Chcąc odpowiedzieć na pytanie,, Dlaczego ludzie zachowują się agresywnie’’ Dokonałam analizy literatury po czym można stwierdzić , że nie istnieje jeden czynnik wyjaśniający takie zachowanie.
Trzy główne grupy teorii ujmuj agresję jako :
filogenetycznie uformowany instynkt ( zachowania wrodzone , zdeterminowane biologiczną koniecznością wyładowania agresywnej energii )
popęd ( zaspakajanie popędu będącego wynikiem oddziaływania sytuacji - sposób zaspakajania zależy od sposobów uczenia się )
rezultat uczenia się (zachowania nabyte w ciągu życia)
Mając na uwadze strukturę czynności agresywnych i procesy intra - psychiczne nimi kierujące można wyróżnić kilka postaci agresji interpersonalnej :
INSTRUMENTALNO - ZADANIOWĄ
IMMANENTNO - SPONTANICZNĄ
WROGOŚĆ.
W każdym przypadku różny jest mechanizm uruchamiania agresywnej motywacji i motywacji blokującej zachowania agresywne. Przedstawię pokrótce teorie psychologiczne , które próbują definiować Agresję i wyjaśnić przyczyny tego wciąż rosnącego w świecie zjawiska. Zachowania agresywne można obserwować w małżeństwie, rodzeństwie , w grupie rówieśniczej, zwalczających się obozach politycznych .
W sensie psychologicznym agresją nazywamy czynności skierowane przeciwko komuś lub czemuś, mającej na celu zadanie bólu , uszkodzenie, zniszczenie obiektu. A zatem agresją jest gwałtowne , napastliwe, destrukcyjne zachowanie, które powoduje cierpienie ofiary lub destrukcje przedmiotów.
Istnieje agresja skierowana do samego siebie ( autoagresja )
i agresja skierowana w stronę otoczenia ( alloagresja ).
Definicje agresji wg. Adama Frączek który stwierdza że agresja to czynności mające na celu wyrządzenie szkody i spowodowanie utraty cenionych społecznie wartości, zadanie bólu fizycznego lub spowodowanie cierpienia moralnego.
Wg. Eliota Aronsona agresja to zachowanie ukierunkowane na spowodowanie fizycznej lub psychicznej szkody.
Wg. Zbigniewa Skornego rozróżniamy agresję bezpośrednią i agresję przemieszczoną. Agresja bezpośrednia polega na jawnym ataku skierowanym na przedmiot będącym powodem frustracji, ataku możliwym tylko w obecności tego przedmiotu. Agresja pośrednia to akt skierowany na osoby lub rzeczy nie będące właściwym przedmiotem zachowania agresywnego. Ponadto rozróżnia on agresję fizyczną i słowną oraz agresję czynną i bierną. 1
Wg. Jenó Ranschburga agresją nazywamy każde zamierzone działanie w formie otwartej lub symbolicznej mającej na celu wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty lub bólu . 2
Wielcy myśliciele , filozofowie oraz autorytety naukowe wyrażają sprzeczne opinie na temat tego , czy agresja jest wrodzonym, instynktownym popędem, czy wyuczonym sposobem zachowania .To stary dylemat , a dyskusje toczą się od wieków ,
Na przykład Thomas Hobbes w swym dziele ,, Lewiatan ‘’ wyraził pogląd , że człowiek z natury jest barbarzyńcą. Jedynie narzucone przez prawo represje i porządek społeczny hamują ludzką agresję. Natomiast Jan Jakub Rousseau sformułował koncepcję szlachetnego dzikusa zgodnie z którą ludzie z istoty swej są łagodni , życzliwi i radośni . Cywilizacja jedynie tłumi dobrotliwą naturę człowieka i wyzwala agresję.
Zygmunt Freud rozwinął pesymistyczną myśl Hobessa , stwierdził , że ludzie przychodzą na świat wyposażeni w dwie różne potężne siły instynktowne :
Instynkt życia - nazwany przez niego EROSEM
Według Freuda instynkt śmierci może zostać skierowany do wewnątrz lub na zewnątrz. W pierwszym przypadku znajduje swój wyraz w aktach samoagresji. W drugim przypadku objawia się wrogością oraz tendencjami niszczycielskimi i morderczymi. 3
Do dziś problem nie został do końca rozstrzygnięty o to czy ma ona charakter wrodzony czy nabyty.
Wielu autorów wyróżnia dwa podstawowe rodzaje agresji :
IMPULSYWNĄ , INSTRUMENTALNĄ.
