→ na kogoś lub na coś, np. Na Barbarę, Na dom w Czarnolesie,

→ komuś przeznaczam np. Epitafium dziecięciu, Nagrobek opiłej babie,

→ o kimś lub czymś, np. O Gąsce, O Miłości.

Literacki opis życia towarzyskiego zawiera, np. O doktorze Hiszpanie, której bohaterem jest spolonizowany Hiszpan, prawnik i poeta – Piotr Rozjusz. Fraszka ta w znacznej części składa się z fragmentu dialogu otwierającego biesiadną atmosferę dworu.

Fraszki są portretem zbiorowości, śmietanki towarzysko-ideowej polskiego renesansu. Środowisko dworskie, które sportretował Kochanowski charakteryzuje się: żartami kleru, gustowaniu w suto zakrapianych biesiadach, wesołymi kompaniami, zajmowaniu się miłostkami.

68. Fraszka a epigramat. Wskaż związki.

Fraszka ma wiele wspólnego z epigramatem, ale nie jest z nim tożsama. Fraszka to drobiazg, rzecz niepoważna, a więc niewielki, drobny utwór o niezbyt poważnej tematyce. Kochanowski sam stworzył odmianę gatunkową fraszki i jej nazwę. Ma ona pointę, ale nie jest oparta na niespodziance, lecz na celnym i wyostrzonym zakończeniu myśli prowadzonej na początku utworu.

Epigramat był pierwotnie krótkim napisem nagrobnym. Do rangi literatury podniósł go Simonides z Keos. Mistrzem epigramatu satyrycznego był rzymski poeta Marcjalis, który zwięzłość uczynił narzędziem dowcipu. Renesansowy teoretyk literatury – Julius Scaliger, określił epigramat jako poemat opisujący ludzi, rzeczy lub zdarzenia, którego zaletą jest krótkość i pointa, osiągane kontrastem i niespodzanką.

69. Obscena we Fraszkach.

*Obscenium – dość brutalnie potraktowany temat erotyczny, pełen dwuznacznych myśli i dowcipów, afiszowania się we wszystkim.

Obscenę widać m.in. we fraszce Do dziewki – zaloty młodej dziewki, starca, którego wypowiedź pełna jest dwuznaczności, np. „im kot starszy (…), tym ogon twardszy”. Dość frywolnie poeta traktuje temat erotyki. Nieraz sięga do stylu wysokiego, jakby chciał obniżyć jego rangę nieco żartobliwym potraktowaniem tematu. Niektóre fraszki uderzają prostotą i brakiem stylu, jak np. Do Anny – ubieganie się o względy, głośne żale, daremne oczekiwanie kochanki.

70. Sonety J. Kochanowskiego – omów.

Jan Kochanowski nie pisał sonetów, aczkolwiek w swoich utworach nawiązywał do wątków tegoż gatunku poezji. Miłość do kobiety, dojrzała miłość, miłość do żony jako towarzyszki męża, zawsze służącej pomocą – widać to w jego pieśni: „Może kto ręką sławy dostać w boju, gdzie wysławia żonę – koronę głowy męża. Miłość zmysłowa do kochanki, pełna erotyzmu pojawia się we fraszkach. Raki czytane normalnie opisują zalety kobiet, ale czytanych wspak – nie można brać poważnie. Fraszka Do dziewki namawia dziewczynę do miłości, by nie żałowała swoich wdzięków, póki się jeszcze nie zestarzała. U Kochanowskiego występuje jeszcze miłość do Boga, ojczyzny, świata, ale przede wszystkim miłość do dziecka w Trenach. Jest to portret dziecka pełnego talentów. W dedykacji pisze on: „wdzięcznej, niepospolitej dziecinie”. W Trenie XII było to dziecko posłuszne, karne, uczone, roztropne, obyczajne, ludzkie, układne, skromne i wstydliwe. Rano najpierw się modliła, potem jadła śniadanie. Urszulka uchwycona w ruchu, gestach, zachowaniu, jawi się nam jako żywa. W Trenach miłość sprawiła, że poeta dokonał apoteozy córki, nadał jej wymiar bohaterki ważnej, poważnej i dojrzałej, choć miała tylko 3 lata. Ta tendencja została przejęta z obowiązujących sposobów przedstawiania dziecka w sztukach plastycznych. Cnoty Urszulki mają uzmysłowić czytelnikowi ogrom cierpienia oraz niespełnienia kochającego ojca.

71. Wizja świata i człowieka we Fraszkach: między platońskim idealizmem a codziennością (uzup!).

Dobrze można to przedstawić na podstawie fraszki pt. O żywocie ludzkim. Poeta porównuje ludzi do jarmarcznych kukiełek, które wędrowny komediant wrzuca po odegraniu roli do swojego worka. Bóg śmieje się zaś z człowieka i jego wysiłków, bowiem jest on zabawką w rękach Stwórcy. Nie ma wpływu na los, jego życie to ułuda. Jest marnym aktorem, który nawet nie zna scenariusza, wszystko dzieje się nagle, chaotycznie. Świat to scena, teatr na której odgrywa się krótki spektakl – życie. Według Platona istnieje dualizm świata: świat idei (prawdziwy) i materialny (efemeryczny).

72. Kochanowskiego poczucie humoru we Fraszkach.

Istnieje w zbiorze Fraszek wiele przykładów poczucia humoru, opartych na dowcipie i komizmie sytuacyjnym. Jest on głęboko przesiąknięty kulturą dworską. Np. O doktorze Hiszpanie łączy komizm językowy z dowcipem słownym - „Doktor nie puścił, ale drzwi puściły”. I paradoksalna pointa: „Szedłem spać trzeźwo, a wstaję pijany”.

Poczucie humoru i wplecioną weń krytykę często da się znaleźć w utworach poety. Jest to krytyka zbiorowości ówczesnych:

→ dworskich modnisiów,

→ przestarzałych kokietek, np. Na starą,

→ rozpustnych księży, np. O kaznodziei,

→ skąpców i obżartuchów, np. Na ucztę,

→ środowiska dworskiego gustującego w suto zakrapianych biesiadach, np. O koźle.

73. Treny wobec tradycji poezji funeralnej.

*Literatura funeralna – (łac. funus – pogrzeb) utwory żałobne o tradycjach greckich i rzymskich. Często na określenie utworu funeralnego używa się terminu epicedium, którego odmianami są:

→ naenia – pieśń żałobna śpiewana podczas obrzędu pogrzebowego przez rodzinę lub wynajęte płaczki,

→ epitafium,

→ tren.

Kochanowski połączył 2 typy poezji funeralnej: stworzył cykl, a zarazem nadał mu kompozycję zwartą. W Trenach można znaleźć wszystkie elementy, które powinny się złożyć w klasyczne epicedium:

→ ukazanie wielkości straty (Tren I i II) – przedstawienie śmierci córki, żal, ból, rozpacz,

→ żal (III, IV i V) – płakanie nad grobem, nawiązanie do mitu o Niobe, która widziała martwe dzieci,

→ pochwała (VI) - „Ucieszna moja śpiewaczko! Safo słowieńska”,

→ okazywanie straty (VII i VIII),

→ napomnienie (IX i XI) - „Kupić by cię, Mądrości, za drogie pieniądze” i „Fraszka cnota...”,

→ pochwała wraz z ukazaniem wielkości straty (XII i XIII),

→ powtórny żal (XIV) – porównanie do Orfeusza, który chciał uprosić Plutona o oddanie zmarłej Eurydyki; ojciec prosi tak samo o córkę,

→ Tren XVII i XVIII – utrzymane w tonie psalmicznym prowadzą do Trenu XIX pt. Sen, który stanowi pocieszenie.

W każdym epicedium występują 3 postaci:

*osoba zmarła,

*osoba bliska, która chwali zmarłego i udziela pocieszenia oraz napomnienia, czyli poeta,

*osoba bliska, która otrzymuje pocieszenie i napomnienie.

Treny są także pewną polemiką z tradycją funeralną, gdyż ich bohaterem nie jest ważna postać, heros mityczny czy bohater historyczny, tylko 3-letnie dziecko.

74. Treny jako zapis przemian światopoglądowych.

Daremnym marzeniom o znalezieniu ukojenia w poezji towarzyszą w Trenach próby szukania pociechy w filozofii, które także kończą się klęską. W poemacie podmiot liryczny występuje więc nie tylko w roli ojca i poety, ale także jako filozof.

Kochanowski, dając we wcześniejszych utworach, głównie w pieśniach, wyraz swojego przywiązania do zasad filozofii stoickiej, w obliczu osobistej tragedii neguje wartość wszystkich bliskich sobie ideałów mądrości, cnoty, mierności. Treny są wielką polemiką z dawnymi autorytetami poety, świadectwem kondycji psychicznej ciepiącego człowieka, któremu normy i nakazy filozofów oraz religia nie dają odpowiedzi na pytanie o sens śmierci dziecka i nie pomagają odzyskać wewnętrznej harmonii. Renesansowy ideał wszechstronnego myśliciela, cieszącego się pełnią życia, ulega w poemacie Kochanowskiego zachwianiu. Rozpacz i cierpienie podmiotu lirycznego poddają w wątpliwość istnienie moralnego i etycznego sensu świata. Kryzys światopoglądowy poety staje się najgłębszym i najistotniejszym problemem poematu.

Zasady filozofii stoickiej, które były Kochanowskiemu szczególnie bliskie, ukazywały człowiekowi drogę do szczęścia, uczyły, jak uwolnić się od trosk i cierpienia oraz obawy przed śmiercią. Tym dramatyczniejsze jest więc zwątpienie poety w ustalone przez myślicieli wartości. Polemikę ze stoicyzmem rozpoczyna Tren IX, w którym poeta z ironią wypowiada się na temat mądrości, która powinna umożliwić człowiekowi radzenie sobie z problemami, dawać siłę duchową i trwałe szczęście oraz czynić odpornym na strach przed śmiercią. Kochanowski, który w swych pieśniach wielokrotnie sławił mądrość, teraz, cierpiący po stracie córki, nie potrafi odnaleźć w niej ukojenia:

„Nieszczęśliwy ja człowiek, który lata swoje

Na tym strawił, żebym był ujźrzał progi twoje!

Terazem nagle ze stopniów ostatnich zrzucony

I między insze, jeden z wiela, policzony”.

W tym samym trenie poddaje krytyce pojęcie mierności, zasady poprzestawania na małym. Temat ten zostanie rozwinięty w Trenie XVII. Zasada złotego środka nie uchroniła poety przed najcięższym ciosem, nie dała mu obiecywanego przez stoików szczęścia.

Kulminacyjnym punktem kryzysu światopoglądowego stanie się odrzucenie wartości najwyżej cenionej przez Kochanowskiego – cnoty. „Fraszka cnota!(...) / Fraszka, kto się przypatrzy, fraszka z każdej strony!” - mówi podmiot liryczny na wstępie Trenu XI. Cnota wg starożytnych myślicieli była dobrem najwyższym, trwałym, dającym szczęście i chroniącym przed grozą śmierci. Tak samo pojmował ją wcześniej sam Kochanowski. Dlatego Tren XI stanowi niejako świadectwo załamania się całego systemu wartości wyznawanego przez poetę.

Zwątpieniu w słuszność zasad filozofii stoickiej towarzyszy w Trenach negacja wiary w boski porządek świata. Ład moralny, określony religijnymi dogmatami, ulega zachwianiu. Rozważając w Trenie X różne światopoglądowe możliwości istnienia pozagrobowego, podmiot liryczny opatruje swoje rozmyślania pełnym wątpliwości stwierdzeniem: „Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest (...)”. Przywołanie rozlicznym wariantów miejsc pobytu duszy (chrześcijańskiego nieba, wysp szczęśliwych, mitologicznej krainy zmarłych, idei reinkarnacji) jest jedynie wyrazem ludzkiej niewiedzy dotyczącej sensu życia i świata. Jednocześnie pojawia się w Trenach brak wiary w boską sprawiedliwość i opatrzność. „Nieznajomy bóg jakiś miesza ludzkie rzeczy” - mówi podmiot liryczny w Trenie XI. Tym samym wskazuje na zatarcie granic między dobrem i złem i podważa chrześcijańską zasadę Bożej nagrody za dobro. Dla zrozpaczonego ojca nie ma na świecie już nic pewnego, renesansowe przekonanie o harmonii wszechświata zostaje naruszone. Cierpienie ponad ludzkie siły prowadzi poetę na granicę bluźnierstwa. Zwątpienie w Boży ład świata towarzyszy w Trenie XI niewiara w możliwości poznawcze człowieka. Nieprzystawalność zasad filozofii i religii do tragicznej rzeczywistości ukaże Kochanowski w Trenie XVI:

„Lecz kiedy nędza albo żal przypadnie,

Ali żyć nie tak, jako mówić snadnie”.

Żal i płacz przeważają nad poczuciem rozsądku. W Trenie XVI podmiot dochodzi do wniosku, iż wobec zmienności losu i nieszczęścia człowiek nie może pozostać obojętny. Warunki zewnętrzne warunkują stan naszego ducha.

75. Treny jako cykl poetycki.

Cały cykl poświęcony został Urszulce, to do niej zwraca się nieszczęsny ojciec, to jej szuka, ją wspomina. A jednak – jeśli dokładnie sprawdzimy, kim jest adresat poszczególnych wierszy – przekonamy się, iż do „Orszuli” skierowane są bezpośrednio jedynie treny: III, VI, X i XIII (ewentualnie jeszcze VII, w którym poeta przemawia do ubranek pozostawionych przez zmarłą dziewczynkę). Z dziewiętnastu trenów składających się na cały cykl – to nawet nie połowa. Pozostałe treny mają różnych adresatów: bywają skierowane do bliżej niesprecyzowanego otoczenia (świadków tragedii) – jak I, do śmierci – jak II, IV i V, do mądrości – IX, do żałości – XI, do czasu – XVI, do Muzy Erato i do lutni orfejskiej – XV i XVI, wreszcie do Boga – XVII i XVIII oraz XIX (ten ostatni stanowi sprawozdanie odbytej we śnie rozmowy z Bogiem i konsolacyjne zamknięcie całości). W kilku wypadkach właściwie trudno jest ustalić, do kogo naprawdę zwraca się podmiot; adresat wypowiedzi pozostaje niesprecyzowany albo też podmiot zwraca się do niego tylko w jednym fragmencie pieśni, czasem dopiero na końcu – jak gdyby potrzebny był mu nie tyle słuchacz, ile jedynie pretekst do wypowiedzenia kilku apostrof zgodnych z wymogami retoryki.

Poszczególne treny można czytać oddzielnie, jako samodzielne liryki. Każdy z nich posługuje się odrębnymi, właściwymi tylko sobie sposobami obrazowania, zespołami poetyckich tropów, zachowując też odrębność strukturalną (wersyfikacja, układ rymów, system zestrojów akcentowych). Zarazem jednak Treny mają cechy zwartego, zamkniętego poematu, w którym poszczególne wątki, obrazy i refleksje rozwijane są przez poetę, tworząc wyraźny, linearny porządek – można mówić wręcz o ewolucji postawy Kochanowskiego, o stopniowym wyciszaniu emocji i coraz silniej dochodzącym do głosu pierwiastku racjonalnym. Dopiero znajomość całego cyklu pozwala w pełni zrozumieć przesłanie poetyckie, sens, wymowę dzieła, dojrzewanie filozoficznej postawy Kochanowskiego.

W Trenach Kochanowski po stracie córki odwraca się od Boga i zatraca swą wiarę, a żal przelewa na papier. Bóg nie jest już dla niego miłosierny, tylko okrutny, gdyż odebrał mu jego ukochaną córeczkę. Tren IV zawiera opis wybuchu uczuć rodzicielskich i protest skierowany do Stwórcy. W obliczu tragedii Kochanowski zaczyna się zastanawiać, czy Bóg faktycznie jest Wszechmogący, czy może śmierć jego córki spowodowała jakaś inna siła – fatum. Zaczyna bluźnić i odwracać się od Boga.

76. Tren XIX albo Sen – zanalizuj.

W tym utworze do poety przychodzi jego matka, by mu ulżyć w cierpieniach. Autorytet matki daje się tu mocno odczuć. Jej zjawa, z Urszulką na ręku, pragnie pocieszyć syna. W przemowie podsumowuje i wytacza mu program życiowy po przeżytym wstrząsie. Jest to apel do rozsądku i stateczności, która musi miarkować żal. To postulat życia zgodnego z naturą i uwzględniającego jej prawa. Maksymą są słowa nakazujące „ludzkie znosić z godnością”. Mówi poecie, że najlepszym lekarstwem na ból jest czas. Zauważa złożoność sytuacji w życiu każdego człowieka, że każdy ma w życie wpisane i rozkosze, i cierpienia, których nie da się uniknąć. Przekazuje synowi, że każdy musi doświadczyć dobrych i złych chwil. Musi go przekonać jako ojca, że Urszulce zostało odebrane tylko wątłe ciało, a jej nieśmiertelna, czysta dusza wstawia się za rodziców. Stara się mu uświadomić, że córka wcale nie odeszła, a odrzucenie Boga będzie wielkim błędem.

Tren XIX jest ostatnim z cyklu u stanowi dla Kochanowskiego znak, że Urszulka będzie szczęśliwa w Niebie, z dala od zła i bólu. Poeta na sam koniec wypowiada znamienite słowa, które obrazują kres jego cierpień i wyrwania się z amoku i sennej wizji. Zauważa, że próżne są żale, gdy życie toczy się dalej.

77. Tren I – zanalizuj.

Utwór mówi o doświadczeniu egzystencjalnym (śmierci dziecka), którego doświadcza zagubiony podmiot liryczny. Tren zaczyna się od klasycznych aluzji do tradycji liryków żałobnych. Nagromadzone odwołania podkreślają, że śmierć nie jest czymś indywidualnym, bo literatura jest jej pełna. Przywołuje się łzy Heraklita, powszechnie uznanego za pesymistę, gdyż nieustannie głosił przemijalność: „wszystko płynie”, „nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki”. Przywołuje się też lamenty i skargi poety greckiego, twórcy licznych epitafiów czy trenów. Podmiot liryczny w 4ech pierwszych wersach wzywa wszystkie łzy, lamenty, skargi i frasunki, by pomogły mu godnie wyrazić uczucia po stracie córki. Ta rozbudowana apostrofa przypomina konwencjonalny zwrot muz o natchnienie, aby poeta mógł sprostać tematowi.

Utwór stanowi początek cyklu i rozpoczyna go wg norm antycznych. Dlatego przywołuje się Horacego i Senekę. Jak w antycznym eposie, określa się temat całego utworu. W tym wypadku będzie to próba wyrażenia płaczu i żalu. Po określeniu tematu, podmiot porównuje śmierć do smoka, a córkę do słowika (porównanie homeryckie). Stara się opisać sytuację, która go spotkała. Śmierć dotknęła także rodziców. Podmiot odwołuje się w kolejnej części utworu do powszechnej opinii: „Próżno płakać – podobno drudzy rzeczecie”. W tym cytacie mieści się wszelkie pocieszenie, których to doświadczenie dotknęło, by już nie płakać, gdyż jest za późno. Przywołując tę obiegową opinię, podmiot liryczny próbuje zająć stanowisko wobec śmierci, tzn. próbuje się z nią uporać, podkreślając stereotypowość opinii innych. W stwierdzeniu: „Wszystko próżno”, podmiot zawarł zdanie z ks. Koheleta - „Marność nad marnościami i wszystko marność”. I to właśnie w Biblii próbuje znaleźć odpowiedź na kwestię zachowania się w obliczu śmierci. Dodaje jednak, że życie ludzkie jest ciągłym błądzeniem, co sugeruje, że tej odpowiedzi nie znalazł. Utwór kończy się puentą, w której podmiot ujawnia się, mówiąc: „Nie wiem, co lżej” (wcześniej nie wypowiadał się w pierwszej osobie).

Tren I kończy się pytaniem retorycznym, które podkreśla emocjonalny charakter refleksji dotyczącej stanowiska, jakie podmiot liryczny ma zająć wobec nieszczęścia – skarżyć się i żalić, wyrzucić z siebie dręczący niepokój, czy też walczyć ze swoją naturą, szukać słów, które nazwałyby to doświadczenie. Dylemat ten jest rozstrzygnięty dopiero pod koniec cyklu Trenów.