Jest ona bowiem sposobem reagowania bądź zachowaniem służącym realizacji zaktywizowanych potrzeb: jej podłożem są emocje , choć może wystąpić bez ich udziału. W pierwszym wypadku mówimy o afektywnych motywach agresji, w drugim o motywach instrumentalnych. Oba motywy mogą torować drogę do agresji , często jednak współwystępują w generowaniu tego zachowania i sterowaniu jego przebiegiem , wpływając tym samym na jego treść , dynamikę i skutki . Innym proponowanym w literaturze , sposobem podziału zachowań agresywnych jest ich klasyfikacja z punktu widzenia funkcji , jakie spełniają.
AGRESJA IMPULSYWNA – zwana także afektywną, emogenną lub reaktywną jest formą odpowiedzi na jakiś negatywny stan organizmu. Odwołujemy się do niej , gdy jesteśmy rozgniewani , poirytowani , wściekli po to by ,, zrzucić z siebie nerwy , przerwać kontakt z awersyjnym bodźcem.
Tak więc agresja impulsywna dochodzi do głosu na bazie negatywnego pobudzenia agresywnego.
Do tej kategorii należy agresja pojawiająca się na wskutek frustracji, a więc np. zaistnienia przeszkody w drodze do realizacji jakiejś potrzeby.
Powodem agresji impulsywnej może być krytykowanie , obrażanie , poniżanie A więc czyjeś oddziaływanie godzące w poczucie własnej wartości potencjalnego agresora. To także agresja wywołana działaniem pewnych bodźców fizycznych otoczenia człowieka , takich jak np. silne nieregularne błyski światła , hałas , szum , nieprzyjemne dźwięki , wysoka lub niska temperatura , przykre zapachy , zbytnie zagęszczenie ludzi w jednym miejscu.
Okazuje się , że w krajach o skrajnych warunkach termicznych częściej dochodzi do agresji , a przestępczość o charakterze przemocy ( gwałt , pobicia ,morderstwa) pozostaje w związku z temperaturą powietrza. Narastanie tendencji do agresji sprzyja także zbytnie stłoczenie , ograniczenie przestrzeni. We wskazanych sytuacjach i warunkach człowiek w mniejszym stopniu kontroluje swoje emocje i jest zdolny do skrajnych zachowań. 4
Agresja impulsywna ma na ogół u swoich podstaw emocje złości , gniewu, irytacji, dlatego często określa się ją jako gniewną. 5 Bezpośrednim celem agresji impulsywnej jest redukcja napięcia . Jej efektem końcowym i wystarczającym zarazem jest np. uderzenie partnera .
AGRESJA INSTRUMENTALNA - inaczej ,, w służbie potrzeb ‘’
jest traktowana jako przejaw defektu w procesie socjalizacji .
Jej celem nie jest spowodowanie cierpienia ofiary , ale cierpienie to służy jako narzędzie realizacji jakiejś potrzeby. taką potrzebą może być np. chęć zdobyci aprobaty kolegów , a sposobem jej osiągnięcia bicie kopanie , atakowanie przypadkowej ofiary . Już małe dzieci wiedza , jak skuteczny dla osiągnięcia pożądanej zabawki może być krzyk , tupanie nogami.
Wymuszanie ustępstw ze strony rodziców poprzez szantaż , agresywne zachowanie , ostentacyjne nie podporządkowywanie ich wymaganiom , okazuje się metoda zupełnie skuteczną. Doświadczenie wskazuje , że agresja jest skuteczną technika osiągania celów , czyni ją przydatnymi , czasami preferowanym narzędziem ich realizacji.
Oczywistym wydaje się wiec wniosek , że agresja instrumentalna to bardzo rozpowszechniona technika radzenia sobie z bieżącymi problemami. U podłoża agresji instrumentalnej nie musi leżeć jakakolwiek emocja negatywna . To forma zachowania może dochodzić do głosu w efekcie chłodnej , często ekonomicznej kalkulacji zysków i strat, z łatwością wygrywa myśl o opłacalności zachowania agresywnego - nagroda jest blisko , kara mało prawdopodobna .
AGRESJA ZADANIOWA - dochodzi do skutku za sprawą pełnionych funkcji , podjętej roli , lub postawionych zadań . To często zachowanie wynikające z przymusu lub nakazu . Służy jedynie wykonaniu zadania. Pełnienie niektórych ról zawodowych i społecznych związane jest z koniecznością zadawania innym bólu i cierpienia podporządkowanego ,, egzekucji ‘’ praw dobremu wychowaniu , korekcie postaw i zachowań. To konieczność często kontrowersyjna z moralnego punktu widzenia .
Niektórym formom agresji zadaniowej przypisuje się jednak wymiary prospołeczne - to zachowanie służące socjalizacji , społecznemu dobru. Agresywnymi narzędziami pilnowania i przywracania porządku posługuje się w sposób prawnie usankcjonowany nauczyciele , wychowawcy , policjanci ,strażnicy więzienni , ochroniarze . ( eksperyment Milgrama , Zimbardo,, strażnicy więzienni ‘’ i ,, skazani ‘’ ) .
AGRESJA SPONTANICZNA - inaczej ,, dla przyjemności’’ nie jest reakcją na zdarzenia wywołujące gniew , pojawia się spontanicznie bez prowokacji . Jej jedynym celem jest wykonanie aktu agresywnego zachowania , a wiec zadanie bólu , spowodowanie cierpienia , uszkodzenia kogoś lub czegoś
Przyjemność ta zawarta jest w samym akcie agresywnego zachowania. To forma zachowania oparta na doświadczeniu , że pozwala ona zaspakajać potrzebę stymulacji , kontroli lub własnej wartości. Agresję spontaniczną uważa się za wynik ukształtowania niekorzystnych ze społecznego punktu widzenia , czynności adaptacyjnych . Jest ona rezultatem doświadczenia skuteczności działań wymierzonych przeciwko innym . Dla agresora ten ból i cierpienie to źródło satysfakcji i zadowolenia , to nagroda .
AGRESJA NAŚLADOWCZA - głównym źródłem agresji jest społeczne uczenie się . Dzieci naśladują swoich rodziców oraz innych dorosłych i w ten sposób uczą się rozwiązywać konflikty przy użyciu siły, zwłaszcza gdy obserwują korzystny rezultat agresywnego zachowania. W eksperymencie Bandura wykorzystał plastikową lalkę wypełnioną powietrzem , która odbijała się po uderzeniu .
Dorosły chwytał lalkę a następnie rzucał nią brutalnie, walił w nią drewnianym młotkiem, uderzał dłonią , kopał i ze złością krzyczał w jej stronę .Później pozwalano dzieciom bawić się lalką. Okazało się że naśladują one dorosłego i obchodzą się z lalką równie brutalnie . Co więcej dzieci te posunęły się dalej , wymyślały nowe sposoby znęcania się nad lalką . 6
Autorytety naukowe takie jak Ch. N. Cofe i MH. Appley , wyróżniają cztery koncepcje agresji .
Agresja jako instynkt
Agresja jako reakcja na frustrację
Agresja jako nabyty popęd
Agresja jako nawyk
Przedstawiciele W .McDougall , P . Bovet , Z. Freud , K. Lorenza instynktownej interpretacji agresji przyjmują, że powstała ona w drodze ewolucji i jest potrzebna , a nawet konieczna do utrzymania gatunku . Człowiek rodzi się z gotowym instynktem nazywanym ,, instynktem walki ‘’. Instynkt agresji jest wrodzony i niezmienny . Natomiast zachowania agresywne wzbudzone przez instynkt są mniej lub bardziej podatne na wpływy zewnętrzne , mogą być modyfikowane przez wychowanie .
Frustracja powstaje wtedy , gdy w toku realizacji jakiegoś celu człowiek natrafia na przeszkodę , udaremniającą tę realizację . Zdaniem J. Dollarda i jego współpracowników , zachowania agresywne mogą mieć różny kierunek .
Najczęściej są skierowane na rzeczy czy osoby , będące przyczyną frustracji . Nierzadko jednak zachowania agresywne zostają przeniesione na całkiem inny przedmiot a nawet na samego siebie.
Istnieje kilka , nieznacznie różniących się od siebie koncepcji agresji jako nabytego popędu. Jedne z nich podkreślają rolę gniewu , drugie rolę konfliktowych oczekiwań dotyczących wzmocnienia zachowania agresywnego .J Dollar i N. R . Miller sugerują ,że gniew jest wyuczalnym popędem tj. utrzymują oni , że szarpanie , bicie , drapanie oraz wewnętrzne reakcje trzewne są wrodzonymi reakcjami gniewnymi na pewne sytuacje.
,,Jeśli reakcje te lub niektóre z nich zostaną związane z neutralnymi poprzednio bodźcami sygnałowymi to bodźce te mogą inicjować reakcję gniewu . Ponieważ zachowania agresywne jest przynajmniej jedną z konsekwencji gniewu , przed to zachowanie takie mogło by być następstwem wystąpienia bodźców sygnałowych , które aktualnie wywołują gniew.