78. Psałterz Dawidów wobec tradycji przekładowej polskiej i obcej.

Kochanowski korzystał w mniejszym czy większym stopniu z wielu parafraz Księgi Psalmów:

→ Psałterz św. Kingi,

→ Psałterz floriański,

→ psałterz Jana Campensisa,

→ Psałterz Dawidów Eobana Kocha, zwanego Hessusem,

→ Parafrazy Psalmów George'a Buchanana, o których Kochanowski pisał w Foricoeniach,

→ przekłady W. Wróbla, M. Reja, J. Leopolity, J. Lubelczyka,

→ Biblia brzeska.

Poeta korzystał z różnych przekładów, być może miał pod ręką którąś z edycji heksaplarnych (tzn. złożonych z sześciu wersji drukowanych obok siebie) z komentarzami. Za tekst podstawowy uważał Wulgatę – jako tytuł każdego psalmu, po jego numerze, podawał pierwszy werset przekładu św. Hieronima.

Ze względu na temat wyróżnia się psalmy: pochwalne, błagalne, dziękczynne, historyczne, dogmatyczne, mesjanistyczne, pokutne. Na Psałterz Kochanowskiego składa się 5 nierównej wielkości ksiąg obejmujących 150 psalmów. Przy założeniu, że w każdym z nich podmiotem lirycznym jest Dawid jako: król, wódz, pokutnik, grzesznik, tryumfator, etc., to można odczytać dzieło jako cykliczny zbiór utworów o niesłychanej i bogatej skali lirycznej.

Ciężko określić, czy jest to przekład katolicki, czy protestancki. Był różnie oceniany, ale zazwyczaj wysoko. Jest to pierwszy polski wierszowany i oryginalny przekład psalmów. Kochanowski tłumaczył go 8 lat oraz dedykował go Piotrowi Myszkowskiemu.

Przekład Psałterza to zawsze trudne zadanie dla tłumacza. Rozwiązując je, Kochanowski stworzył najwybitniejszy pomnik staropolskiej liryki religijnej. Podstawą jego przekładów była głównie parafraza Buchanana. Biblijne źródło tematu nie przeszkadzało mu w antycznej stylizacji tekstów, robił to jednak z umiarem. Jak większość humanistycznych przekładów – była to swobodna parafraza. Odstępstwa od oryginału narzucał trudny do wiernego naśladowania, surowy, prymitywny, oparty na zasadzie paralelizmu kształt stylistyczny psalmów. Przekładowi Kochanowskiego przyświecały zadania przede wszystkim poetyckie, górowały one nad zadaniami kultowymi.

79. Znaczenie Psałterza Dawidów dla poezji polskiej.

Psałterz posiada najbogatsze słownictwo, najbardziej urozmaiconą synonimikę ze wszystkich dzieł Kochanowskiego. Archaizmy leksykalne i gramatyczne występują w Psałterzu częściej i w większym zagęszczeniu niż gdziekolwiek indziej. Metafory i zwroty klasycyzujące wprowadza Kochanowski ostrożnie: „różnoręka zorza” lub „akwilony nieujeżdzone”, nie mącą w sposób drastyczny stylistycznego kontekstu psalmów. Rozbudowanie metaforyki i porównań, harmonijne połączenie w nich wzoru biblijnego z refleksami poezji antycznej i rodzimej tradycji potocznoludowej (jakkolwiek ta ostatnia miarkowana była względami na dostojność tekstu), służyło uwypukleniu lirycznej wartości psalmów. W warsztacie artystycznym Psałterza ważną rolę odegrała wersyfikacja, której precyzja i bogactwo form wierszowych obliczana jest na 15 – i wszystkie one występują w Psałterzu.

Psałterz wymusił stworzenie nowego języka poetyckiego:

→ 15 formatów wiersza sylabicznego,

→ 32 rodzaje strof,

→ kilka odmian wiersza stroficznego.

80. Recepcja twórczości J. Kochanowskiego w poezji polskiej XVI, XVII i XVIII w. (uzup!).

Nawiązania:

→ Wieśniak Andrzeja Zbylitowskiego – nawiązanie do Pieśni Świętojańskiej o Sobótce,

→ Marcin Bielski, Satyry – nawiązanie do Satyra,

→ Marcin Bielski, Rozmowa baranów – wierszowany dialog między dwoma baranami o jednej głowie, których naoczne spostrzeżenia dają sporo materiałów do uogólnień,

→ Malcher Pudłowski – kroczył drogą Kochanowskiego – nie kopiował słów, ale powtarzał pomysły, pisał wariacje na tematy Kochanowskiego, czasami je psuł; pisał utwory w podobnej atmosferze – docinki, polemiki, anegdoty, nagrobki poważne,

→ Treny i rzeczy rozmaite Andrzeja Czakrowskiego – opisywał w nich przypadki własnego, źle wybranego losu; z Trenami Kochanowskiego jako utworem epicedialnym nic to nie ma wspólnego; Czakrowski wczytywał się w Psałterz, w którym znajdował gotowe tony potrzebne dla opowiedzenia żalu i chęci pokuty,

→ Gęśli rożnorymnych księga I Jana Rybińskiego – utwór nawiązuje do Pieśni XII z Ksiąg Wtórych; autor uważał Jana Kochanowskiego za współczesnego klasyka; poemat Wiosna nawiązuje na pozór do czarnoleskich pochwał wsi; na pozór, bo środki stylistyczne przypominają Kochanowskiego, ale światopogląd jest bliższy Rejowi;

→ Spitomegaranomachia, czyli Bitwa Pigmeów z żurawiami Jana Krmity – poemacik zbliżony do epiki heroikomicznej, kwitujący w dedykacji takie wzory, jak Szachy czy Batrachomyomachię Homera (?).

81. Wkład J. Kochanowskiego w rozwój wersyfikacji polskiej – sylabizm ścisły.

Kochanowski nie wynalazł polskiego wiersza sylabicznego, ale uczynił z niego narzędzie o niespotykanej przedtem sprawności.

Pisarz przeniósł reguły poetyki humanistycznej do języka rodzimego. W zakresie form rytmicznych zerwał z sylabizmem względnym, zastępując go sylabizmem pełnym i w tym kierunku poszedł znacznie dalej. Nie zrywając z miarami średniowiecznymi, wzbogacił je stosując wiersze od pięcio- do czterozgłoskowców w dwu odmianach, także w swym repertuarze miał 15 rodzajów wiersza w Psałterzu Dawidów. W wierszach tych, poza Jazdą do Moskwy, zastosował rymy żeńskie, którymi pomysłowo operował budując przy ich pomocy zwrotki przeważnie 4-wersowe, który wprowadził 32. W Pieśniach i Fraszkach nawiązał do ich ówczesnych postaci francuskich i włoskich. Odprawą posłów greckich spopularyzował wiersz biały. Największą jednak osobliwością w obrębie rytmiki było stosowanie wierszy sylabotonicznych, zgłoskowo – przyciskowych, dowodzących, że poeta miał dobry słuch muzyczny. I tak w Ks. I Pieśń XX, licząca 7 zwrotek 4-wersowych zbudowanych z 10-zgłoskowca, na 28 wierszy ma 12 o pięciu regularnych przyciskach. Pieśń XXI liczy 12 strof – 48 wierszy 8-zgłoskowych ma 4 zwrotki sylabotoniczne, tj. 16 wierszy.

Wiersze przyciskowo – zgłoskowe czytają się w tych pieśniach gładko i brzmią płynnie, bo w pierwszej ½, a w drugiej ¾, są to wiersze miarowe. Technikę tę samą wykazuje poemat Zuzanna, liczący 214 zgłoskowo – przyciskowych 14-zgłoskowców.

U Kochanowskiego rym jest z zasady dokładny, półtorazgłoskowy i nader często gramatyczny. Kochanowski o ten rym dbał nazbyt szczególnie. Odstępstwa od identyczności układów brzmieniowych są w jego twórczości nieliczne. Dzięki rymowanemu sygnałowi końca wersu możliwa była przerzutnia, z kolei dzięki przerzutni kadencje i antykadencje mogły się rozkładać w różne miejsca wersu, a sam wers stał się rezultatem ścisłego rachunku sylab.

Barok

1. Barok – scharakteryzuj pojęcie.

Jest to epoka w dziejach kultury europejskiej, trwająca od schyłku XVI do połowy XVIII (rozmaicie w różnych krajach). Polski barok trwał niemal 200 lat; pierwszym poetą, który go zwiastował był Mikołaj Sęp – Sarzyński. Jednakże, aż do 1614 r. żywe i twórcze pozostawało polskie odrodzenie, a od ok. 1730 r. kształtowało się już polskie oświecenie. Jako nurt kulturowy, barok polski przetrwał aż do czasów romantyzmu. Budował on pełen napięć i sprzeczności obraz świata: człowiek poznawał rozdarcie istnienia lub porządek zjawisk. Takie doświadczanie bycia zniewala jednostkę lub daje jej świadomość (więc wolność, choć czasem trudną i gorzką), odsłania też ocalającą moc wyobraźni, marzenia. Wypowiadał nowożytną świadomość tragiczną, zarazem szukał nowego ładu świata (również znaku, symbolu tej całości).

2. Pisarze przełomu: M. Sęp – Sarzyński i S. Grabowiecki.

Mikołaj Sęp – Sarzyński (1550 – 81) pochodził z rodziny szlacheckiej. Kształcił się we Lwowie i Wittenberdze, przebywał w Lipsku, a zapewne też w Bazylei (gdzie poznał działaczy protestanckich) i w Rzymie. Przeżył tam wstrząs duchowny. Jego życie obfitowało w zagadki, których nie można rozwikłać. Gdy powrócił do kraju, mówiono o nim jak o dziwaku, pełnym pokory, apatii do materialnych dóbr i oczekiwania na uwolnienie w śmierci. Cała jego spuścizna nie jest znana. Jej część wydał jego brat dopiero w 1601 r. jako Rytmy abo Wiersze polskie.

Sebastian Grabowiecki (1543 – 1607) pochodził z rodziny szlacheckiej, otrzymał staranne wykształcenie. Studiował na Uniwersytecie protestanckim we Frankfurcie. Związany z dworem królewskim, prowadził misje dyplomatyczne, brał też udział w poselstwie Stefana Batorego do Rzymu w celu złożenia w imieniu króla aktu posłuszeństwa papieżowi. Tam również (i w Padwie) mógł poznać nowe zjawiska kultury włoskiej po soborze trydenckim. Po śmierci żony został duchownym. Od 1592 r. był opatem klasztoru cystersów w Bledzewie. W 1585 r. wydał broszurę pt. Marcin Luter i jego niestałość, skrytykował tytułowego reformatora. Jego wybitnym dziełem są Rymy duchowne z 1590 r. - obszerny tom wierszy metafizycznych, rozważających sens istnienia Boga, człowieka, świata.

3. Wiersze metafizyczne M. Sępa – Sarzyńskiego.

Rytmy... są arcydziełem liryki pogranicza renesansu i baroku. Jako poezja egzystencji wyrażają niezwykłe doświadczenie duchowe: są głęboko osobiste i mówią „z wnętrza”. Autor stawia pytania ontologiczne dotyczące Boga, świata, człowieka. Bóg jest daleki i milczący, lecz miłosierny; świat rozdarty między dobro i zło; człowiek kruchy i też rozbity między duszę i ciało, a skazany na wybór. Wrzucony w istnienie, samotny i poddany wolności tragicznej – Sęp – Sarzyński szukał ocalenia w Bogu. Rytmy... opisują to mową świetną i „ciemną”: jej retoryka paradoksu oddaje zawikłania świata (kosmosu) i każdego człowieka, zarazem zadziwia czytelnika. Obrazy wierszy są ubogie i nieplastyczne: światło, lampa, gwiazdy, obłoki, woda, etc. To raczej wizje wewnętrzne i znaki: mistrzostwo poety (łączonego czasem z manieryzmem) służy tu głębokiemu widzeniu i poznaniu. Symbole (głównie neoplatońska symbolika światła) zbliżają ku prawdzie upragnionej, nadludzkiej. Humanizm chrześcijański autora wyłania się z kultury odrodzenia, jednak mroczna mowa symboli, mistyczny ton i wewnętrzne napięcie, zbliżają Rytmy... do epoki baroku i jej poezji metafizycznej.

4. Rytmy abo wiersze polskie – czy były pamiętnikiem konwersji?

Konwersja – zmiana wyznania, nawrócenie.

W pewien sposób jest to pamiętnik konwersji, choć moim zdaniem, utwór ten bardziej stanowi wyraz wewnętrznych rozterek poety, jego niepewności wobec wszystkiego (pkt 2 i 3 też o tym mówią). Dla przykładu warto przedstawić kilka sonetów:

→ O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego – gwałtownie pędzą sfery niebieskie i czas, śmierć nadciąga wielkimi krokami, aby przerwać rozkosz życia i zastąpić ją męką. Podmiot liryczny zaś widzi swe błędy, które go gnębią i żałuje wybryków młodości. Szkodzą nam rozkosze doczesne, bo odwodzą nas od rozkoszy u boku Boga.

→ Na one słowa Hiobowe – urodzony w bólu człowiek bytuje na świecie krótko, jest zależny od losu, żyje nędznie, bojaźliwie i ginie jak „cień opuszczony”. Anielskie chóry Cherubinów uosabiają tu mądrość Boga, a Serafinów – Jego miłość.

→ O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem – nasze życie to i pokój, i nieustanna walka. Szatan i pożądane marności świata usilnie pragną naszej zguby. Nasze ciało więzi duszę i nie pozwala jej się uwolnić, bo goni za uciechami doczesnymi. Podmiot liryczny prosi Boga, aby mógł być przy nim, a będzie odważnie walczył i na pewno zwycięży.

Jak więc widać, poeta widział jedyny sens życia – paradoksalnie – w śmierci, dlatego tak chwalił Boga, ukazując głębokość swej wiary.

5. Sonetowy cykl Grabowieckiego: sonety na siedem grzechów głównych (uzup!).

Rymy duchowne składały się z dwóch tomów (setników), gdzie autor zgromadził liczne rozmyślania i modlitwy, stanowiące pewien dialog człowieka z Bogiem. Dzieło czerpie z bogatej tradycji – sięga do psalmów biblijnych, liryki włoskiej, a zwłaszcza do metaforyki petrarkowskiej. Grabowiecki stworzył jednak własny styl. Widział słabość i grzeszność człowieka; porównywał więc jego istnienie do nietrwałej piany tworzącej się na wodzie. Poeta widział zarazem sprzeczność świata i miłosierdzie Boże. Nie wyrzekał się rozkoszy życia. Prosił, np. o śmierć w późnej starości, bo łatwiej mu wtedy było bronić się przed słabościami. Oczywiście, dobry chrześcijanin powinien mieć śmierć na uwadze, bo przez nią wiedzie droga do wieczności. Poeta ze spokojem oczekiwał na łaskę Stwórcy, który jednym Swoim słowem może rozwiązać wszystkie sprzeczności świata.

Plastyczne rozumowanie pełniło u Grabowieckiego funkcję symboliczną czy zgoła alegoryczną, toteż sugestywne wizje morza, piasku, skał, okrętu, istniały jako znaki: ekwiwalenty stanów psychicznych podmiotu lub sygnał trudnych zagadnień filozoficznych. Obraz natury to wielka nadrealna kreacja, rodzaj „pejzażu metafizycznego”.

6. Piotr Skarga – szermierz kontrreformacji.

Kontrreformacja – nurt w Kościele katolickim z XVI – XVII w., kształtujący reformę życia kościelnego, będący reakcją na reformację. Celem kontrreformacji była rekatolizacja ludności w krajach protestanckich; za początek i podstawę kontrreformacji uważa się postanowienia Soboru trydenckiego (1545 – 1563).

Piotr Skarga – wybitny kaznodzieja, polemista i hagiograf; urodził się w Grójcu, niedaleko Warszawy, w 1536 roku. Pochodził z rodziny podającej się za szlachecką i posługującej się nazwiskiem Pawęski. Studia w Krakowie (1552 – 1555) zakończył uzyskaniem stopnia bakałarza. Przebywał następnie w Wiedniu – jako wychowawca Jana Tęczyńskiego. Prawdopodobnie w 1564 roku przyjął święcenia kapłańskie, a w 5 lat później wstąpił do nowicjatu jezuitów w Rzymie. Po powrocie do kraju (1571) rozwinął intensywną działalność kaznodziejską i pedagogiczną w Pułtusku, Jarosławiu, Poznaniu, Lwowie i Wilnie, gdzie był najpierw rektorem kolegium jezuickiego, a w roku 1579 został pierwszym rektorem Akademii utworzonej w mieście nad Wilią. Brał udział w tworzeniu kolegiów jezuickich w Połocku, Rydze i Dorpacie. W późniejszych latach został przełożonym domu zakonnego w Krakowie. W mieście tym rozwinął wielostronną działalność filantropijną, zakładając między innymi Bractwo Miłosierdzia, Bank Pobożny i Skrzynkę św. Mikołaja. W roku 1588 został kaznodzieją nadwornym króla Zygmunta III Wazy; obowiązki te pełnił ponad 20 lat. Dwór królewski opuścił na kilka miesięcy przed śmiercią; zmarł w roku 1612 w Krakowie.

Działalność pisarską zaczął od polemik. Występował przeciw innowiercom, przeciw uchwalonej 28 stycznia 1573 roku konfederacji warszawskiej (por. Upominanie do ewajelików, 1592; Proces konfederacyjej, 1595; Dyskurs na konfederacyją, 1607), gwarantującej wieczny pokój między różniącymi się w wierze, a całej szlachcie – niezależnie od wyznania – równouprawnienie i opiekę państwa. Oscylując między argumentacją a refutacją, starał się pozyskać czytelnika dla stanowiska Kościoła katolickiego i jednocześnie rozprawiał się z opiniami przeciwnymi. Piórem wspierał zabiegi wokół unii z prawosławiem (por. O jedności Kościoła Bożego, 1577; Synod brzeski, 1597). W traktacie Żołnierskie nabożeństwo (1606), stworzył wizerunek idealnego rycerza – chrześcijanina.

Współcześni znali Skargę nie tylko jako polemistę, ale i jako twórcę wielkiego dzieła hagiograficznego Żywoty świętych (1579), służącego odnowie katolicyzmu w okresie potrydenckim (albo – inaczej – w okresie reformacji katolickiej) na ziemiach RP. Niewątpliwą popularnością cieszyły się również Roczne dzieje kościelne (1603), będące przeróbką dziesięciu początkowych tomów dzieła kardynała Cesare Baromiusa Annales Ecclesiastici a Christo nato ad annum 1198, mającego przypomnieć podstawy nauki katolickiej i uzasadnić jej wiarygodność.

Skarga jako autor pism polemicznych i hagiograficznych oraz kazań i homilii, zaliczony został do grona najwybitniejszych twórców prozy polskiej epoki baroku.

7. Program polityczny Piotra Skargi w Kazaniach sejmowych. + 8. Geneza Kazań sejmowych.

Kazania sejmowe zostały opublikowane po raz pierwszy przy Kazaniach na niedziele i święta całego roku (1597). Przyniosły one ocenę sytuacji państwa. Autor wyliczył i scharakteryzował sześć najgroźniejszych chorób toczących organizm RP:

→ brak miłości ojczyzny,

→ niezgody wewnętrzne,

→ tolerowanie różnowierstwa,

→ osłabienie i ograniczenie władzy królewskiej,

→ niedobre, niesprawiedliwe prawa,

→ bezkarność występków wymierzonych przeciw Kościołowi i duchowieństwu oraz innym obywatelom państwa.

Postulował wzmocnienie władzy królewskiej, ale podporządkowanej Kościołowi oraz pozycji senatu. Występował jako rzecznik ograniczenia przywilejów szlacheckich i uprawnień izby poselskiej. Opowiadał się za usprawnieniem sądownictwa i poprawą doli chłopskiej. Był przekonany, że proponowane reformy zdołają ocalić państwo. Przywołując autorytet proroków Starego Testamentu i moralistów różnych czasów, upominał, że jeśli „herezja” nie zostanie wykorzeniona, a władza królewska wzmocniona, RP pogrąży się w upadku.

Skarga wykorzystał w Kazaniach sejmowych zasady retorycznej perswazji, naśladując ten typ mowy, który nazywano genus deliberativum (rodzaj doradczy, refleksyjny). W partiach argumentacyjnych i refutacyjnych, przywoływał przede wszystkim Pismo Święte, aktualizując zawarte w nim relacje i opisy. W warstwie stylistycznej ważne miejsce wyznaczył epitetom, przenośniom, a zwłaszcza porównaniom zaczerpniętym z ksiąg prorockich, dzięki czemu w Kazaniach sejmowych dominuje tonacja profetyczna. Za życia Skargi Kazania sejmowe przeminęły bez echa. W XIX w., a więc w okresie zaborów, zaczęto je interpretować jako zapowiedź wielkich narodowych nieszczęść, a rozbiory jako spełnienie przewidywań. Wizerunek Skargi – proroka utrwalił wówczas Jan Matejko w znanym obrazie (Kazanie Skargi, 1864).

Kazania sejmowe napisane zostały po sejmie warszawskim w 1597 r., a wydane dwa lata później, jako dodatek do Kazań na niedzielę i święta całego roku. Głównym motywem powstania dzieła było fiasko sejmowych obrad, w trakcie których nie udało się przeprowadzić uchwał zmierzających do wzmocnienia władzy wykonawczej i obronności państwa, co było celem Zygmunta III Wazy, dążącego do ograniczenia samowoli szlacheckiej i wzmocnienia władzy monarchy. Punktem spornym w dyskusji stała się sprawa tzw. konfederacji warszawskiej (1573), zapewniającej wyznaniową wolność. Brak precyzyjnych ustaleń wykonawczych prowadził do konfliktu między katolikami i kontrreformatami a obrońcami wolności sumienia. Klęska obrad stała się dla Skargi punktem wyjścia do napisania moralizatorskich kazań potępiających dążenia monarchistyczne i wady szlacheckie.

9. Rola jezuitów w kulturze polskiej doby baroku.

Jezuici – zakon Kościoła katolickiego założony przez byłego oficera, Hiszpana – Ignacego Loyolę w 1534 r. Podstawą reguły uczynili surowe posłuszeństwo dogmatom i prawom kościelnym, wyrzeczenie się wszelkiej wolności osobistej, bezgraniczne zaufanie do Kościoła i papieża, w myśl hasła: „Zawsze z Kościołem”. Zgromadzenie jezuitów zostało zatwierdzone bullą papieską Regimini militanis eclesiae przez Pawła III w 1540 r. Jako cel działalności jezuici postawili sobie walkę z reformacją oraz wszelkimi przejawami odstępstwa od oficjalnych zasad wiary dla umocnienia władzy papieskiej. Obok trzech zwykłych ślubów zakonnych jezuici składali ślub bezwzględnego posłuszeństwa papieżowi. Zakon ten wcielił w życie ideę żołnierzy Chrystusa; w walce o dobro Kościoła rzymskiego stawiali zawsze na najbardziej zagrożonych pozycjach, byli spowiednikami i powiernikami królów i książąt, a zwłaszcza dam dworu. Do największego rozkwitu doszedł zakon w zakresie kontrreformacji. W XVII w. opanował szkolnictwo średnie i wyższe.

Szkoły jezuickie średnie (kolegia) i wyższe (akademie) prowadzone od XVI w. organizowane były głównie dla dzieci i młodzieży z bogatych rodzin szlacheckich. Ich zadaniem było wychowanie młodzieży w duchu uległości i posłuszeństwa wobec Kościoła. Nauczanie miało charakter scholastyczny (wiara zgodna z rozumem). Uczono głównie retoryki, łaciny, greki, chrześcijańskiej etyki oraz dogmatyki. Jednakże szkoły też krzewiły ducha nietolerancji religijnej. W XVI – XVII w. w Polsce, jezuici prowadzili większość szkół średnich, mieli też dwie akademie: w Wilnie i we Lwowie. Po 1773 r. szkoły te zostały przejęte przez Komisję Edukacji Narodowej.

10. Kaznodziejstwo w baroku i jego rola.

Ostatnie ćwierćwiecze XVI w. to czas żywej działalności pisarzy katolickich. Potrydencką falę realizacji katolickiej charakteryzuje ostry zaciekły ton polemiczny, wyciskając piętno na piśmiennictwie i literaturze tego okresu (przekłady Biblii Wujka 1593 – 1599, żywoty świętych i kaznodziejstwo Skargi). Kierunki kaznodziejstwa były zgodne z liturgią i potrzebami praktycznymi Kościoła. Głoszono kazania dogmatyczne, egzegetyczne (interpretacja Pisma Św.), polemiki z herezją i repliki duchownych obozu reformacyjnego i kulturowego. Pojawiły się argumenty natury teologicznej i praktycznej, polegające na naturze prawa wyobraźni ludzkiej - „człowiek na tym świecie nie może myśleć o żadnej mocy bez umyślnego obrazu, który sobie imaginuje i wyobraża w głowie”. Kaznodziejstwo broniło malarzy religijnych – występowali w obronie własnej sztuki, dążyli do utrwalania wyobraźni i pamięci ludzkiej, prawd wiary i reguł postępowania, propagandy wiary i postulowania inaczej retoryki, poetyki. Powracano do tępionych w renesansie egzemplów kaznodziejskich – wracano do średniowiecznych kazań i ich przekładów, np. Fabian Birkowski w cieniu Piotra Skargi.

11. Co to była kontrreformacja i jak się przejawiała?

Kontrreformacja to ruch skierowany przeciw reformacji, kontrofensywa Kościoła katolickiego. W Europie zapoczątkował ją Sobór Trydencki (1545 – 63), na którym opracowano program reform wewnętrznych Kościoła i określono założenia walki z innowiercami. W Polsce na czele kontrreformacji stał Zygmunt III Waza. Kontrreformacja przejawiała się cenzurą wszystkich wydawnictw, niszczeniem ksiąg uznanych za nieprawomyślne, atakiem na odłamy protestanckie i konfiskaty, na których znalazła się m.in. literatura sowizdrzalska czy dzieła Kopernika.

Kontrreformacja to zanik tolerancji religijnej, a co się z tym wiąże – przejęcie przez Kościół katolicki kontroli nad sztuką i literaturą baroku. Zahamowało to postęp w nauce (wszelkie „zakazane” dzieła palono). Zmienił się również model wiary – oddalono się od renesansowej wizji harmonii człowieka, Boga i natury na rzecz metafizycznego lęku i małości wobec potęgi Stwórcy, który miał przestrzegać przed grzechem i wiecznym potępieniem. Postępy kontrreformacji przyczyniły się też do ugruntowania ideologii sarmackiej.

12. Późnorenesansowa sielanka Szymona Szymonowica. + 13. Związki twórczości Szymona Szymonowica z twórczością antyczną.

Szymon Szymonowic (1558 – 1629) urodził się w rodzinie mieszczańskiej i był twórcą polskiej sielanki. Kształcił się w Akademii Krakowskiej, w Belgii i we Francji.

Jego dojrzałą twórczość i dzieło życia stanowią Sielanki z 1614 r. Jest to zbiór 20 utworów, wydanych w Zamościu, wraz z poprzedzającą je dedykacją dla marszałka koronnego M. Wolskiego. Uznaje się je za ostatnie dzieło renesansu polskiego. Oryginalność i odwaga Szymonowica przejawia się we wprowadzeniu do sielanki aktualnej problematyki społecznej. Mimo ciężkiej pracy i niesprawiedliwości ze strony przedstawicieli ustroju feudalnego, bohaterowie starają się żyć w zgodzie z przyrodą i wartościami moralnymi. Budowa sielanek jest różnorodna. W niektórych poeta wprowadza elementy opowiadania i opisu, inne ubarwia dialogiem, nadając im charakter dramatu. Swoje utwory pisze poeta 13-zgłoskowcem, urozmaiconym licznymi przerzutniami. Styl sielanek cechuje zwięzłość i prostota, typowe dla klasycznego umiaru. Najczęściej stosowanymi środkami stylistycznymi są personifikacje, porównania, wyliczenia, epitety, paralelizmy, powtórzenia, refreny.

Sielanki nawiązują do tradycji antycznej i renesansowej poezji pastoralnej: epika Wergiliusza, poezja Teokryta. Idylle (bukoliki, sielanki) Teokryta służą Szymonowicowi jako mistrzowski wzór do polskiej odmiany gatunku. Sielanki przejmują podstawową dla poezji bukolicznej scenerię „sielską”, wiejską, zaludnioną przez dobrych pasterzy, a zarazem (jako tło dla fabularnych perypetii), przywołują wizję natury szczęśliwej i wolnej (Arkadia sławiona przez Wergiliusza), niemalże „utraconego raju” ludzkości. Refleksja antropologiczna formułowana przez poetę zmierza do afirmacji człowieka w jego harmonii z naturą. Natura bowiem daje wolność, radosną bezczynność lub zacną pracę, podczas gdy cywilizacja stanowi domenę zła. Sielanki celnie godzą inspiracje myślowe Homera („złota mierność”), Wergiliusza (pochwała pracy) i Kochanowskiego (motyw „wsi spokojnej”). Ów świat mitu nasyca autor kolorytem obyczajowym, lokalnym, polskim; daje plastyczny obrazek obrzędów weselnych (Kołacze), przywołuje ludową magię (Czary), realistycznie szkicuje pracę żniwiarzy (Żeńcy). Szymonowic to malarz obyczajów i zarazem moralista. On jako pierwszy ukształtował polską sielankę jako poezję arkadyjską i autotematyczną (tj. mówiącą o poezji, o pieśni i o potrzebie śpiewania).

14. Sielanka – scharakteryzuj gatunek.

Sielanka – idylla, bukolika; gatunek liryczno – epicki, którego bohaterami są pasterze, rolnicy, myśliwi, przedstawieni na tle życia wiejskiego; rozpowszechniony w antyku i poezji nowożytnej do XIX w. Twórcą sielanek był Teokryt (III w. p. n. e.) w Grecji i Wergiliusz (I w. p. n. e.) w Rzymie. Później uprawiają ją również: Dante, Petrarca, Boccaccio we Włoszech, Ronsard, Marot we Francji, Sidney, Spencer w Anglii, Szymonowic, Zbylitowski, Zimorowicowie w Polsce. Rozkwit gatunku nastąpił w sentymentalizmie.

W tym gatunku dominuje tematyka osobista, życie uczuciowe bohaterów. Sielanka była też ucieczką od komplikacji życia społecznego, poszukiwaniem cichego szczęścia w bytowaniu na łonie natury. Spośród różnych odmian sielanek najpopularniejsza była sentymentalna. Sielanka posługująca się formą czystego dialogu jest zwana eklogą.

15. Roksolanki Szymona Zimorowica – nowy kształt sielanki (uzup!). + 16. Roksolanki Szymona Zimorowica jako epitalamium (uzup!).

Epitalamium – pieśń pochwalna na cześć ślubu.

Szymon Zimorowic, a właściwie Szymon Ozimek (1608 – 1629) był polskim poetą baroku; brat Józefa Bartłomieja. Kształcił się w mieście rodzinnym. Pracował w kancelarii sądu miejskiego we Lwowie. Przedwczesna śmierć przekreśliła rozwój jego talentu. Jego jedyne dzieło: Roksolanki, to jest ruskie panny... (1629), świadczą o bogatej wyobraźni i mistrzowskim opanowaniu warsztatu pisarskiego. Powstały dla uświetnienia wesela jego brata i przez niego zostały wydane w 1654 r.

Roksolanki to cykl 69 pieśni miłosnych, wariacji osnutych wokół przeżywania miłości we wszelkich aspektach życia. Cały cykl ma przemyślaną i ciekawą kompozycję; przywołuje mityczne, ogólnoludzkie sensy miłości, afirmuje miłość małżeńską jako błogosławioną przez Boga, kreśli wizję bytu ludzkiego, wypełnionego szczęściem i cierpieniem. Symetryczna konstrukcja pieśni (dwa chóry panien, które otaczają chór panów) odsłania niepokojącą dialektykę zamkniętego kręgu miłości. Cień choroby autora spoczął na posępnych, przerażających refleksjach o fatalnym zagrożeniu człowieka przez los. Młodość wiedzie do śmierci, miłość do cierpienia – oto konkluzja „słodko – gorzkich” pieśni.

Roksolanki wyróżniają się rozmaitością układów stroficznych ( 4 – 14 wersów) i rozmiarów wersowych (8 – 13 – zgłoskowce). Nawiązują one do bogatej tradycji: do poezji pastoralnej (piękna sceneria pieśni), antycznej (Owidiusz), sięgają do liryki ludowej i popularnej poezji miłosnej, zarazem celnie wykorzystują zdobycze konceptyzmu. Wszystko to wpływa na bogactwo stylistyczne i plastykę języka Roksolanek... Barwne obrazy z pogranicza jawy i snu oraz wymyślne metafory wydają się tu czymś naturalnym. Monologi bohaterów lirycznych, kunsztowne i zarazem proste, wywołują nastrój magicznego obrzędu, rytuału zmysłów. Niektórzy badacze przypisują ich autorstwo J. B. Zimorowicowi.

17. Twórczość Józefa Bartłomieja Zimorowica – scharakteryzuj. + 18. Nowatorstwo Sielanek nowych ruskich J. B. Zimorowica. Na przykładzie Burdy ruskiej i Kozaczyzny (uzup!).

J. B. Zimorowic (Ozimek) był bratem Szymona, kronikarzem Lwowa i poetą baroku. Żył w latach 1597 – 1677. Syn majstra murarskiego, uczył się jedynie w szkole katedralnej, ale wciąż poszerzał wiedzę i zdobył stosunkowo dużą kulturę literacką. Kraj lat dziecinnych pozostał jego ulubionym pejzażem. Już jako zamożny kupiec i szacowny obywatel (burmistrz Lwowa) kupił podmiejską winnicę. To piękne miejsce rozbudziło w Zimorowicu pasje poetyckie, dzięki czemu stworzył swe dzieło – Sielanki nowe ruskie (1663). Świadczą one o dobrej znajomości konwencji gatunku i zafascynowaniu poezją brata (Żałoba – sielanka na cześć Szymona); zarazem przełamują dotychczasowe reguły „dobrego smaku” i zasady pisania. Otwierająca tom Obmowa to manifest poezji prywatnej i tylko „sobie śpiewanej”, poezji oryginalnej. Zamiast naśladować wzory, poeta wolał zaproponować własną formułę gatunku, jako swoistej antysielanki. Już sam język – plastyczny, lecz chropawy, czasem drażniący (świetni wykorzystane słowa ukraińskie jako inkrustacja tekstu) – wydaje się obcy mowie idylii. Do niemal ostentacyjnie schematycznego pejzażu Sielanek... przeniknęły także motywy obce: smutek, samotność, śmierć. Obca konwencji będzie pasterka opiewająca nie miłość, lecz własną śmierć (Narzekalnice), ukazaną w ostrych, naturalistycznych obrazach („robak – mój oblubieniec”). Obce będą realistyczne relacje z oblężenia Lwowa przez oddziały B. Chmielnickiego (Kozaczyzna i Burda ruska), przypominające koszmarny sen. Pierwotne szczęście Sielanek... jest zagrożone przez nieuchronność i los, jednostka i historia, ma cechy tragiczne. Ułudne szczęście zastępuje smutna prawda o świecie. W imię prawdy, Zimorowic złamał konwencję sielankową. Sielanki ukazujące okolice Lwowa można uznać za udaną próbę stworzenia sielanki mieszczańskiej, zajmują one ważne miejsce w poezji polskiego baroku.

Zimorowic napisał też po łacinie historię Lwowa pt. Leopolis triplex, wydaną w 1899 r.

19. Arkadia staropolska – od początków do Lubomirskiego. Nakreśl ewolucję wyobrażenia.

Topos Arkadii inspirował artystów wielu epok. Dla chrześcijan stał się on synonimem edeńskiego ogrodu, z którego wypędzono Adama i Ewę. Raj był krainą idealną, w której panowała wieczna wiosna i gdzie życie toczyło się w szczęściu i spokoju. Wszelkie prawa wyznaczała tam natura, a to, co złe – nie istniało. Jedynym obowiązkiem było dbanie o ogród.

Dobrym renesansowym przykładem motywu arkadyjskiego jest Żywot człowieka poczciwego M. Reja. Jest to utwór parenetyczny, składający się z 3 ksiąg. Liczne scenki rodzajowe, anegdoty i pouczenia powodują, iż mamy tu do czynienia z panoramą życia szlachty ziemiańskiej. Obok obyczajów i obrazu „człowieka poczciwego”, utwór ma też wymiar filozoficzny. Życie w zgodzie z naturą daje spokój i ukojenie lęku przed śmiercią; chwali tu poeta wieś i korzystanie z dóbr przyrody. Codzienna, lekka i niemęcząca praca jest dla niego źródłem radości. Rej nie naciska na zbytnią uczoność ziemianina, lecz na roztropność i pielęgnowanie swojego ogródka.

U Kochanowskiego motyw arkadyjski pojawia się w Pieśni Panny XII. Jest to apoteoza wsi. Kochanowskiego nie interesują problemy i kłopoty codziennego dnia. Nawet gdy pisze o pracy rolników – wysiłek owocuje w skutkach. Po nich zaś można odpocząć. Chłop żyje na wsi w zgodzie z naturą, czerpiąc z tego również spokój.

Kochanowski nawiązuje do Arkadii także w Trenie XIX. Ukazuje raj jako niebo pełne rozkoszy. Jest miejscem, gdzie życie jest beztroskie, a na dodatek wieczne. Jest tam bezpiecznie i o nic nie trzeba się martwić. W trenie tym Kochanowski opowiada o swoim śnie, w którym widział ukochaną Orszulkę na rękach jego matki. Dowiaduje się od niej, że jego córka jest bezpieczna i przeszła do lepszego życia. Niebo u Kochanowskiego jest dużo lepsze niż życie na Ziemi. Ludzie tam ani nie chorują, ani nie pracują.

Motyw Arkadii w baroku pojawia się w jednym z utworów Stanisława Herakliusza Lubomirskiego – m.in. księcia, mecenasa sztuki, erudyty (Polski Salomon) i poety, żyjącego w latach 1642 – 1702. Pozostawił po sobie wiele dramatów, powieści i poezji. Był autorem m.in. sielanki Ermida albo królewna pasterska, w której mit arkadyjski zanalizował krytycznie i rozważał nieosiągalność szczęścia – adekwatnie do koncepcji epoki.

Tak więc – mity o szczęśliwych krainach przybierają tyle form, że można się w nich wręcz zagubić. Tylko jedno łączy je wszystkie – tęsknota za doskonałością. Owa tęsknota jest wyrazem marzenia o doskonałym czasie, miejscu i życiu. Cóż innego, jeśli nie te odwieczne ideały, opisują toposy o raju, polach elizejskich, szczęśliwych wyspach, edenie czy baśniowych krainach bogactwa, spokoju i szczęścia.

20. Twórczość Stanisława Grochowskiego – scharakteryzuj.

Stanisław Grochowski herbu Bończa, żył w latach 1542 – 1612. Był kanonikiem kaliskim i uniejowskim, kustoszem kruszwickim, sekretarzem królewskim (od 1548 r.), poetą, tłumaczem i duchownym katolickim. Od 1571 r. uczęszczał do kolegium jezuickiego w Pułtusku. Jako altarysta (ksiądz) osiadł w Krakowie, gdzie poświęcił się pracy pisarskiej. Twórczość:

→ Pieśni Kaliopy Słowieńskiej i Hołubek z 1588 r. - o bitwie pod Byczyną;

→ Na nowe tryumfy – o zwycięstwie Dymitra Samozwańca nad Wasylem Szujskim;

→ August wzbudzony z 1603 r. - obrona Zygmunta II Augusta przed atakami Krzysztofa Warszewickiego;

→ przekłady z łaciny:

*Hymny, prozy i cantica kościelne (1599),

*Rytmy łacińskie dziwnie sztuczne (1606),

*Wirydarz albo Kwiatki rymów duchownych o dziecięciu Panu Jezusie (1607).