Agresja bywa wyjaśniana jako ,, nawyk napastowania’’ Ważny jest tu fakt częstości , oraz natężenia doznawanych napaści , frustracji i emocji przykrych które A. Buss określa jako ,, warunki poprzedzające agresję’’ . stąd powstaje prosta już droga do hipotezy , że bardziej agresywną będzie indywiduum ,
które doznało szeregu bodźców wywołujących gniew w porównaniu z jednostką, która doznawała mniejszą ilość takich bodźców.
Drugi czynnik decydujący o sile agresywności u danego człowieka jest stopień wzmocnienia agresywnego czy napastliwego zachowania . Nie wzmacnianie agresji ,to znaczy stworzenie takich sytuacji w których zachowanie agresywne nie doprowadzają do osiągnięcia nagród , również zmniejsza siłę nawyku. Trzecim czynnikiem determinującym siłę agresywności jest falicytacja społeczna . W bardzo agresywnej grupie czy rodzinie jednostka będzie prawdo podobnie nagradzana za inicjowanie zachowań agresywnych, a także niejednokrotnie
atakowana , związku z tym odczuje gniew .Ostatnim czynnikiem wpływającym na agresywność jednostki stanowi jej temperament. 7 Motywację do zachowań agresywnych występuje w określonych sytuacjach a w innych ( przy zaistnieniu tych samych powodów ) nie pojawia się , co wskazuje m . in . na brak automatycznego związku pomiędzy zaistnieniem powodu do agresji i jawną jej postacią oraz falicytujący , bądź hamujący wpływ otoczenia społecznego na jej występowanie .Takimi wzmacniaczami lub hamulcami agresji mogą być także cechy potencjalnego agresora.
Agresywne zachowanie oznacza wygrana motywów agresywnych nad konkurencyjnymi dlań np. lęku przed karą. Istnieje szereg czynników składających się na ,, grę sił ‘’ pomiędzy tendencja do agresji a tendencjami ją hamującymi . Niektóre z nich są specyficzne dla określonego rodzaju agresji np. ( stopień pobudzenia emocjonalnego , interpretacja treści oraz przyczyny tego pobudzenia w przypadku agresji motywacyjnej impulsywnie ), udział innych zaznacza się niezależnie od źródeł , które ukształtowały motywację agresywną.
Czynniki to także wielkości pokusy ( nagrody ) i spodziewanej kary , to także zakres udziału struktur poznawczych w fazie formowania się motywacji agresywnej . Istnieje wiele czynników sytuacyjnych falicytujących agresję np. obecność sygnałów wywoławczych , obserwacja modeli agresywnego zachowania , obecność osoby popierającej agresję , to także anonimowości i prowadzące np. do rozłożenia odpowiedzialności . 8 Ważne czynniki pobudzające do agresji to czynniki neurologiczne , chemiczne a skończywszy na uwarunkowaniach społecznych.
Wykryto także że określone związki chemiczne wpływają na przejawianie agresji .Na przykład zaaplikowanie zwierzęciu testosteronu ( męskiego hormonu płciowego ) spowoduje u niego nasilenie agresji .Jednoznacznie stwierdzono , iż niezależnie od okoliczności chłopcy wykazują bardziej agresywne postawy niż dziewczęta . Alkohol jak zapewnia wielu studentów obniża nasze opory przed dokonywaniem czynów naruszających ogólne przyjęte normy społeczne , W tym czynów agresywnych . Nie oznacza to jednak , że alkohol powoduje automatycznie wzrost nastawienia agresywnego , a ludzie będący pod jego wpływem krążą w poszukiwaniu obiektu do bicia .
Wyniki przeprowadzonych eksperymentów wskazują ,że znosi nasze hamulce i rozluźnia kontrolę . Ból i niewygody tj. upał nadmierna wilgotność ,zanieczyszczenie także może być przyczyną agresji.