21. Twórczość Kaspra Twardowskiego.

Kasper Twardowski, alias Kasper z Sambora (1592 – 1641) był poetą wczesnego baroku. Pochodził z rodziny mieszczańskiej. Najpewniej studiował w Akademii Krakowskiej. Po 1628 r. prawdopodobnie zamieszkał we Lwowie. Jest autorem wielu utworów:

→ Lekcje Kupidynowe (1617) – elegijny poemat opisujący dzieje miłości: narrator przyjmuje służbę u bogini Wenus i poddaje się ćwiczeniom Kupidyna, aby zostać godnym jej dworzaninem. Autor kontynuował tradycję antyczną (Ars amandi Owidiusza), średniowieczną, sięgał też do liryki miłosnej. Lekcje... łączą cechy żartobliwego poradnika erotycznego (wraz z pochwałą wolnej miłości) i alegorycznego traktatu o filozofii życia.

→ Łódź młodzi z nawałności do brzegu płynąca (1618) – rozważania o walce miłości czystej i zmysłowej. Utwór jest dedykowany członkom kongregacji Wniebowzięcia Matki Boskiej przy Kościele Jezuitów w Krakowie. Niedawną chorobę i konfiskatę Lekcji... przez biskupa M. Szyszkowskiego uznał Twardowski za karę Bożą. Łódź... stała się zatem dokumentem nawrócenia. Wzorem Wyznań św. Augustyna, opisał autor swą drogę do Boga. Symbolem przemiany jest scena walki i zwycięstwa Amora Bożego nad Kupidynem.

→ Pochodnia miłości Bożej (1628) – poemat afirmujący, tak jak św. Paweł, miłość jako ostateczną rację bytu. Autor wprowadza tu symboliczny obraz ekstazy mistycznej, głosi pobożność maryjną; widzi człowieka rozdartego między ciało i duszę, walczącego o wartości absolutne.

→ Kolebka Jezusowa (1630) – utwory kolędowe.

→ Bicz Boży (1649) – utwory polityczne.

Twardowski zajmuje odrębne miejsce w poezji metafizycznej polskiego baroku, jest mistrzem poezji alegorycznej.

22. Twórczość Hieronima Morsztyna – scharakteryzuj.

Hieronim Morsztyn (1580 – 1622) był pierwszym przedstawicielem znanego rodu poetów. Pochodził z rodziny ariańskiej. Wcześnie osierocony, był wychowankiem sekretarza koronnego S. Łaskiego, uczył się w kolegium jezuickim w Braniewie. O jego przynależności wyznaniowej wiadomo niewiele. Znamienne dla niego było zamiłowanie do kamuflażu, tajemnicy, ostrych sprzeczności. Morsztyn był urzeczony światem doczesnym – jego bogactwem, zmiennością, zmysłowym pięknem. Poemat Światowa rozkosz (1606) to afirmacja „świetnego świata” jako królestwa Rozkoszy. Zabawie towarzyszy jednak niepokój metafizyczny. W wierszach Morsztyna pojawia się także motyw marności (vanitas vanitatum), nędzy, choroby, cierpienia i ujmująca wizja śmierci. Złowrogi czas, niechętny człowiekowi, odmienia jego los i niesie zagładę. Może uniknie jej ziemianin, skryty – wzorem Kochanowskiego – w cichej Arkadii, „złotej mierności”. Poezja Morsztyna ocala jednak radosną świadomość istnienia. Poeta ujawnia żywiołową wyobraźnię sensualistyczną. Urzeczenie zmysłowym bogactwem barokowego świata łączy z postawą religijną. Zachowany w rękopisie i wydany w 1990 r. Sumariusz wierszów jest choćby dlatego zbiorem niezwykłym – rozmiłowanym w retoryce i metafizyce. Morsztyn pisał też romanse, np. Historia o królewnie Banialuce z tomu Antypasty małżeńskie.

23. Twórczość Łukasza Opalińskiego.

Łukasz Opaliński (1612 – 1662) był poetą i pisarzem politycznym. Pochodził z magnackiego rodu. Wraz z bratem uczył się w Akademii Lubrańskiego w Poznaniu. Zdobył rozległą wiedzę humanistyczną. Po studiach zagranicznych (Niderlandy, Padwa, Orlean) rozpoczął działalność polityczną w kraju i w 1638 r. został marszałkiem sejmu. Niebawem ożenił się i zamieszkał w Rytwianach, gdzie gromadził cenną bibliotekę. W czasie najazdu szwedzkiego pozostał przy królu i uszedł z nim na Śląsk. Zyskał sławę prawego polityka i niezwykłego erudyty/ Wyróżniał się dużą kulturą literacką. Pisana prozą Rozmowa Plebana z Ziemianinem (1641) to utwór publicystyczny. Pleban (zwolennik reform) i Ziemianin (konserwatysta) rozprawiają o „naprawieniu” porządku sejmu i wzmocnieniu władzy króla. Nawiązując do renesansowych dialogów (np. Wróżek), Opaliński krytykuje demokrację szlachecką i formułuje ostrożny program reform. Podobną krytykę podejmuje w satyrze Coś nowego (1652), pisanej na przemian prozą i wierszem. Przekorna gawęda odsłania tu „świat na opak”: tchórzostwo i niedołęstwa szlachty. Konstrukcja utworu celowo jest „byle jaka” - stanowi pewien monolog wewnętrzny, w którym ujawnia się „ja” autorskie, budujące świat fikcji i burzące go. Wierszowany traktat Poeta nowy (1661) to esej czy szkic krytyczny o istocie poezji. Pojmuje ją Opaliński za Horacym jako syntezę natchnienia i rzemiosła. Pochwala styl naturalny (bliski klasycyzmowi), chociaż uznaje i barokowy (kunsztowny), a najwyżej ceni poezję metafizyczną. Opaliński kumplował się z A. Morsztynem, a jego zięciem był H. Lubomirski.

24. Twórczość Krzysztofa Opalińskiego.

Żył w latach 1609 – 1655. Pochodził z magnackiej rodziny. Wraz z bratem studiował w Poznaniu, Niderlandach, Orleanie i Padwie. W 1631 r. wrócił do kraju. Został posłem na sejm i brał udział w życiu politycznym. W 1637 r. został wojewodą poznańskim oraz ożenił się. Powodowany osobistymi ambicjami, przeciwstawiał się projektom króla Władysława IV, popadł w niełaskę i usunął się z życia politycznego do rodzinnego Sierakowa. Oddał się tu rozmyślaniom, lekturom, życiu rodzinnemu i towarzyskiemu. Prowadził korespondencję z bratem, w której ujawnił swoje zainteresowania artystyczne. Założył w Sierakowie bibliotekę i galerię obrazów. W 1645 r. Władysław IV wysłał go do Paryża jako swego posła, aby w imieniu króla poślubił per procura Ludwikę Marię Gonzagę. Spodziewanej godności marszałka dworu jednak nie dostał. Nawiązał kontakty ze sławnym pedagogiem czeskim – J. A. Komenskim i otworzył w Sierakowie pierwszą w Europie szkołę opartą na jego zasadach dydaktyki. Podczas najazdu szwedzkiego w 1655 r. pierwszy podpisał pod Ujściem kapitulację Wielkopolski. Nie brał też udziału w powstaniu przeciwko wrogom. Zmarł nagle, otoczony niechęcią i osamotniony.

Jego jedynym znanym dziełem są Satyry, albo Przestrogi do naprawy rządu i obyczajów w Polszcze należące... (1650). Autor wykazał w nich dużą erudycję; sięgnął do klasycznej satyry rzymskiej Juwenalisa, Persjusza, Seneki Młodszego, przyswajając literaturze polskiej jej wzór gatunkowy. Odwołał się też do innych autorów, m.in. Horacego, Cycerona, Wergiliusza, Owidiusza, Klonowica czy Kochanowskiego. Satyry... stanowią świadomy nawrót do przeszłości literackiej, stylu naturalnego, klasycyzmu. Pochwała surowego i skromnego stylu jest tu pochwałą zakorzenionych w tradycji obyczajów. Jako moralista Opaliński opisuje polską rzeczywistość, pełną nieprawości, zbrodni, pogrążoną w chaosie. Formułuje też program unowocześnienia, głębokiej przebudowy struktury społecznej Polski, powrotu do mądrych, mocnych rządów i do ładu moralnego. Satyry... malują sugestywne obrazy obyczajów, posępny żywot pańszczyźnianego chłopa, rozpustną i obłudną wdówkę, natrętnego pochlebcę, plebana łotra, etc. Narracja utworu jest niezwykle plastyczna, żywa, pełna „czarnego humoru”. Podkreśla ją jędrny i rytmiczny język, bliski mowie potocznej. Opaliński pisał białym wierszem, wyrazistym i zwięzłym. Satyry... są jednym z ciekawszych dzieł polskiego baroku.

25. Maciej Kazimierz Sarbiewski jako teoretyk literatury. + 26. Liryka Macieja Kazimierza Sarbiewskiego.

Maciej Sarbiewski żył w latach 1595 – 1640 i był poetą piszącym po łacinie, teoretykiem poezji oraz jezuitą. Pochodził z rodziny szlacheckiej. Studiował teologię w Akademii Wileńskiej i filozofię w kolegium w Braniewie, uzupełniał studia w Rzymie. Zyskał tam powszechny szacunek dzięki rozległej wiedzy humanistycznej i śmiałym poglądom literackim, które rozwijał w swych odczytach dla grona intelektualistów. Zbliżył się też do dworu papieskiego, gdzie stał się sławnym poetą, zwanym Horacym Chrześcijańskim. W 1623 r. papież Urban VIII uwieńczył go laurem poetyckim. Po powrocie do kraju, Sarbiewski został nadwornym kaznodzieją króla Władysława IV. Wiersze swe zebrał w tomie Lyrica (1625), wielokrotnie wznawianym i rozszerzanym, popularnym w Europie. Najsławniejsza była luksusowa edycja liryków (Antwerpia, 1632) dedykowana Urbanowi VIII, ozdobiona pięknym miedziorytem malarza flamandzkiego P. P. Rubensa. Liryka Sarbiewskiego porusza problematykę estetyczną, religijną oraz patriotyczną. Odwołuje się do dziedzictwa kultury – współczesnej i starożytnej – i wielbi moc poezji. Podziwiał Urbana VIII i Jana Kochanowskiego. Urok tego świata nie osłabia odczuwanych przez jednostkę niepokojów metafizycznych, raczej wzmaga mistyczną tęsknotę od „ojczyzny niebieskiej”. Poeta rozważał więź Boga i człowieka w duchu erotyki mistycznej. W wielu wierszach parafrazował liryki Horacego – imitował go i dorównywał mu, odtwarzał, ale i tworzył, uprawiał błyskotliwą grę z konwencją. Próbował pogodzić świat wyobrażeń pogańskich i chrześcijańskich, wypracowując przy tym swoją koncepcję chrześcijańskiego humanizmu. Pogłębił ją i rozwinął w pismach teoretycznych.

Obszerny traktat O poezji doskonałej... z 1626 r. rozważa „poezję doskonałą”, czyli epikę (wzorowaną na Homerze i Wergiliuszu), ale otwiera go opis stworzenia świata, przejęty z biblijnej Księgi Rodzaju i przetworzony, gdyż Bóg nie tworzy tu słowem, lecz maluje. Bóg jest artystą, a poeta – epik byłby jak bóg. Ta analogia odsłania sens działań poety, który tworzy, a mocą słowa ożywia istnienie i powołuje nowe byty. Dzieje się tak, bo człowiek to obraz Boży oraz osoba zdolna do czynu. Czynnością poety jest nazywanie rzeczy, więc też mnożenie znaczeń, także alegorycznych. A tematem epiki będzie czyn, zatem człowiek działający, jego bycie, a wreszcie – całe istnienie. Tej koncepcji nadał Sarbiewski wymiar teologiczny i egzystencjalny. Twórcza lektura tradycji estetycznej i filozoficznej oraz wnikliwe rozumienie antropologii biblijnej pozwoliły poecie na koncepcję śmiałą i niezwykłą, znamienną jako radykalna próba chrześcijańskiego humanizmu.

W rozprawie O poincie i dowcipie z 1620 r., uznanej za manifest barokowego konceptyzmu, Sarbiewski rozważył poznawczą moc języka i dał własną definicję pointy (acutum), dowcipu (argutum), konceptu jako „zgodnej niezgodności” (concors discordia), czyli osobliwej konstrukcji, która nie tylko zadziwia odbiorcę, ale też podważa jego wizję świata i na krótko ją zmienia. Rdzeniem konceptu i epigramatu byłoby porównanie.

Sarbiewski kształtował alegoryczną koncepcję poezji, a w obszernym traktacie o mitologii antycznej Dii gentium z 1627 r. badał metodą alegoryczną dawne mity. Uprawiając alegorezę (interpretacja świata realnego, literatury i sztuki w języku alegorycznym), tropił ukryte znaczenia opowieści mitologicznych i, jak w rozdziale o Wenus, tworzył synkretyczny słownik wtórych znaczeń. Mowa pogańska otwierała się na sensy chrześcijańskie, mitologia łączyła się z poezję. Poetę pasjonował obraz świata, kształtowany przez dziedzictwo i ludzi – Boskiego, a dla ludzi cudownego, choć pojmowalnego. Estetyka Sarbiewskiego jest ambitną próbą rozumiejącego obcowania z istnieniem. Tatarkiewicz nazwał go „pierwszym Polakiem w dziejach estetyki”.

27. Daniel Naborowski – scharakteryzuj twórczość poety.

Daniel Naborowski żył w latach 1573 – 1640. Pochodził ze zubożałej szlachty. Studiował w Wittenberdze i Bazylei, gdzie ukończył medycynę i opublikował dwie rozprawy lekarskie. Wiele podróżował. W 1602 r. pobierał w Padwie lekcje fizyki i mechaniki u Galileusza. Przebywał na dworach Radziwiłłów jako sekretarz, zaufany doradca, nadworny lekarz i poeta. Po 1633 r. porzucił dworski żywot i osiadł na wsi. Był zwolennikiem kalwinizmu, uczestnikiem wielu synodów kalwińskich, cieszył się dużym uznaniem wśród protestantów. Wszechstronnie wykształcony, wybitnie uzdolniony, był mistrzem wyrafinowanej liryki barokowej bliskiej konceptyzmowi (choć czerpał z czarnoleskiej tradycji). Fraszki Naborowskiego zawierają barwny i żywy obraz otaczającego świata. Błyskotliwe koncepty (świetny wiersz Jezuita), gra słów, groteskowa deformacja obrazu, jędrne i nieraz wulgarne słownictwo, zadziwiają i szokują czytelnika. Język tej poezji, skomplikowany i wieloznaczny, staje się metodą poznania świata przez chłodny i precyzyjny umysł, odsłania paradoksy istnienia. Nawet jego obyczajowe, erotyczne wiersze (m.in. Malina, Do Anny, Na oczy królewny angielskiej) ukazują niepokojącą zmienność i dziwność opisywanych zjawisk. Podobnie wiersze dotyczące zagadnień ontologicznych – Żywot ludzki czy Krótkość żywota. Naborowski postrzega tragizm ludzkiego losu – istnienia, bez celu i sensu. Czas ujawnia ów bezsens. Naborowski dostrzega niepokój człowieka wobec tajemnicy śmiertelności ciała i nieśmiertelności duszy, jak również pragnienie wieczności. Ta liryka egzystencji bliska jest barokowej poezji metafizycznej. Ukojenie i ład kosmiczny poeta odnalazł dopiero u schyłku życia; pełne pogody Votum to manifest ziemianina, afirmacja natury, zacisza wsi, radości tworzenia. Naborowski tłumaczył też sonety Petrarki i Descriptio gentium Sarbiewskiego.

28. Jan Andrzej Morsztyn – scharakteryzuj Lutnię. + 29. Jan Andrzej Morsztyn – scharakteryzuj Kanikułę. + 30. Jan Andrzej Morsztyn jako tłumacz. + 31. Jan Andrzej Morsztyn wobec tradycji konceptystycznej. + 32. Sonety Jana Andrzeja Morsztyna.

J. A. Morsztyn żył w latach 1621 – 1693. Pochodził ze znanego rodu szlacheckiego, z rodu poetów. Prawdopodobnie początkowo był arianinem. Studiował w Niderlandach, zwiedził Niemcy, Francję, Włochy. Po powrocie do kraju przebywał na dworach Tęczyńskich i Opalińskich, w środowiskach o wysokiej kulturze umysłowej i artystycznej. Spotkał Ł. Opalińskiego i S. H. Lubomirskiego. Dzięki nim nawiązał kontakt z dworem królewskim. Włączył się czynnie do życia politycznego jako jeden z przywódców stronnictwa francuskiego w Polsce. Był posłem na sejm. Odbywał podróże dyplomatyczne do Szwecji, a w czasie Potopu Szwedzkiego – do Pragi, Wiednia i Frankfurtu. W 1658 r. uzyskał stanowisko podskarbiego wielkiego koronnego. Rok potem ożenił się z damą dworu królowej Ludwiki Marii. Był entuzjastą absolutyzmu francuskiego, po abdykacji Jana II Kazimierza popierał wybór księcia Conde, a za panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego kierował intrygami i spiskami na rzecz Francji. Był potajemnym poddanym króla Francji, a za pieniądze ze służby kupił obszerne dobra Chateauvillain w Szampanii. W Polsce Morsztyn popadł w niełaskę, a król oskarżył go o zdradę stanu. W 1683 r. samowolnie osiadł w Chateauvillain. Znakomicie wykształcony, błyskotliwy, dowcipny, pełen galanterii i uroku, stał się Morsztyn jedną z najwybitniejszych postaci polskiego baroku. Był lirykiem, mistrzem konceptyzmu i marinizmu, wirtuozem słowa, bliskim estetyce francuskiego klasycyzmu, uznającej ład i harmonię.

Twórczość Morsztyna jest niemal w całości przetworzeniem istniejących wzorów literackich. Tłumaczył sielankę T. Tassa Amintas i utwór G. Marina Psyche. Wybitnym przekładem stał się Cyd albo Roderyk wg oryginału P. Corneille'a. Kunsztowny i obrazowy język Morsztyna świetnie oddaje bogactwo stylistyczne wzorca. Cyd został wystawiony po raz pierwszy 12.02.1660 r. w Zamościu. Przekład utworu uznano za prekursorski wobec klasycyzmu polskiego oświecenia. Liryka Morsztyna to manifest poezji prywatnej, pisanej na marginesie dworskich i politycznych obowiązków. Dlatego też zachowała się w rękopisach. Poezja stała się dla poety wyrazem osobistych pasji, przeżyć, stwarzała intelektualny dystans między nim a światem. Pisał też utwory polityczne przeciw szlachcie, np. Pieśń w obozie pod Żwańcem, ale wolał pisać o miłości jako fenomenie życia wyrwanego z nicości. W nieustannym ruchu zjawisk jedynie miłość dostrzegał jako trwałą. Wiersze erotyczne Morsztyna dominują w zbiorze Lutnia (1638 – 61) i w cyklu Kanikuła albo Psia Gwiazda (1647). Wiele tu przekładów liryków Marina. Kanikuła... mówi o miłości: żar miłosny porównano do letnich upałów. Ogień, żar, płacz, mróz, lód – jako symboliczna mowa erotyczna olśniewa swym kunsztem, zwłaszcza w wierszu Szaleństwa zakochanej. Podobnie w Lutni – aby wyrazić paradoks miłości („żyjąc umieram”) stosuje Morsztyn dziwne metafory, mnoży antytezy, epitety. Lubi też trudne układy wersyfikacyjne (zwłaszcza sonety). Wewnętrzna dramaturgia jego poezji to przejaw nowej i niełatwej wiedzy o człowieku. Osobliwy jej chłód jest celowy i znaczący. Wyraża dystans, toteż liryka miłosna Morsztyna odsłania egotyzm, ironię, okrucieństwo. Między ludźmi toczy się gra zmysłów poddana analizie obojętnego umysłu, uczuć właściwie nie ma. Morsztyn jest też uznawany za autora wiersza religijnego pt. Pokuta w kwartanie.

Lutnia jest zbiorem wierszy w dwóch księgach (ok. 200 utworów). Księga I ma 101 tekstów. Otwiera ją wiersz dedykacyjny do Łukasza Opalińskiego. Dalej są wiersze: Do czytelnika i Do tegoż, gdzie Morsztyn usprawiedliwia się z różnorodnych tematów oraz stylu utworów zbioru. Dalej pojawiają się wiersze: Do panny, Do swoich książek czy Oddając lutnią. W tym ostatnim poeta mówi o ofiarowaniu lutni pannie, która będzie dbała o nią z troską. Morsztyn bawi się wieloznacznością słowa „lutnia”. Ks. I zamyka kolejny wiersz Do swoich książek, w którym poeta żartobliwie stara się powstrzymać swoją księgę przed gadatliwością.

Na Ks. II (wtórą) złożyło się 108 utworów. Otwiera je programowy wiersz Do lutnie oraz dedykacja księgi Jerzemu Lubomirskiemu. Morsztyn zadbał o wyraziste ramy swego zbioru:

→ klarowny podział tomiku,

→ wyodrębniony początek i koniec swych książek,

→ różnorodne liryki.

W tej księdze przeważają erotyki. Są zróżnicowane. Obok wytwornego komplementu, Morsztyn dodaje fraszkę z obsceniczną aluzją. Przykłady tutejszych utworów:

→ Do Zosie – przemowa skierowana do konkretnego odbiorcy. Czytelnik ma tu wrażenie, że uczestniczy w czymś ulotnym i błahym, jakby podsłuchiwał intymną rozmowę. W wierszu tym widać kunszt poetycki Morsztyna, swoiste liryczne abecadło, konwencjonalne porównania.

→ Niestatek – wiersz rozpada się na dwie części, przy czym pierwsza przytłacza drugą rozmiarem. Najpierw zostają wymienione różne niemożliwe do zrealizowania czyny. Wszystkie wersy zaczynają się anaforą: „Prędzej...”. Konkluzja: „Niźli będzie stateczna która białogłowa”. Morsztyn stosuje tu rosnące napięcie intonacyjne. Wiersz wymaga jakby przeczytania na jednym oddechu.

[Oba powyższe wiersze są przekładami z G. Marina.]

→ Do trupa – wiersz opisuje miłosne cierpienia podmiotu, który porównuje siebie do nieboszczyka za pomocą licznych paradoksów.

→ Cuda miłości – sonet nawiązujący do wiersza L. Grota. Rozpoczyna się dramatycznym wykrzyknikiem „Przebóg! Jak żyję serca już nie mając?”. Wprowadza czytelnika w sedno emocjonującego napięcia. Poetycki wywód ma obnażyć nielogiczność miłości, jej niepoddawanie się woli rozumu. Wiersz organizują powtórzenia, które mają zapewnić ciągłość narastających, sprzecznych ze sobą wniosków. Przykładowe paradoksy, czyli właśnie cuda miłości:

-serce skradła mi upragniona, a więc go nie mam;

-nie mam serca, a więc nie żyję;

-nie żyję, a więc jak mogę czuć palący mnie ogień;

-ogień mnie pali, a więc czemu pragnę go podsycać.

Pointa wiersza: im bardziej wysilamy umysł, aby rozwiązać zagadnienia miłości, tym bardziej go pogrążamy.

Kanikuła albo Psia Gwiazda to zbiór 32 wierszy. Cykl ten otwiera dedykacja do Aleksandra Lubomirskiego pt. Do Jaśnie Wielmożnego Jegomości Pana Koniuszego Koronnego. Wiersz nie jest jednak panegirykiem – jest żartobliwy. Morsztyn wykorzystał tu fakt, iż Lubomirski był zapalonym myśliwym:

„... widzę, szczerze myśliwy i w sierci

Sobaczej, kochać się będziesz do śmierci.

Stąd i niebieski piesek twej psiarnie

Jak na pieszczoty z ochotą się garnie”.

„Niebieskim pieskiem”, czyli Kanikułą (łac. canicula – piesek) jest Syriusz, gwiazda w konstelacji Psa, widoczna w lipcu i sierpniu. Opowiada o tym liryk Do Kanikuły, który ma charakter prośby. Mówi o działaniu Syriusza na ludzi. Bohaterowi wiersza pomocy odmówiła Wenus, dlatego zwraca się on do Kanikuły. Jego panna jest lodowato obojętna na miłość i wyznania. Jej chłód („mróz”) Morsztyn porównuje do najsroższych mrozów Północy. W wierszu pojawiają się tematy istotne w całym zbiorze, czyli upały, żar serca, Psia Gwiazda, pies. Nagrobek Perlisi to wiersz napisany na pocieszenie pewnej damy, której zdechł ukochany maltańczyk – Perła. Poeta zaczyna wiersz od zabawy imieniem psa. Następnie wylicza jego przymioty. Dowiadujemy się, że często służyła swej pani. Portrecik Perły dotyczy jednak przede wszystkim jego urody. Jest to wyraźne przesadna apoteoza. Morsztyn opiewa powab psa, w tej samej konwencji co urodę kobiety. Jednak tekst jest tylko „udawaniem literackiego nagrobka” - to tylko lekki poetycki żart. Rękawice to zaś literacki komplement dla dłoni damy (przekład z Marina). Jest to jeden z serii wierszy adresowanych do pewnych ozdób kobiety, do pewnego przedmiotu osobistego, do którego tylko kobieta ma prawo.

Sonety J. A. Morsztyna były zgodne z powszechnym modelem sonety – miały 4 strofy, 14 wersów, rymy ABBA (w strofach 4-wersowych, bo w 3-wersowych, były już zależne od inwencji autora), a także równą ilość sylab w wersie. Przykładowe sonety:

→ Cuda miłości,

→ Do trupa,

→ Na krzyżyk na piersiach jednej panny,

→ Do galerników (zestawienie miłosnych cierpień podmiotu z wysiłkiem żeglarzy wiosłujących),

→ Do zorze (porównanie ukochanej do zorzy).

Przykłady konceptów w utworach Morsztyna:

*Do trupa – porównanie nieboszczyka do zakochanego:

zabity naturalnie = umiera z miłości

bez krwi = bez „rumianości”

okryty kirem = zaciemniony umysł

martwy = zniewolony

milczy = „język kwili”

nic nie czuje = cierpi srogi ból

zimny jak lód = rozpalony w duszy

rozsypie się w proch = pali się, lecz nie spala

*Na krzyżyk na piersiach jednej panny – na pierwszy rzut oka, autor słowami pełnymi religijności zdaje się cierpieć z miłości, niczym Chrystus na krzyżu. Tak naprawdę, zahacza tu o profanację, gdyż opisuje swe uczucia erotyczne. I tak:

-”zbawienie” = pobudzenie seksualne,

-”jasna Kalwaryja” = dekolt,

-”wolność” = nieświadomość miłości,

-”więzienie” = pragnienie kobiety,

-”wstająca nadzieja” = podniecenie mężczyzny,

-”krzyżyk między łotrami” = medalik na piersiach.

*Nagrobek Perlisi – utwór ma charakter panegiryku, który pisano na cześć i upamiętnienie wielkiego człowieka, króla, rycerza. Tymczasem Morsztyn opiewa w nim psa i to na dodatek tonem zabawnym, a nie podniosłym.

33. Scharakteryzuj pojęcie konceptu.

Koncept – wyszukany pomysł literacki, decydujący o konstrukcji utworu lub jego fragmentu, nadający mu zamierzoną sztuczność poetycką, przeciwstawioną stylowi potocznemu. Koncept jako zasada literackiej konstrukcji, opiera się na wyrazistych analogiach i kontrastach (np. paralelizm, paradoks). W dziedzinie stylistyki wykorzystuje efekty, które mają zadziwić, zaskoczyć czytelnika, m.in. puentę. Koncept występował jako rodzaj chwytu literackiego, zwłaszcza w literaturze baroku.

Koncept był zjawiskiem powszechnym w europejskiej poezji barokowej. Jego istotę najlepiej uchwycił M. K. Sarbiewski. W swej definicji uznał go za „zgodą niezgodność” lub „niezgodną zgodność”. Koncept pojawia się w chwili zaistnienia niezgody między świadomością, oczekiwaniem odbiorcy a literackim opracowaniem tematu. Wg Sarbiewskiego, koncept nie tylko zaskakuje, ale ponadto ukazuje, w tym samym fakcie, co ogólne, zgodne z normami, zwyczajami czy atrybutami przedmiotów lub zwierząt, i to, co jednorazowe. Połączenie tych składników, równoczesne ogarnięcie ogółu i szczegółu, jest dla konceptu najbardziej charakterystyczne. Dostarcza to odbiorcy prawdziwej przyjemności okazjonalnego rodzaju.

34. Artyzm poezji J. A. Morsztyna.

Cechy poezji:

→ tematyka głównie miłosna lub towarzyska,

→ wysokiej klasy sztuka poetycka,

→ doskonałe tłumaczenia takich utworów jak: Corneille, Horacy, Petrarka, Tasso czy Marino,

→ niezwykłość operacji językowych, stylu i środków stylistycznych (metafory, szokujące paradoksy, antytezy, oryginalne epitety, niecodzienne porównania).

→ zamiłowanie do konceptu i gry słów,

→ absurdalne pomysły z harmonią i dysharmonią zarazem,

→ najwyższy kunszt słowa wzorowany na marinizmie (koncepcja języka jako „nieprzezroczystej materii utkanej z rzadkich słów, sprzecznych epitetów, bogatych metafor, etc.) i gongoryzmie (zawiła składnia, wyszukane słownictwo, wieloznaczna metaforyka i symbolika mitologiczna),

→ + TO, CO JEST OMÓWIONE W PKTACH 28 – 33.

35. Samuel ze Skrzypny Twardowski: scharakteryzuj twórczość poety. + 36. Nadobna Paskwalina S. Twardowskiego jako romans. + 37. Nadobna Paskwalina S. Twardowskiego jako psychologizacja. + 38. Nadobna Paskwalina S. Twardowskiego – na czym polega oryginalność utworu. + 39. Artyzm Nadobnej Paskwaliny.

Samuel Twardowski żył w latach 1600 – 1661. Pochodził ze szlachty, kształcił się w kolegium jezuickim w Kaliszu; zdobył ogromną wiedzę. Zapewne brał udział w obronie Chocimia (1621), towarzyszył też K. Zbaraskiemu w poselstwie w Turcji (1623). Przebywał krótko na dworze księcia J. Wiśniowieckiego. Ok. 1639 r. przeniósł się z Podola do Wielkopolski; rozpoczął żywot ziemianina, oddanego rodzinie i sztuce. Twardowski był pisarzem niezwykłym. Obdarzony wrażliwością plastyczną, ujawniał wyobraźnię kolorysty, malarza chłonącego – jak impresjonista – bogactwo otaczającego świata. Kusiła go epika. Już poemat Przeważna legacyja... Krzysztofa Zbaraskiego (1633), jako ciekawy obraz podróży na Wschód, odsłania osobliwości pisarstwa autora. Podobnie poemat Władysław IV (1649), złożony z kunsztownych rapsodów epickich. Panoramiczny obraz wypadków historycznych ostatnich lat próbował nakreślić pisarz w najobszerniejszym swym dziele – Wojnie domowej... (całość w 4ech księgach w 1681). Starał się tu stworzyć polską odmianę wielkiej, „heroicznej” epoki rycerskiej. Jakkolwiek dzieło inspirowało innych Polaków (np. W. Potockiego w Wojnie chocimskiej), o urzeczywistnieniu zamierzenia trudno tu mówić. Twardowski był przede wszystkim lirykiem. Bardziej frapowały go drobne sceny, aniżeli rozległy rytm dziejów i prawa historii. Wojna domowa... rozpada się na serię epizodów; „polski Wergiliusz” (tak nazywano Twardowskiego) nie stworzył eposu.

Z tego trudu pisarskiego, a może i wewnętrznego dramatu, zrodziły się dwa wybitne dzieła Twardowskiego. Oba sięgały do krainy mitu: nad historią mityczną poeta umiał jednak panować, dzięki erudycji, a także bogatej wyobraźni. Wyobraźnię tę pobudziła opera (czy raczej dramat muzyczny) Dafne V. Puccitellego, wystawiona w teatrze dworskim Władysława IV (1635). Barwne widowisko o ucieczce nimfy Dafne przed miłością Apolla, stało się inspiracją poematu Dafnis drzewem bobkowym (1638), ujętego w melodyjne oktawy. Wątek, przyjęty z Owidiusza, służy ukazaniu miłości w kategoriach etycznych. Alegorycznie ujęta opowieść mityczna o zwycięstwie cnoty (Dafnis) nad lubieżnością (Apollo) łączy antyczne motywy i polskie realia. Dafnis... jest sielanką dramatyczną, a staje się baśnią nasyconą erotyzmem.

Jednakże najwybitniejszym dziełem Twardowskiego jest poemat Nadobna Paskwalina z 1655 r., dedykowany Krzysztofowi Opalińskiemu. To utwór o wiele bardziej kunsztowny. Zarówno pod względem treści i formy, wpisuje się w nurt przeżywającego rozkwit rozwoju powieści. Dzieło, jak autor podaje w tytule, opiera się na pierwowzorze hiszpańskim. Skądinąd wiemy, że Twardowski nie znał hiszpańskiego, więc musiał się posłużyć przekazem w innym języku (prawdopodobnie włoskim lub francuskim) – roboczym przekładem. Ponadto, posługuje się ekfrazą – opisem dzieła sztuki w dziele sztuki, bardzo szczegółowym i pełnym przepychu.

Twardowski ukazuje w Nadobnej Paskwalinie konflikt tytułowej bohaterki z Wenerą. Akcja rozgrywa się pod koniec XVI w. w Lizbonie. Naprzeciwko siebie stoją dwa pałace rywalek o tytuł najpiękniejszej. Tak Twardowski oddaje uroki Paskwaliny:

„Leżącą Paskwalinę, jako urodziła,

Matka ją Andronija, prócz się zasłoniła,

Subtelną bawełnicą, ale nie tak, żeby

Oko nie przeniknęło, z czego by i gdzie by

Rozkosz swoję odniosło. A tu by dopiero,

Widząc tak obnażoną i w ozdobie szczero

Własnej swojej, malarz ją której mógł malować

(Jeśliby się wszystkim jej członkom przypatrować

Okiem czystym godziło), jako piękna była.

Jako szyja, jako pierś na wierzch się dobyła.

Cóż dalsze alabastry!”

Paskwalina wyrusza w dziwną podróż przez nieznane kraje, gdzie poznaje różne modele życia szczęśliwego (jest to swoisty przegląd ówczesnych mitów o życiu szczęśliwym): „filozofię pustelnika, rybaka chwalącego ubóstwo i szczęście rodzinne poza społeczeństwem, wzór życia czułych pasterzy żyjących z kochankami w dzikiej puszczy, arystokratyczną wersję niezależności, reprezentowaną przez odosobnienie Apollina”.

Prawdziwe szczęście Paskwalina odkrywa jednak dopiero w klasztorze, gdzie opiekuje się nią ksienia Junona. Główna bohaterka rozpoczyna proces pokuty, spowiada się, przywdziewa habit, następnie zakłada nowy klasztor. Pokuta w utworze Twardowskiego nie jest jednak rozumiana jako cierpienie, wręcz przeciwnie – pokuta to rozkosz, to nie tylko pełnia duchowego szczęścia, ale również mistyczna jedność z Bogiem. Kupido zostaje poskromiony. Opis sceny samobójstwa bożka miłości to jedna z najpiękniej odmalowanych scen utworu. Ogłoszenie wyższości życia kontemplacyjnego nad rozkoszami ziemskiej miłości jest wyrazem ówczesnych tendencji epoki. W utworze pojawia się wiele postaci, ale w akcji głównej biorą udział 3 osoby: Paskwalina, Wenera i Kupido (psychologizacja – wszechstronna i dogłębna analiza psychologicznych determinacji działań i zachowań postaci literackich, przy ograniczeniu roli uwarunkowań społeczno – obyczajowych). Wenera wypada tu blado – w jej opisie eksponuje się głównie zawiść i złość. Dużo ciekawiej przedstawiono Kupida. Opisy bożka cechują się przede wszystkim malarskością oraz brakiem dydaktyzmu, przez co jest w tej postaci wiele lekkości. Warto zwrócić uwagę na to, jak Twardowski połączył świat barokowy i starożytny. Mieszają się tu pojęcia i wyobrażenia światów. Roi się tu od anachronizmów (elementów z innych czasów w świecie przedstawionym utworu, pretendującego do prawdy historycznej). Wenus rezyduje w lizbońskim pałacu. Mars podkłada miny pod oblężone miasto amerykańskie, pomagając Portugalczykom. Cyklopy straszą ludzi po lasach, w których Apollo i Diana uganiają się za zwierzyną. W „klasztorze” Minerwy śluby zakonne są zupełnie takie, jak u sądeckich Klarysek. Postaci mitologiczne nie są już tu zewnętrzną ozdobą w porównaniach i alegoriach, ale biorą bezpośredni udział w akcji, są jej rzeczywistymi aktorami. Poza tym, postaci mitologiczne są tutaj alegoriami postaci chrześcijańskich.

Mimo tego, że Nadobnej Paskwalinie odnajdziemy wiele dysonansów, to niewątpliwe jest, że Twardowski wprowadza też kilka nowych elementów, czyniąc krok naprzód w rozwoju rodzimej literatury. Za zasługę należy mu poczytać opisanie bogactwa życia wewnętrznego głównej bohaterki, co należało do rzadkości w literaturze staropolskiej. W ogóle zainteresowanie psychiką kobiecą było czymś unikatowym w czasach, w których niewiasta była uważana jedynie za ozdobę męskiego świata. Jest to romans dziedziczony z tradycją romansu miłosnego i alegorycznego (romans XVI – XVII w. = powieść).

40. Twórczość Szymona Starowolskiego.

Szymon Starowolski był prozaikiem żyjącym w latach 1588 – 1656. Był synem bojara (podawał się później za szlachcica herbu Leliwa). Za młodu przebywał na dworze J. Zamojskiego, a jako dworzanin książąt Ostrogockich zwiedził Niemcy, Niderlandy, Francję i Włochy. Studiował w Akademii Krakowskiej i otrzymał tytuł bakałarza sztuk wyzwolonych. Jako wykształcony humanista i erudyta, prowadził wykłady dla kleryków w klasztorze cystersów w Wąchocku. W 1639 r. przyjął święcenia kapłańskie. Pisał po polsku i łacinie. Pozostawił dzieła polityczne, obyczajowe, religijne, historyczne. Przepojone szlachetną moralistyką (dla naprawy wad narodowych), dzieła te służyły społecznym potrzebom RP, w kraju i na obczyźnie. Utwory:

→ Scriptorum Polonicorum Hekatontas... (1625 r., Setnik pisarzów polskich) – nowatorski łaciński słownik, pierwszy syntetyczny obraz literatury polskiej. Starowolski jest prekursorem polskiej nauki o literaturze: dostrzegał odrębność dzieła literackiego i swoistość społecznej roli pisarza. Przedstawił w słowniku serię barwnych portretów pisarzy, czerpiąc z tradycji dawnej biografistyki pochwalnej: kreślił życiorys, charakterystykę twórczości, zamieszczał informacje biograficzne.

→ Wojownicy sarmaccy (1631) – żywe i barwne wizerunki wodzów i władców Polski.

→ Polonia (1632) – zręcznie napisany i plastyczny informator o kraju, jego dziejach, obyczajach, ustroju politycznym i kulturze.

→ Monumenta Sarmatarum (1655) – zbiór napisów na nagrobkach polskich.

→ Reformacja obyczajów polskich (1650) – tutaj pisarz opisuje działanie państwa wg 3 stanów: szlachty, duchowieństwa i pospólstwa.

→ Arka – Starowolski odrzuca tu przekonanie, że szczęście można znaleźć w rzeczach doczesnych, w rozkoszach ciała i gromadzeniu dóbr. Wg niego szczęście jest w Niebie z Chrystusem. Człowiek powinien kierować się postem, modlitwą i jałmużną. Ponadto, trwałość i prawość gwarantuje trwałe państwo.

→ Lament utrapionej Matki Korony Polskiej... (1655) – ukazuje tu wstrętny obraz Polski opuszczonej przez Polaków. Starowolski wierzy jednak w społeczeństwo, wierzy, że najważniejszy postulat „życia poczciwego” nie minie bez echa.

41. Z chłopa król jako komedia mięsopustna.

Autorem tego utworu był Piotr Baryka. Jego 3aktowa komedia była grana w karnawale na dworze Alberta Łubieńskiego. Prolog komedii zbudowany jest w formie accessusu – dialogu dworaków. Accessus zapowiada sztukę i daje jej streszczenie. Fabuła utrzymuje się w klimacie karnawałowej maskarady. Między jednym a drugim pijaństwem chłop zostaje wyłączony ze swojej strefy społecznej, jest królem. Żołnierze, zanim wybrali zabawę w koronację, zastanawiają się, jaki kawał spłatać pijanemu chłopu. Budzi to różne refleksje. Bohater jest przede wszystkim pijanicą, a dzięki temu, że jest też chłopem, można ukazać najdłuższą drogę awansu (z chłopa w króla) i uzyskać dodatkowe efekty komediowe w języku i sposobie zachowania króla – chłopa. Autor powodu do refleksji moralnej szuka nie w sztuce, lecz w przemianie czasu karnawału w czas wielkopostny. Komedia mięsopustna to w gruncie rzeczy gatunek pokrewny z literaturą sowizdrzalską.

42. Co to jest intermedium?

Intermedium – komiczna scenka dialogowa i pantomimiczna, odgrywana w przerwach między aktami zasadniczej sztuki lub częściami widowiska. Cechy intermedium:

→ granice są płynne; może wiązać się z tekstem głównym lub nie posiadać z nim związku, może wprowadzać jakąś sytuację fabularną lub bawić tylko komediową kolizją postaci;

→ intermedium wstępne przejęło formę z prologów, wprowadzało widzów w temat i problemy sztuki za pomocą dialogów;

→ nawiązanie i podtrzymanie kontaktu z widownią;

→ ponieważ był to gatunek komediowy, chętnie wprowadzał postaci ludowe, bohaterów niższego stanu;

→ korzysta z języka potocznego, nawiązuje do aktualnej tematyki;

→ typowa struktura: pisany dialog 2 lub 3 osób z epizodem bójki lub groźbą pobicia;

→ warianty intermedium:

-przekształcenie pierwotnego chóru (narrator zbiorowy);

-scenariusz satyryczno – fantastycznej gawędy;

-sceniczny autorytet bohatera;

-wypowiedź okolicznościowa;

→ w późniejszym baroku w intermedium pojawia się muzyka.

43. Wacław Potocki – scharakteryzuj Ogród fraszek. + 44. Wacław Potocki – twórczość. + 45. Wacław Potocki – scharakteryzuj Wojnę chocimską (uzup!). + 46. Wacław Potocki jako poeta ziemianin.

Wacław Potocki żył w latach 1621 – 1696. Pochodził z rodziny szlacheckiej spod Biecza (ziemia sanocka). Jego rodzice byli arianami. Uczęszczał do szkoły ariańskiej w Raciborsku pod Krakowem. Za młodu brał udział w wojnach kozackich, potem osiadł na roli i poświęcił się gospodarstwu. W 1648 r. ożenił się z arianką, Katarzyną Morsztynówną. Prowadził stateczny żywot ziemiański. Po wydaniu uchwały sejmowej o wygnaniu arian (1658) przeszedł na katolicyzm, choć jego żona została arianką. Mimo dobrobytu życie miał trudne. Przeżył swoje dzieci, wnuki i żonę. U schyłku życia rodzinę zastąpiła mu ukochana synowa.

Potocki to najpłodniejszy pisarz staropolski. Twórczością wyraża osobiste cierpienia i refleksje obywatelskie czy moralne, obserwacje obyczajowe, cały świat przeżyć – w ten sposób nawiązuje też do humanizmu renesansowego. Współtworzył poezję barokową, lecz był tradycjonalistą i wolał dawną literaturę łacińską, Biblię oraz dzieła Kochanowskiego. Twórczość Potockiego jest rodzima i swojska, ale też uniwersalna. W pejzażu polskim odnajdywał odwieczne niepokoje metafizyczne i lęk o los ludzki, poddany Bogu i fortunie. W polskiej historii tropił niezmienne relacje: człowiek a Bóg, przeznaczenie, wszechświat. Na pytanie o szansę moralnego odrodzenia Polaków, odpowiedź dałby dwoistą: kruchy człowiek, mocny Bóg. Miał żywą i plastyczną wyobraźnię, był znakomitym stylistą, pisał z sarmacką swadą i fantazją. Jego język olśniewa ogromnym bogactwem słownictwa.

Wczesne utwory Potockiego są poświęcone kwestiom religijnym i metafizycznym. Malarski w opisie Tydzień stworzenia świata, poemat Rozkosz światowa czy Pieśni pokutne rozważają odwieczne ludzkie rozterki. Problemy etyczne przewijają się też w cyklu romansów poetyckich (Judyta, Wirginia, Lidia, Syrolet, Argenida), które – w intencji autora – mają nakłaniać do dobrych uczynków. Przynoszą one barwną analizę psychologiczną, opisy, intrygujące wątki fabularne. Dziełem życia Potockiego stał się poemat Transakcja wojny chocimskiej (1670 – 75), zwany też Wojną chocimską. Porównywano go do Raju utraconego ang. poety J. Miltona. Opiewa dzieje wojny polsko – tureckiej z 1621 r. Bohaterami poematu są autentyczni uczestnicy wojny – hetman J. K. Chodkiewicz, S. Lubomirski oraz inni dowódcy i rycerze. Wojna chocimska odbiega od tradycyjnej formuły epopei; nie fikcja lit., a prawda hist. zajmuje Potockiemu, który szuka wzorów w poematach poety rzymskiego Lukana, S. Twardowskiego i w diariuszu Jakuba Sobieskiego. Ukazuje autentyczną dramaturgię wydarzeń, a w tok fabuły wplata liczne dygresje liryczne, satyryczne i publicystyczne. Sarkastycznie uwagi o upadku dawnych cnót i ducha rycerskiego pośród szlachty odnoszą się do RP, w której zanikły dobre obyczaje. Potocki pragnął reform, ale bez naruszenia istniejącej struktury społecznej – był bowiem bliski ideologii sarmatyzmu jako miłośnik szlacheckiej tradycji. Wojna chocimska staje się więc wykładem filozofii dziejów polskich. Olśniewa bogactwem obrazowania, zawiera opisy pełne barw i ruchu, nasycone bitewnym zgiełkiem. Są to niejednokrotnie małe arcydziełka sztuki poetyckiej. Poemat nie ukazał się drukiem za życia autora, podobnie jak obszerny Ogród, ale nie plewiony..., znany jako Ogród fraszek (1677 – 94) – pięcioczęściowy zbiór, zawierający ponad 1800 utworów (wiersze rel., filozof., obrazki obycz., żarty, facecje), pisanych najczęściej 13zgłoskowcem. Odbija się tu całe ówczesne życie szlacheckie, oddane tak wybornie, iż przyrównywano Ogród fraszek do Pana Tadeusza. Dzieło jest wierszowane, brak tu wewnętrznych więzi kompozycyjnych, nieokreślony pozostaje stosunek do chronologii. Ogród... jest jakby pamiętnikiem myśli i czasów (nie zdarzeń), ale to fikcja lit. Główną analogię do pamiętników tworzy konstrukcja narratora, który nie tylko opowiada, ale buduje tyle epizodycznych autoportretów, że widzimy jego losy i przeżycia tak wyraźnie, jak biografię. Poeta krytykuje współczesne jemu chrześcijaństwo i cały stan duchowny (łakomstwo i bogactwo kleru, pobieranie dziesięcin, a nie danin), drażni go dewocja, dowodzi konieczności reformy Kościoła. Krytykuje stan szlachecki. Proponował zasadę umiaru między skrajnościami złotej wolności szlacheckiej i absolutnej władzy królewskiej: mówił, aby szlachta dostrzegła, jak często nadużywane jest prawo veta – że wskutek tego prawa nie wyniknie nic dobrego. Krytykując szlachtę, uważał ją jednak za podstawę RP, a źródła jej deprawacji szukał głównie w stylu życia dworów magnackich. Pojawiają się też w tym zbiorze teksty i prostackim pojmowaniu religii przez chłopów. W Ogrodzie... jest sporo wierszy, które dziś uchodzą za wulgarne. Podstawą innego dużego zbioru – Moralia, albo Rzeczy do obyczajów, nauk i przestróg... (1688 – 94), stały się Adagia Erazma z Rotterdamu. Moralia... to posępna wizja współczesności; zanikła w niej prawda ewangeliczna, moralność, duch obywatelski.

Potocki w swej twórczości wyrażał osobiste cierpienia, radości, opinie, a także emocje obywatelskie, konflikty, obyczaje współczesnego ziemiaństwa. W tysiącach wierszy gromadziła się gigantyczna kronika czasów, krytyczna, racjonalna, nacechowana ostrym widzeniem spraw ludzkich, nasycona realiami życia powiatowego, sporami o normy postępowania, wartości moralne i obywatelskie. Mimo silnego związku poezji z doświadczeniem i życiem ówczesnym, po fabułę i anegdotę sięgał chętnie do tradycji. Dotyczy to zarówno większych utworów epickich, jak i fraszek, i trudno stwierdzić, czy to niedowład talentu, nieumiejętność konstruowania fabuły z tworzywa żywych zdarzeń, czy też głębokie przekonanie o wartości dawnych wzorców.

47. Wespazjan Kochowski – scharakteryzuj twórczość. + 48. Niepróżnujące próżnowanie wobec tradycji liryki poprzednich epok (uzup!). + 49. Scharakteryzuj Niepróżnujące próżnowanie. + 50. Psalmodia polska – scharakteryzuj zbiór. + 51. Psalmodia polska jako wyraz staropolskiego mesjanizmu.

Wespazjan Kochowski był poetą i historykiem żyjącym w latach 1633 – 1700. Urodził się w rodzinie szlacheckiej. Kształcił się w Krakowie. Brał udział w bitwie pod Beresteczkiem (1651), a potem jeszcze 10 lat spędził w służbie wojskowej. Podczas najazdu szwedzkiego walczył w oddziale Stefana Czarnieckiego. W 1658 r. ożenił się, a niebawem osiadł na wsi. Zyskał przychylność Jana III Sobieskiego; w dowód uznania dla pracy pisarskiej król zaliczył go w poczet dworzan i obdarzył tytułem historyka uprzywilejowanego oraz namówił do udziału w wyprawie wiedeńskiej (w roli obserwatora i kronikarza). Kochowski to wybitny przedstawiciel sarmatyzmu w literaturze polskiego baroku. Był typowym ziemianinem rozmiłowanym w urokach wsi, a zarazem literatem. Miał bowiem świadomość powołania pisarskiego. Pisał wiele, pozostawił wiersze religijne, obyczajowe, polityczne. Ta różnorodność była zamierzona. Kochowski pojmował poezję jako krzewienie wiary i beztroską zabawę, poddanie się prawdzie objawionej, lecz i swobodną wypowiedź poety.

Twórczość:

→ Psalmodia polska (1695),

→ Niepróżnujące próżnowanie (1674),

→ Kamień świadectwa (1667) – jest apologią zmarłego w 1667 rokoszanina, Jerzego Lubomirskiego,

→ Różaniec Najświętszej Panny Maryjej... (1668) – ma charakter dewocyjny (dowód wdzięczności za uratowane życie). Kompozycja poematu wzorowana na układzie modlitwy różańcowej. W kolejnych częściach cyklu dokonywana jest analiza religijnej radości, cierpienia i chwały,

→ Dzieło Boskie, albo Pieśni Wiednia wybawionego (1684 ) - poemat opisujący wyprawę wiedeńską,

→ Ogród panieński – utwór pobożny,

→ Chrystus cierpiący – utwór pobożny,

→ Roczniki (1683 – 98) – dzieje Polski od wybuchu wojny kozackiej w roku śmierci Władysława IV Wazy po kres rządów Michała Korybuta Wiśniowieckiego. W toku dziejów dostrzegał magiczny, 7letni cykl przemian („klimater”), któremu poddawał opisywane wydarzenia.

Kochowski wyróżnił 3 funkcje poety:

→ krzewiciel wiary,

→ obserwator dziejów człowieka,

→ twórca wzorców osobowych.

Obszerny tom Niepróżnujące próżnowanie (nawiązanie do Horacego), to barwny obraz otaczającego świata, zapis obyczajów, własnych przeżyć, także niepokojów metafizycznych. Autor gromadził tu utwory drobne – jak napisał - „liryka i epigramata”. Pisał barwnie, plastycznie, wprowadzał zabawne koncepty, kunsztowne epitety, wulgaryzmy i kolokwializmy. Od wierszy erotycznych po religijne, wypowiada się tu filozofia życia Kochowskiego, jego humanizm, wierny wszystkiemu, co ludzkie. Choć dobroduszny, bywa też nietolerancyjny (Bando na ariany). Wiele tu pięknych obrazów przyrody (Wiosna, Zielone) i nawiązań do tradycji (Apologia za Janem Kochanowskim). Kochowski cenił literaturę polską: w wierszu Poetowie polscy są wymienieni wybitni autorzy, m.in. Jan i Piotr Kochanowscy, Mikołaj Rej, K. Miaskowski, S. Twardowski, J. A. Morsztyn, W. Potocki, S. H. Lubomirski – godni uwieńczenia laurem.

W „liryce” (5 ksiąg; wiersze publicystyczne, religijne, opisujące życie prywatne, epody [wiersze końcowe]) autor przypomina, że „nic pod słońcem trwałego nie jest”, że wszystko przemija, że żyjemy wśród „omylności tego świata”. Gromadzi negatywne epitety przy ocenie życia. Ratunek kryje się w ufności w nieodwołalności Bożych decyzji, w przeznaczenie. Ta wiara (naiwna) pozwala zbudować nawiązanie do renesansowej pochwały wartości naturalnych. Opozycja „młodość – starość” wyraża prawo używania świata i obowiązek pokuty. Piękno młodego wieku łączy z naturalnymi licencjami natury, piękno starości z ustatkowaniem, poczciwością i umiarem. Poeta mówi o degeneracji stanu, przyczyną której miała być przemiana wzoru edukacyjnego. Opowiada o szczęśliwym życiu na wsi.

W „epigramacie” przeważają żarty, własne i zapożyczone, ale są tu też moralne epigramaty („w kościele bądź nabożny, a pokorny w szkole, w polu bitwy, w grze wesół, żartowny przy stole”). Kochowski chce uczyć i przekazywać podstawowe prawdy i normy życia. Epigramaty te przynoszą wiele konceptów poetyckich, zbudowanych na przysłowiach, zagadnieniach i kalamburach.

W powyższym utworze autor twierdzi, że sztuka nie jest już dziełem rzemiosła, lecz łaski Boga, rezultatem oświecenia umysłu. Jako dowód podaje Wergiliusz, który w IV Eklodze dał zapowiedź paruzji. Apostrofa do Boga (prośba o natchnienie) to tradycja średniowieczna, jednak różni się ona od apostrofy Kochowskiego. Poeta przeciwstawia chrześcijaństwo antykowi. W formułach poezji baroku objawił się proces uwalniania jej spod wpływów klasycznych i dążenie do samookreślenia. Kochowski przeciwstawia też Niebo Olimpowi, a Maria zastępuje muzy. W średniowieczu weny szukano w Bogu, w baroku – w łasce Matki Bożej.

Psalmodia polska stanowi dojrzały i znakomity wyraz sarmackiego mesjanizmu. Jest to utwór liryczny napisany prozą. Poemat obejmuje 36 psalmów stanowiących parafrazę psalmów Dawidowych. Kochowski uważa, że los Rp nie może podlegać zwyczajnej ocenie historycznej, kryje się bowiem w dziejach tego narodu pewien sens metafizyczny: z mapy świata Bóg wyróżnił ten kraj znakiem osobistej sympatii. Naród polski spełnia szczególną misję w strategii Bożej. Poeta jako wzór postawy ukazuje króla Dawida, z którym się tu poniekąd utożsamia. Co więcej, zastanawia się, czy on sam, przedstawiciel narodu wybranego, nie jest jednostką wybraną, skoro Bóg ciężko go doświadcza chorobami. Kochowski oczekiwał ważnych i pozytywnych przemian w kraju, „zwłaszcza pod panowaniem Jana III, który jest człowiekiem od Boga posłanym, aby dźwigał Sarmację”.

Na Psalmodię... złożyły się dwie tradycje polskiej poetyki baroku: rozważania poezji metafizycznej i szlachecka historiozofia skupiona wokół sporu o doskonałości polskiego ustroju społecznego. Kochowski ukazuje sumę dociekań i doświadczeń o samym sobie i o własnym narodzie, a surowy ton psalmisty pomagał mu zawrzeć myśli trudne, gorzkie czy gniewne. Psalm I mówi o wszechmocy Boga, Psalm II – o samotności i wrogim otoczeniu człowieka, Psalm III – o złożonej naturze człowieka, Psalm IV – o opiece Boga, a Psalm V jest wprowadzeniem w rozważanie społeczne. Sięgając po obrazy i wizje biblijne, ukazał niezwykłą plastyczność stylu, szlachetny patos, urzekającą melodię mowy. Psalmodia polska stała się osobistym pamiętnikiem, którego autor formułuje ostateczne oceny, przeprowadza rozliczenie z życia, chce zobaczyć siebie, by przez ten obraz zobaczyć człowieka. Poeta szczególną wagę przywiązał też do zniekształcenia ustroju feudalnego – przemiany rycerstwa w stan ziemiański.

52. Twórczość Zbigniewa Morsztyna – scharakteryzuj. + 53. Emblematy Zbigniewa Morsztyna – omów. + 54. Emblemat jako gatunek literatury dawnej.

Emblemat to gatunek literacki, forma z pogranicza literatury i sztuk plastycznych; łączy alegoryczny obraz lub rysunek ze słowem. Składa się zwykle z trzech części: inskrypcji, obrazu i subskrypcji. Inskrypcja to sentencja (zazwyczaj wzięta z Biblii), która wyraża istotną część utworu. Obraz, czyli rycina, ilustruje tę treść, często wzbogaca ją ciekawą symboliką. Subskrypcja to niewielki wiersz (lub proza poetycka), która komentuje sentencję i obraz, odsłania ich sens. Złożoność znaczeniowa emblematu, którą mozolnie odczytywał odbiorca, płynęła z dwoistej jego struktury: ikonicznej i językowej. Zwykle też rozważał problematykę filozoficzną. Emblemat jako gatunek ukształtował się w czasach odrodzenia; jego twórcą był poeta włoski A. Alciati. Rodowód emblematu sięga starożytności (wiersze powiązane z obrazami i symbolami, magiczna hieroglifika) i średniowiecza (utwory alegoryczne, bestiariusze), a wiąże się z takim sposobem myślenia, który w formach plastycznych dostrzega idee i szuka w nich różnych powiązań znaczeniowych. Myślenie to inspirowało literaturę i malarstwo, owocując w nich podobnymi formami wypowiedzi. Epoką rozkwitu emblematu był barok. W pol. lit. tej formie bliski był Źwierzyniec M. Reja. W baroku zbiory emblematów tworzyli: A. M. Fredro Kobierce Królów, Z. Morsztyn Emblemata czy S. H. Lubomirski Przypowieści moralne. Emblemat – przewodnik etyczny, ciemny szyfr i „klucz” do wszechświata – był w Polsce popularny i ceniony.

Zbigniew Morsztyn żył w latach 1627 – 89; poeta baroku i arianin. Pochodził z rodu poetów. Poprzedzali go Hieronim i Jan Andrzej. Wcześnie związał się z kalwińskim dworem Radziwiłłów. W czasie najazdu szwedzkiego zajął ostatecznie postawę patrioty, walczył z najeźdźcą, przebywał też w szwedzkim więzieniu. W 1657 r. Jan Kazimierz mianował go miecznikiem mozyrskim. W 1662 r. udał się wraz z arianami na wygnanie do Prus Książęcych. Osiadł na Mazurach (we wsi Rudówka, której dzierżawę otrzymał dzięki Radziwiłłom), wiele czasu poświęcał pracy literackiej. Do końca był wierny arianom. Uprawiał poezję żołnierską. Wczesne wiersze ukazują wierny opis wojny. Zawierają głęboką i przejmującą refleksję filozoficzną o wojnie jako zagładzie kultury, wartości, człowieka i jako sile dehumanizującej. Bohater tych wierszy – patriota wezwany przez los – jest postacią tragiczną. W tym kręgu pozostają: Pieśń w ucisku (1671) i Duma niewolnicza. W poemacie Votum ukazał wiejski żywot jako ucieczkę przed wojną, lękiem, zagrożeniem, anihilacją. Budował nową Arkadię, wyśniony mit, upragniony raj. Wzorem Horacego i Kochanowskiego w „złotej mierności” upatrywał szansę spokojnej i szczęśliwej egzystencji. To szczęście pojmował w kategoriach metafizycznych. Oznacza to postępowanie zgodnie z etyką chrześcijańską w trudnej drodze człowieka do Boga i upragnionej wieczności. Mistrzowski wiersz Myśl ludzka jest wielką apoteozą rozumu: „myśl wolna”, wg Morsztyna, bliska jest Bogu i doskonałości, świadczy też o godności natury ludzkiej. Rozum jednak zadomowiony jest w ciele, a człowiek jako osoba byłby całością, która może obcować z Bogiem. Myśli te wiodły autora do koncepcji mistycznych. Wyrażają je Emblemata (ok. 1675) – cykl 113 emblematów, opiewających „wojnę okrutną i boje” człowieka ze światem, szatanem i ciałem, podporządkowanych idei budzenia świętej miłości oraz wolności, myśli i sumienia. Układają się w opowieść o miłości Oblubieńca i Oblubienicy, Boga i duszy, Chrystusa i człowieka. Alegoryczna interpretacja Pieśni nad Pieśniami tworzy niepowtarzalną aurę erotyki mistycznej, w złożonym języku znaków, w mowie symboli miłosnych. Znamienne tla tej erotyki są obrazy – znaki: pielgrzym w drodze, ogród miłości, piec ognisty, kompas, zegar, gołębica niebieska, okręt na morzu, serce płonące... W ten sposób autor rozważał tematy odwieczne, mówił o miłosnym, ale ponadludzkim obcowaniu. Poezja Morsztyna jest niezwykle różnorodna, od erotyków po lirykę obywatelską i filozoficzną, od zmysłowości po symbolikę. Wiersze Morsztyna zebrane w rękopiśmiennym zbiorze Muza domowa, odsłaniają rozmaite tajniki sztuki pisarskiej autora. Poezja ta, bliska klasycznej prostocie i barokowemu konceptyzmowi zarazem, świadczy o mistrzostwie autora, stosującego rozmaite style i techniki wypowiedzi. Odsłania myśl między racjonalizmem a mistyką, która szuka prawdy o człowieku. Morsztyn tłumaczył też utwory łacińskie (m.in. wiersze S. Przypkowskiego).

55. Pamiętnikarstwo XVII w. Omów.

Punktem wyjścia dla pamiętnikarstwa jest diariusz (dziennik). Pamiętnik odtwarza dzieje jednostki: los pamiętnikarza to myśl przewodnia przez wydarzenia, w których uczestniczył. Pamiętnik posługuje się narratorem, który oddaje indywidualność autora, jego los, osobiste zainteresowania, poglądy, emocje. Pamiętnik wprowadzał nową sztukę biografii wzorowaną na żywej opinii społecznej i normach postępowania. Jerzy Ossoliński (1595 – 1650) wyznał, że po to przedstawia swe życie, by pozostawić swój wizerunek potomnym, by dziedzictwo Ossolińskich było nie tylko pojęciem majątkowym, ale także kulturowym. Waży on każde zdanie w pamiętniku, unika wyznań osobistych. Decyzję o ślubie usprawiedliwia brakiem powołania do duchowieństwa. Wierzy, że Bóg mu sprzyja i jeśli będzie się o coś bardzo starał, to to uzyska.

Obok pamiętników pojawiają się narracje diariusza. Stefan Pac zapisuje Dziennik podróży królewicza Władysława, obfitujący w wiele barwnych epizodów, ujawniających zainteresowania królewicza muzyką i teatrem. Wg Stanisława Oświęcima diariusz to źródło historyczne, opis wydarzeń istotnie ważnych oraz ich obiektywne odtworzenie. Pamiętnik Radziwiłła objął lata 1632 – 55; znamiennym rysem narratora jest jego drobiazgowa dociekliwość, czasami kieruje nim czysta ciekawość. Najczęściej drobiazgowe obserwacje wyłaniają dowcipne epizody życia.

Niekiedy narrator traci dystans wobec spraw i poczucie humoru, gdy idzie o jego własne interesy.

Joachim Jerlicz – jego pamiętnik cechuje swoboda kompozycji. Interesują go wydarzenia, które interesowały współczesnych mu historiografów, przeplata je opowieścią o sobie i swoim rodzie. Epos kończy się lamentacją, że wzór osobowy to przeżytek.

Pamiętnik traktuje się jak rzecz osobistą. Okoliczności dla rozwoju pamiętnikarstwa to rozmaitość w doborze tematu i konstrukcji opowieści oraz brak rygorów normatywnych.

Marynistyka to opowieść Borzymowskiego o swej podróży z Gdańska do Lubeki. Opisuje on podróżnych, sylwetkę żaglowca, wichry, wiatry i burze, ruch statku po falach. Najbardziej charakterystyczny jest strach przed żywiołem.

Wyznania mistyczne były to refleksyjne autobiografie pisane w klasztorach z polecenia spowiedników. Anna Maria Marchocka próbuje przekazać stan psychiczny, kiedy oddawana własna wolność człowieka zostaje przez Pana przejęta – znikają wtedy wszelkie bojaźnie i dążenia osobiste. Autorka stara się opisać psychiczną treść aktu ekstazy. Niebezpieczeństwo widzi w omylności poznania i w pokusach podświadomości.

Diariusz i pamiętnik były notatką prywatną, nie przeznaczoną do druku, nie podlegającą cenzurze. O ich kształcie, sposobie narracji, wyborze faktów decyduje pamiętnikarz w zależności od celu jaki sobie stawia (zostawienie po sobie śladu istnienia).

W raptularzu spisane są wiadomości o pochodzeniu rodziny, o pokrewieństwach, o aktualnych zdarzeniach rodzinnych, o zasługach wojennych, podróżach. Syn często kontynuuje opowieść po ojcu.

56. Pamiętniki J. Ch. Paska – walory artystyczne. + 57. Pamiętniki J. Ch. Paska jako źródło historyczne.

Jan Chryzostom Pasek żył w latach 1636 – 1701 i był najwybitniejszym pamiętnikarzem polskiego baroku. Pochodził z niezamożnej rodziny szlacheckiej z Mazowsza. Kształcił się w kolegium jezuickim w Rawie Mazowieckiej. Od 1655 r. pod dowództwem S. Czarnieckiego walczył ze Szwedami jako towarzysz pancerny. W toku walk zawędrował ze swą chorągwią do Danii (1658). Brał też udział w wojnie z Moskwą (1660 – 65). Podczas rokoszu Lubomirskiego stanął po stronie króla Jana Kazimierza. Od 1667 r. porzucił żołnierski żywot, ożenił się i osiadł na roli. Ok. 1690 r. przystąpił do spisywania Pamiętników, które obejmują lata 1658 – 88. Pierwsza ich część (1658 – 66) obejmuje wojenne losy autora, batalistyczne epizody, wyprawy do Danii i Moskwy, oblężenia, bitwy morskie. W dalekim kraju interesowała go odmienność obyczajów, religii czy kultury. Rok rokoszu (1666) oceniał w pamiętniku z głębokim smutkiem. Ten rok pogłębił nędzę wśród szlachty i chłopów, nie przyniósł żadnej zmiany, a amnestia rozgrzeszyła uczestników wojny domowej. Narrator, kiedy posługuje się techniką diariusza historycznego, kieruje się pojęciem prawdy; kiedy jednak rozpoczyna gawędę, bardziej zależy mu na efekcie obrazu niż na prawdzie, a czasem świadomie nie powie, jak było naprawdę. Druga część utworu (1667 – 1688) ukazuje autora jako gospodarza i obywatela.

Pamiętniki pokazują arcyciekawą osobowość autora: bujną, rubaszną, zmysłową. Pasek jest typowym przedstawicielem średniej szlachty. Jego poglądy mieszczą się w ideologii sarmackiej. Pamiętniki ujawniają megalomanię twórcy na punkcie narodu, a także dewocję, patriotyzm, szczerą religijność. Przedstawiają one bogaty obraz życia codziennego szlachty polskiego baroku, toteż znaczenie ich jako dokumentu obyczajowego jest wielkie. Mają też niepoślednie walory artystyczne: staranną kompozycję, ciekawą konstrukcję narracji (bliską powieściowej), sugestywny i plastyczny styl. Pasek zręcznie kreuje siebie na wzór rycerza i ziemianina, wedle sarmackiego kodeksu etycznego. Równie zręcznie łączy epickość z bardzo subiektywnym opisem wydarzeń. Pamiętniki stanowią mistrzowskie wcielenie gawędy szlacheckiej z całą aurą kulturową i estetyczną, jako manifest żywego strumienia potocznej mowy: celnej, ciętej, chaotycznej i barwnej. Odtwarza w swoim dziele przemówienia; szczególnie wiele pasji autorskiej wkłada w opisy swych pojedynków retorycznych. Wyrzuca senatorom, że nie walczyli na polu bitwy, tylko siedzieli w rezydencjach. Mówił, że wyroki Boże należy przejmować ze spokojem. Dbał o to, jak rysuje się jego portret świadomości kolejnych pokoleń. Autor dokonuje wyboru tematów, którym nadaje charakter zwięzłych, lecz przemyślanych opowieści spiętych anegdotą. Między skrajnościami w ocenie własnego życia, występuje u Paska często sytuacja pośrednia, kiedy powie wiele, ale nie wszystko. Z różnych powodów ten typ opisu mu odpowiada, a właśnie w tych obrazkach uzyskuje bogate efekty artystyczne.

Dzieło Paska to niemal symbol blasków i cieni dawnej kultury szlacheckiej. Czytano je po latach – z aprobatą (Mickiewicz, Słowacki, Sienkiewicz) lub polemicznie (Gombrowicz).

58. Opis obyczajów Jędrzeja Kitowicza źródłem do poznania literatury staropolskiej (uzup!).

Kitowicz opisuje obyczaj urządzania w świątynie inscenizacji szopkowej. Stał się on swoistą formą turnieju pomysłów. Wokół sceny Narodzenia pojawiły się ówczesne polskie figurki: panów w karecie, chłopów jadących na targ, handlujących Żydów. Kiedy wyczerpano możliwości sceny martwej, figurki ożyły; wokół sceny rozwinęły się też farsowe akcje ruchomych kukiełek. Scenki te nie miały nic wspólnego z pobożnością. W misterium teatru ulicznego aktorzy korzystali z prymitywnych kostiumów, widowisko było oparte na dialogu i śpiewach, oraz nie posiadało oprawy scenograficznej. Ze względów praktycznych nie mogło być długie. Ukształtowany w baroku ludowy teatr pastorałkowy i naiwna ludowa kolęda stały się trwałym dorobkiem kultury narodowej.

59. Twórczość Stanisława Herakliusza Lubomirskiego – scharakteryzuj. + 60. Ermida – królewna pasterska jako sielanka dramatyzowana. + 61. Ideowe treści Ermidy...

S. H. Lubomirski żył w latach 1642 – 1702 i był księciem, marszałkiem wielkim koronnym, poetą, prozaikiem, dramatopisarzem, pisarzem politycznym, mecenasem sztuki. Był synem magnata Jerzego, rokoszanina. Sam też brał udział w rokoszu. Osobowość ojca, despoty i gwałtownika, zaciążyła na całym życiu Lubomirskiego. Było ono podświadomą walką z dominacją, ojca i świata jego pojęć. W 1659 r. Lubomirski został wysłany na studia do Paryża. Wiosną 1661 r. odwiedził Hiszpanię, następnie Rzym, wypełniając powierzone przez ojca misje polityczne. Zwiedził też Florencję, Wenecję i przez Wiedeń wrócił do Warszawy. W Wenecji poznał młodego Holendra, architekta i malarza – Tylmana z Gameren i zabrał go ze sobą do Polski. Zawiązała się między nimi trwała przyjaźń, a Lubomirski stał się mecenasem sztuki artysty. Po śmierci ojca ożenił się z córki Łukasza Opalińskiego – Zofią i osiadł na zamku w Łańcucie. Zaczął pisać. Brał czynny udział w życiu politycznym. W 1670 r. został posłem, potem marszałkiem izby poselskiej. Początkowo zwolennik Jana III Sobieskiego (który w 1676 mianował go marszałkiem wielkim koronnym), później prowadził własną politykę, oscylując między Francją a cesarstwem. W 1683 r. otrzymał podwarszawską wieś Jazdów (teraz – Ujazdów) oraz zakupił tereny, na których później zlokalizowano obecne Łazienki.

Lubomirski jest jednym z najwybitniejszych pisarzy polskiego baroku. Niezwykle uzdolniony, wszechstronnie wykształcony, był postacią wybitną, choć pełną sprzeczności. Jako pisarz rozważał naukę ludzką, sens życia, miejsce człowieka w kosmosie. Sięgał do późnej tradycji epikurejskiej, stoickiej i chrześcijańskiej. Myśl Lubomirskiego czerpała wiele z Biblii, pism Seneki Młodszego, tomizmu, poglądów M. de Montaigne'a, B. Pascala; zbliżała się do jansenizmu, ale pozostawała spójna.

Twórczość:

→ Somnus – wiersz liryczny będący obrazem snu;

→ Orfeusz – przekład sielanki G. Marina o Orfeuszu i Eurydyce, ale wyraźnie skrócony;

→ Ermida albo królewna pasterska – wierszowana sielanka dramatyczna, rozważająca mit arkadyjski;

→ Don Alvares... - komedia wprowadzająca błaznująca służbę; operuje dużą różnorodnością efektów, bogatą akcją, zmiennością sytuacji scenicznych, egzotyką motywów;

→ Lopes – wątek tej komedii to konflikt wieku w małżeństwie (stary Lopes wymyślił kalendarz wstrzemięźliwości seksualnej, obejmujący jego i jego młodą żonę);

→ Adverbia moralia... - zbiór rozważań etycznych. Poeta buduje monolog moralistyczny, złożony wyłącznie z figur, chce zwrócić uwagę na mowę, grę językową, przywrócić zapomniane znaczenia;

→ Ecclesiastes – przeróbka Księgi Eklezjastesa z Biblii. Są tu aktualne przesłanki ziemiańskiej nauki życia, refleksje stoickie wskazujące drogę między skrajnościami, ton depresji;

→ Tobiasz wyzwolony – nawiązanie do Księgi Tobiasza. Opowieść o młodym Tobiaszu, który na polecenie ślepego ojca wybrał się po odbiór długu. Spotyka Sarę, poświęca łoże Bogu i żyje z nią szczęśliwie;

→ Poezje postu świętego – ujętę w zwięzłą formę epigramatu refleksje o epizodach Drogi Krzyżowej Chrystusa;

→ O pomocach duszy ludzkiej – traktat filozoficzny systematyzujący wiedzę o świecie zawartą w dziełach literackich;

→ O znikomości rad i Duchy prawdomówne – dialogi polityczne o sztuce rządzenia, które sceptycznie i pesymistycznie ukazują stan ówczesnej RP szlacheckiej;

→ Rozmowy Artaksesa i Ewandra – swobodnie dobrane tematy refleksji i dociekań o ludziach i normach postępowania, o sztuce życia. Pisane prozą, łączą formę dialogu z esejem. Autor przedstawił tu codzienne przypadki myślicieli: Artaksesa i Ewandra, którzy głoszą swe poglądy;

→ Decymka myśli świętych – pokutne wyznania do Boga, wyraz żalu, że poeta żył w odwróconej sferze wartości.

Utwór Ermida... jest sielanką dramatyzowaną. Ermida, przekonana o niewierności swego kawalera – Filandra, porzuca dwór i ucieka do pasterskiej Arkadii. Bohaterka wiąże z tym nadzieje na uzyskanie pełnego szczęścia. Pogodna na pozór wejście do Arkadii jest zawiązaniem głównego wątku dramatycznego, bo gdy Ermida spała nad strumykiem, przechodzący pasterz, urzeczony jej urodą, zdjął z jej szyi konterfekt, a zawiesił swój. Ermida wchodzi więc do Arkadii z portretem nieznajomego na szyi, a napotkana pasterka rozpoznaje w nim twarz swego kochanka i myśli, że ją zdradził. To staje się początkiem napięć. Ermida dochodzi do wniosku, iż Arkadia nie jest miejsce idealnym, bez cierpień i problemów. Konflikt dramatu miał charakter sporu o filozofię życia i sporu o przydatność mitu arkadyjskiego.

Autor dowodzi w Ermidzie..., że działanie zgodne z naturą, ale nie poddane rygorom umiaru, nie tylko nie przynosi szczęścia, ale jest wręcz niebezpieczne dla jednostki i otoczenia. Konieczne jest działanie z umiarem jako jedyna szansa uzyskania rzeczywistego szczęścia. To samo zniewolenie konieczne jest w każdym stanie społecznym; nie zostaje więc nic innego, jako zaakceptować końcowy wniosek utworu: „Ten szczęśliwy, co się swym stanem kontentuje”.

62. Poezja czasów saskich – omów.

W żadnej innej gałęzi literatury polskiej zanikanie mądrości i piękna nie uwydatniało się tak wyraźnie, jak w kaznodziejstwie, najbardziej zaś typowym przedstawicielem ujemnych cech stylu barokowego był dominikanin J. Mijakowski (1600 – 47). Kochał się on w sztucznych porównaniach i dziwacznych metaforach, więc np. Opatrzność Bożą porównuje do ogona pawia, zgodę obywateli do mitycznego kamienia, do granatowego jabłka, do kupy strzał, do podróżnej karety, do lutni, do armatniej galery na rozszalałym morzu, etc.

W całej historii Polski nie ma gorszej epoki, niż czasy panowania dwóch Sasów: Augusta II i Augusta III. Polska, o której względy zabiegała niegdyś Europa, teraz stała się jej pośmiewiskiem. Ogłupieniu politycznemu towarzyszyła degrengolada, rozpusty doszły do strasznych rozmiarów (wg myśli - „za króla Sasa – jedz, pij i popuszczaj pasa”), zmalał patriotyzm, szerzyła się korupcja i dewocja, a religijność odchodziła w zapomnienie. Sprawdziły się obawy Wacława Potockiego; po rozprawieniu się z arianami, zaczęto deprawować wszystkich innowierców. O tych wydarzeniach opowiadają m.in. pamiętniki kasztelana Marcina Matuszewicza, spisane za Augusta III – odsłaniają zgniliznę we wszelkich dziedzinach życia Polaków. Autor, sam człowiek nikczemny, opowiada o tym z uśmiechem, nawet cynizmem, jakby o rzeczach nie tylko normalnych, ale też zupełnie godziwych.

Literatura czasów saskich jest wiernym obrazem społeczeństwa – zdziczała, tracąc niemal całą mądrą myśl i piękną formę. Książki poważniejsze były rzadkością. Inne najlepiej opisuje czterotomowa księga księdza Benedykta Chmielowskiego pt. Nowe Ateny albo Akademija wszelkich sentencyj pełna, na różne tytuły, jak na classes podzielona, mądrym dla memoryjały, politykom dla praktyki, melankolikom dla rozrywki erygowania. Co zawiera w sobie ta księga – poucza dalszy ciąg tytułu, kilkukrotnie dłużny niż powyższy. Jest to encyklopedia – zbiór wiadomości z zakresu teologii, historii, geografii, polityki, matematyki, zoologi, botaniki, mineralogii, etc. Ta książka jest wysoce znamienną, gdyż daje pojęcie o upadku zdrowej myśli oraz poczucia piękna.

Czytać i pisać uczono się jednak ze specjalnych podręczników. Jeden z nich napisał jezuita Wojciech Bystrzonowski, gdzie podaje wzory różnego rodzaju dysput i mów prywatnych oraz politycznych. Wszystkie one są nienaturalne, napuszone, naszpikowane makaronizmami, a do tego bezsensowne. Takich mów uczono już w XVII w., ale za czasów saskich zwyczaj ten doszedł do apogeum zwyrodnienia – zwłaszcza w panegiryzmie.

Ukazywało się także mnóstwo pism religijnych, albo raczej dewocyjnych, jak np. książeczki o cudownych uzdrowieniach, o koronacji cudownych obrazów, etc. W kazaniach bezmyślność walczyła z estetyką. Jezuita Franciszek Kowalicki raz po raz przeplatał nauki moralne historyjkami ubliżającymi powadze Kościoła. Ulubionymi książkami były dalej kalendarze, bez których mógł się obejść szlachcic i którym zawdzięczał swoją wiedzę, dowiadując się, co się dzieje w kraju i na świecie, kto piastuje jaki urząd, kiedy i gdzie będzie jarmark, jaki jest wpływ planet, gdzie jest piekło, z której strony świat jest okrąglejszy, etc.

Również poezja czasów saskich to obraz nędzy i rozpaczy. Rozwlekłe wiersze historyczne (polskie i łacińskie) oraz powieści fantastyczne są po większej części tak samo niezdarne, jak poezja religijna, np. wierszowane legendy i żywoty świętych. Dybrym przykładem tego zdziczenia jest wiersz Józefa Baki pt. Uwaga młodym:

Cny młodziku, Migdaliku,

Czerstwy rydzu, Ślepowidzu!

Kwiat mdleje, Więdnieje...

Śliczny Jasiu, Mowny szpasiu,

Mój słowiku, będzie zyku!

Szpaczkujesz, nie czujesz:

Śmierć jak kot, wpadnie w lot!

Aza nie wiesz, że śmierć jak jeż

Ma swe głogi, w szpilkach rogi?

Ukoli, do woli,

Aż jękniesz i pękniesz...

Czy ty głuszec, czy ty wrona,

Dusznych sępów chwyci szpona,

Twa główka Makówka,

W swawoli nie boli;

Tobie w głowie skoki, tany,

Charty, żarty na przemiany;

Śmierć kroczy, utroczy

Jak ptaszka -

Nie farszka!

W ślepą mamkę gdy śmierć skacze,

O, czy jeden młodzik płacze?

63. Twórczość Elżbiety Drużbackiej.

Elżbieta Drużbacka żyła w latach 1698 – 1765. Wychowała się na dworach magnackich Czartoryskich, Sieniawskich i Sanguszków. Wydanie swoich wierszy zawdzięczała w dużej mierze światłym biskupom mecenasom, braciom Załuskim. Ok. 1756 r. osiadła w klasztorze bernardynek w Tarnowie. W 1752 r. ukazał się w Warszawie Zbiór rymów duchownych, panegirycznych, moralnych i światowych, w którym znalazły się poematy religijne, powiastki umoralniające o charakterystycznych dla baroku tytułach (Forteca od Boga wystawiona, piącią bram zamknięta, to jest dusza ludzka z piącią zmysłami), czy przetłumaczony na język francuski wierszem popularny romans barokowy (Fabuła o książęciu Adolfie) i cykl wierszy obyczajowych, w zwierciadle satyry, ukazujących wiarę w upiory i wróżby, szerzące się rozwody i nową modę stowarzyszeń wolnomularskich. W Zbiorze... znalazło się też Opisanie czterech pór roku, pierwszy w Polsce poemat opisowy realizujący nowe, europejskie koncepcje gatunku. Poeta ujawniła w nim dużą wrażliwość na piękno natury, wykorzystała wątki mitologiczne i realne, kreując świat stworzony przez Boga. Jej poezja to typowy przykład literatury z pogranicza epok. Wyrosła z ducha baroku, zawiera znamienne dla tej epoki cechy, tak jak religijność i moralizatorstwo, jest pisana barwnym, często dosadnym i rubasznym językiem, ale mają tu też odbicie tendencje oświeceniowe. Twórczość Drużbackiej świadczy o kulturowej emancypacji kobiet. Po jej śmierci wydano jeszcze Historię chrześcijańską księżnej Elefantyny Eufraty. Inne utwory ukazywały się w zbiorach poezji i czasopismach. Nie powiódł się zamiar Antoniego Lange, opublikowania wszystkich utworów poetki, gdyż rękopisy zgromadzone w Bibliotece Krasińskich uległy zniszczeniu podczas powstania warszawskiego. Do dziś nie wiadomo, jak wielki był dorobek Drużbackiej. Twórczość Sarmackiej Muzy ma niewątpliwe zasługi dla polskiej literatury.

64. Twórczość Dominika Rudnickiego (uzup!).

Dominik Rudnicki żył w latach 1676 – 1739. Był wychowankiem szkół jezuickich, służył też w zakonie Socitatis Iesu. Pełnił tam różne funkcje, np. oratora czy twórcy przemówień. Wiersze układał już w szkole – z tego czasu pozostawił dwa rękopisy. Jego wiersze ukazały się dopiero po jego śmierci i dowodzą, że interesował się świecką pieśnią. Pisał głównie wiersze panegiryczne (dla uczniów szkół jezuickich, np. Pieśń o św. Stanisławie Kostce) i okolicznościowe o tematyce praktycznej. Dla bractwa pod wezwaniem św. Izydora Oracza stworzył pieśń o ich patronie – zrobił zeń wzór do naśladowania jako człowieka, którego bóg nie obdarzył ani urodzeniem, ani „purpurową drogą”, ale nagrodził za pokorę i pracowitość.

Wśród jego wierszy jest sporo dydaktyki o przemijalności. Mimo że Rudnicki nie dosięgał poziomu intelektualnego poetów metafizycznych, to przejął od nich pewne ogólniki, które starał się przekazać w nowy i bardziej przemawiający sposób, np. motywy grozy, żartu czy ohydy użył jako środków dyskwalifikacji wartości. Charakterystyczne dla jego twórczości jest zbliżenie poezji i muzyki. Wiersz zostaje rozbity na krótkie odcinki rytmiczne, np. 14zgłoskowiec dzieli się na 4 + 4 + 6 (m.in. Głos wolny). Ta technika była stosowana w świeckich pieśniach i tańcach ludowych. Jeszcze jedną ważną cechą jest skłonność autora do budowania tzw. paralelizmów eufonicznych – poszukiwania wyrazów podobnych brzmieniowo, ale sprzecznych treściowo, np. „Przeklęte czasy i godziny, przeklęte wczasy i gościny” (z wiersza Afekt pokutującej duszy). Poeta lubił eksperymenty, był przekonany, że dzięki środkom wyrazu pieśni ludowej z większą skutecznością będzie upowszechniał naukę i wiarę. Nieraz przerabiał teksty, np. pieśni pijackie. Obok tego, w jego utworach pojawia się też przygrubienie, refleksja obywatelska nad RP i wtedy zdania uderzają prostotą. Kryzys kraju napawał go smutkiem. W wierszach uczył jednostkę jak żyć, budował wzorce osobowe.

Walory artystyczne jego twórczości:

→ dialog sceniczny o funkcjach wychowawczych,

→ odwołanie do wzorców popularnych i ludowych,

→ sięganie do anegdoty,

→ parodia mowy mazurskiej,

→ na pierwszy plan wysuwa się fabuła, a nie efekty sytuacyjno – farsowe.

65. Twórczość Karola Mikołaja Juniewicza (uzup!).

Karol Mikołaj Juniewicz – pseudonim Doctor S. Theologii Z.O.S. Pawła P. Pustelnika (1695 – 1756) – brat zakonny z Zakonu Świętego Pawła Pierwszego Pustelnika, pisarz i poeta późnego baroku, doktor teologii i poliglota.

Urodził się we wsi Niechniewicze w Wielkim Księstwie Litewskim (Nowogródczyzna), w rodzinie drobnego szlachcica. Prawdopodobnie pobierał nauki w wileńskim kolegium jezuickim. W 1717 r. wstąpił do zakonu paulinów. Przez całe życie pozostał odtąd z nimi związany. Sprawował w zakonie wysokie funkcje (był, m.in. sekretarzem prowincji polskiej, był też długoletnim wykładowcą szkół zakonnych paulińskich).

Twórczość jego reprezentuje późny barok z czasów saskich, a zarazem sytuuje się na pograniczu oświecenia. Pisał po polsku i po łacinie. Pozostały po nim utwory panegiryczne, polskie i łacińskie (Augurium sortis beatae Virginis Mariae, Splendor Korony z dwunastu gwiazd, Nimfa, niezachowany Dziewosłąb).

Miejsce w dziejach literatury polskiej zapewnił mu jednak wielokrotnie wydawany w epoce saskiej poemat Refleksyje duchowne (1731). Ma on dwie redakcje – druga z 1753 r. znacząco różni się od pierwodruku, będąc utworem tyleż satyrycznym, co społeczno-obyczajowo-religijnym (ta redakcja ukazała się jeszcze raz w tym samym roku jako Uwagi pobożne i polityczne). Jest to zarazem ciekawy przykład późnobarokowej groteski.

Stosunek do kwestii polityczno-społecznych czyni Juniewicza jednym z prekursorów oświecenia. Styl poetycki jest barokowy (eksperymenty formalne), zbliżając autora do Józefa Baki. Krytyczny stosunek do realiów życia polskiego i instytucji politycznych Rzeczypospolitej, wyrażony w Refleksjach ściągnął na pisarza potępienie ze strony współzakonników. Schyłek życia Juniewicza prawdopodobnie upłynął na Litwie, jednak ostatecznie pochowano go w macierzystym zakonie paulinów (1756). Wraz z Elżbietą Drużbacką, Janem Stanisławem Jabłonowskim, Dominikiem Rudnickim i tworzącym także w latach późniejszych Józefem Baką należy do znaczących autorów ze schyłku baroku, z czasów saskich.

66. Twórczość Adama Korczyńskiego (uzup!).

O życiu tego twórcy wiadomo niewiele. Żył na przełomie XVII i XVIII w., urodził się we wschodniej Małopolsce, pracował w sądownictwie, a także był twórcą romansu rokokowego.

Napisał fraszki połączone z poematem narracyjnym – Wizerunek złocistej przyjaźnią zdrady mężowy bystrej żony abrysowany na przestrogę. Jest to tzw. romans rokokowy. Jego bohaterem jest Polak romansujący z Włoszką, który zarazem zdobywa przyjaźń jej męża. Polak przekonuje go, że istnieje druga kobita, podobna do jego małżonki jak dwie krople wody. Następnie, już w jego obecności, prowadzi dalszy romans. Autor zapewniał, że napisał ten utwór ku przestrodze „mężów bystrych żon”. Bynajmniej, ośmiesza Włocha, a to Polak zyskuje sympatię czytelnika. Jest to moralistyka przewrotna, a dydaktyzm tylko pozorny; autor bawi się czytelnikiem niezwykłością fabuły, frywolnością scen erotycznych. Poemat został napisany w żartobliwej tonacji. Autor i bohater utworu narzuca odbiorcy wrażenie, że ta historia jest prawdziwa, a dyskusja nie pozwala mu podać nazwisk bohaterów. Polak jest tu harmonijny, szczęśliwy, religijny, żyjący w zgodzie z cechami epoki. Nazywa się go „homme gallant”, bo wyglądem i osobowością pokonuje wszelkie trudności.

Poemat składa się z dwóch konstrukcji: portretu kawalera i taktyki gry miłosnej zwieńczonej sukcesem. Zaprezentowana tutaj sylwetka bohatera jest nowością w naszej literaturze. Poemat ten miał bawić czytelnika. Charakteryzuje go żartobliwa forma, dokładnie opisywane epizody i sceny erotyczne. Utwór ów to pierwsza zapowiedź rokoka w polskiej poezji.

W Wizerunku... fraszki (159) są wpisywane przez poetę między kolejne pieśni poematu jako rozrywkowe intermedia; nie wiążą się z tonem i tematyką opowieści. Są to obyczajowe, współczesne obrazki z życia kresowego miasteczka, gdzie spotyka się chłop, szlachcic, mieszczanin, ksiądz czy pop. W sposób satyryczny pisze o tematach konwencjonalnych, bezpiecznych, ale też o dewocji i obłudzie duchowieństwa. Ich cechą jest skłonność do żartu słowotwórczego, poszukiwanie dowcipów lingwistycznych.

67. Rękopiśmiennictwo literatury barokowej – przyczyny i skutki.

PRZYCZYNY:

→ niepodważalność napisania danego dzieła przez autora, który się pod nie podpisywał;

→ zamknięcie części drukarni, np. tych, które były prowadzone przez arian;

→ pisanie o sprawach prywatnych, np. pamiętnikach, w których autor opisywał osobiste przeżycia dla własnej lub rodzinnej wiedzy;

→ brak funduszy na możliwość oddania do druku swego rękopiśmiennego dzieła;

→ pewne dokumenty, akty prawne czy listy wymagały formy rękopiśmiennej, aby nie można było polemizować z ich autentycznością;

→ szacunek do tradycji rękopiśmiennej.

SKUTKI:

→ rozwój pamiętnikarstwa osobistego;

→ tworzenie utworów, wierszy, przemów „jednorazowych”, potrzebnych na daną okoliczność, bez dalszej konieczności ich użyteczności w innych przypadkach;

→ indywidualny styl każdego twórcy rękopiśmiennego, zarazem niwelujący jego anonimowość;

→ rozwój epistolografii oraz wzrost jej znaczenia w utworach literackich, np. Nowa Heloiza J. J. Rousseau (pisana w listach);

→ spadek znaczenia drukarń;

→ zachowanie niektórych utworów czy dokumentów w ich oryginalnej, rękopiśmiennej formie, nawet do czasów obecnych (niestety, rękopisy są mniej trwałe, niż druki).

68. Sarmatyzm – scharakteryzuj jako zjawisko ze sfery ideologii politycznej. + 69. Sarmatyzm – scharakteryzuj jako zjawisko w historii kultury.

Sarmatyzm narodził się w Polsce już za panowania Jagiellonów, gdy Polska była wielkim mocarstwem europejskim.

W XVI w. ludzie szybko się bogacili (głównie przez handel zbożem), a byli to szlachcice, właściciele dużych gospodarstw ziemskich. Potomkowie tej elity otrzymywali staranne wykształcenie, uczyli się w najlepszych uczelniach Europy. Kiedy już szlachta zaspokoiła potrzeby materialne, zaczęła szukać swoich korzeni. Dlatego też wymyślono mit o Sarmatach – przodkach szlachty, którzy przybyli do Polski znad Morza Czarnego, a ludność miejscową zamienili w chłopów, sememu obejmując władzę. Szlachta uważała, że ich władza pochodzi od Boga i naród nie może tego kwestionować. XVI-wieczny szlachcic był dumny ze swojego pochodzenia, wierzył, że jego kraj jest dzięki temu na tyle silny, ze nikt nie odważy się go zaatakować. Wobec tego, uznawał, że Polska nie potrzebuje silnej armii, a w razie ataku można zorganizować pospolite ruszenie, na co każdy szlachcic stawi się w orężu i na koniu. Jednak w rzeczywistości nie było on na to wcale przygotowany. W XVII w. Polska prowadzi już liczne wojny z Rosją, Turcją i Szwecją, co doprowadza ją do osłabienia. W czasie wojen upadają gospodarstwa ziemiańskie, a niezorganizowane rządy Sarmatów doprowadzają do utraty niepodległości na 123 lata.

Wszyscy Sarmaci byli sobie równi („szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”). Mieli te same przywileje, nie nosili żadnych tytułów. Umiłowanie wolności było dla nich najważniejsze. Formowali długie listy swoich przodków, robili wytworne bale i pogrzeby. Czasami następowało wykluczenie ze społeczności szlacheckiej – wtedy taka osoba musiała mieć 4 dokumenty poświadczające jej stan (i tak ich nie było). Szlachectwa nie dało się kupić, uważało się je za godność tylko polską, choć po Unii Litewskiej przyjęto też do szlachty ludność litewską i bojarską.

W XVI w. Europa przeżywa liczne reformy, a do głosu dochodzi mieszczaństwo. W Polsce tych procesów nie było, bo władzę objęła szlachta an podstawie konstytucji „nihil novi”. W Europie centrum cywilizacji stanowi miasto, zaś w Polsce miast jest niewiele i przeżywa ona okres uwstecznienia gospodarczego oraz dochodzi wtórnie do rozwoju feudalizmu. Tryb życia szlachty i innych stanów społecznych różnił się od siebie.

Szlachta wybierała króla spośród siebie, zbierając się na polu elekcyjnym. Od 1652 r. sejmy były często zrywane, nie uchwalano nic nowego, bo wystarczył sprzeciw jednego szlachcica z powodu prawa liberum veto. Szlachta posiadała samorządy lokalne, których przedstawiciele zbierali się razem – poseł zawsze miał głosować tak, jak kazała lokalna szlachta. Miasta rozpadły się na 2 rodzaje: królewskie (w posiadaniu króla) i prywatne (w posiadaniu szlachty), z tym, ze w miastach mieszkała tylko 10% ludności.

Szlachcic mieszkał we dworze murowanym, potem też obronnym. W domu było wiele zabytkowych mebli, bogato urządzone pokoje mieszkalne, pamiątki i portrety przodków, piece kaflowe, książki, broń, gliniane naczynia oraz piwniczki pełne piwa, wina, kawy oraz herbaty. Szlachta żywiła się dużą ilością dziczyzny, czekolady i luksusowych towarów z Europy. Stroje damskie były ubogie – spódnica, kaftan, zaś męskie wykwintne – buty, sobole futra, kolczyki, łańcuchy, sygnety. Ulubionymi rozrywkami szlachty były polowania, kuligi, flirty towarzyskie. Rytm życia nadawał jej Kościół, a rok wiązał się ze świętami wielkanocnymi. Msze odbywały się po łacinie (kazanie po polsku). Szlachta zastępowała miłość romantyczną obowiązkiem życia erotycznego. Dzieci otaczano troską, posyłano do dobrych szkół. Gdy odchodził ktoś bliski, nie smucono się, wierząc w jego szczęśliwe życie po śmierci. Zadaniem kobiet była przede wszystkim opieka nad domem i dziećmi. Szlachta głosiła też kult tradycji – włącznie z własnym tradycyjnym strojem – kontuszem. Sarmatyzm był silną ideologią, oddziaływał na romantyzm (np. Pan Tadeusz), a w baroku reprezentowali go Pasek i Potocki.

W oświeceniu cisnęli po Sarmatach równo, szczególnie w Monitorze – Sarmatów uważano za ciemnotę, z której uwolnili się ludzie oświeceni. Sarmata stawał się „skostniałym reliktem”. Potem się to zmieniło (szczególnie w Powrocie posła) i sarmata zaczął uchodzić za ofiarnego patriotę. W romantyzmie z kolei doszło do apoteozy sarmatyzmu. Następnie on przygasł, aby powrócić w latach 20. XX w. jako termin określający kulturę szlachecką na przełomie XVI – XVIII w., jak i również swoisty zamiennik kosmopolityzmu. Obecnie sarmatyzm to nazwa tendencji kultury szlacheckiej w czasie w/w wieków (była to elita społeczna).

Od XV w. nasilała się „moda na antyk” i każdy lud szukał tam swojej genealogii, np. Francuzi od Trojan, a Polacy od Wandalów lub Sarmatów. Potem odkryto, że Sarmatia leżała tam, gdzie Polska (tak uważali m.in. Długosz, Miechowita [Traktat o dwóch Sarmacjach], Kromer, Bielski). Nie wykluczano również pochodzenia szlachty od Jafeta, syna Noego. Tak uważała szlachta polska; litewska uważała zaś , ze pochodzi od Rzymian. Mity sarmackie służyły do legitymizacji władzy. Herby szlachty przypominają tangi – herby, znaki starożytnych Rzymian.

Cynarski uważa sarmatyzm za ideologię polityczną antymonarchistyczną, miłującą wolność, równość i braterstwo, oczywiście – w obrębie stanu szlacheckiego.