Niewątpliwie oglądanie agresji w środkach masowego przekazu ma wpływ na dzieci i młodzież jak i na osoby dorosłe. 9
Agresje hamuje obecność silnych ,, frustratorów ‘’ jako obiektów odwetu , a także obecność świadków - potencjalnych dawców kary . Czynnikami które mogą wspomagać lub hamować motywację agresywną, są także postawy , normy i przekonania potencjalnego agresora ( np. traktowanie agresji jako cenionej wartości, albo duża wartość przypisywana działaniom na rzecz innych , uprzedzenia ) O łatwość dochodzenia do głosu agresji mogą także stanowić takie cechy potencjalnego agresora , jak poziom lęku i neurotyzmu , uwarunkowana temperamentalnie , pobudliwość i reaktywność emocjonalna . Nie bez znaczenia pozostaje świeżości doświadczeń skuteczność agresji jako antidotum na przeszkody , albo jako narzędzie realizacji potrzeb , a także utrwalony zapis częstości bycia sprawca lub ofiara agresji w przyszłości. Społeczeństwo utrwala zachowania agresywne poprzez tolerancji dla agresji . Dezaprobata ma charakter względny .
Nie jesteśmy konsekwentni w negatywnym jej wartościowaniu , dążeniu do wyeliminowania , domagania się sankcji za jej przejawy . Agresja ma granice jak i charakter ruchomy ,
mocno zindywidualizowany w czasie i przestrzeni (kultura danego społeczeństwa , reguły życia społecznego w danym etapie jego historii. Tolerujemy pewien poziom zachowań agresywnych , pewne ich formy i sposoby wyrażania , usprawiedliwiamy ich pojawienie się w pewnych okolicznościach , dehumanizujemy ich ofiary , kwestionujemy zaistnienie szkody .
Przekonanie o szkodliwości i słuszności zakazu agresji częściej pozostaje w sferze deklaracji niż wyznacza faktyczne granice naszych działań i określa konsekwencję w potępianiu agresji u siebie i u innych .
Społeczeństwa różnią się nie tylko poziomem agresji , ale także poziomem tolerancji dla niej. Można to tłumaczyć odmiennością warunków środowiskowych tych społeczeństw np. szczepy narażone na stałe ataki wroga muszą się przednim bronić , stąd np. . popierania agresywności w trakcie wychowania młodego pokolenia . Różnice mają swoje źródła w ideologii kulturze i obyczajach – niektóre z nich nie akceptują wyrażania gniewu i złości , a wręcz ich przeżywania i postulują pokorę oraz wyrozumiałość.
Ludność krajów Ameryki Południowej postrzegana jest jako tolerująca wyższy poziom agresji niż zamieszkująca inne kraje . W Afganistanie funkcjonują plemienne prawa odwetu , natomiast Indianie z plemienia Tue .Wykazują bezwzględną surowość w zakresie przestrzegania praw ustanowionych dla członków własnego szczepu ,, dewianci '‘ zobowiązani są do odbycia dobrowolnej kary po samobójstwo włącznie
( tradycja nakazuje popełnienie samobójstwa osobie, która zabiła członka własnej grupy ). Za społeczeństwa o niskim poziomie agresji uważa się Arapeszów z Nowej Gwinei oraz Pigmejów z Kongo .Stany Zjednoczone są pod tym względem bardzo podzielone . Mormoni np. surowo przestrzegają reguł
nie agresywności i reprezentują wysoki poziom moralności, a wymieszana etnicznie ludność Nowego Jorku i Bostonu uważana jest wysoce agresywną ( szczególne nasilenie zjawisk kryminalnych ) .
Pewne składniki kultury i obyczajów danego społeczeństwa mogą stanowić o dopuszczalności niektórych form agresji . Jej usankcjonowane formy wynikają np. z rytuałów .
W wielu plemionach zamieszkujących Południową Afrykę młodzi chłopcy przechodzą szereg bolesnych zabiegów , zanim zostaną włączeni do społeczności dorosłych - zabiegi te to w przypadku plemienia Tanga próby bicia , zimna , pragnienia jedzenia wstrętnej żywności , ciężkiej kary oraz zagrożenia życia.
Niepokojem napawa agresywne w swej formie otrzęsiny , które przechodzą Amerykańscy studenci czy uczniowie .Spotykamy także akty agresji w naszym kraju np., ,,fala ‘’ w wojsku . Akceptacja jawnej agresji , służącej włączeniu do danej społeczności czy grupy , ma miejsce także na statku ,na koloni ,w grupach przysięgających sobie lojalność pieczętowanych krwią np. upuszczeniem krwi. Istnieją ideologia , w myśl których w odniesieniu do pewnych grup ludzi agresja jest dozwolona lub wręcz nakazana .Takie nakazy zawiera Ideologia faszystowska czy komunistyczna ,niektórzy znajdują je nawet w biblii . Irańczycy zwalczają przeciwników religijnych metodami terroru i przemocy . Angielski pisarz Pakistańskiego pochodzenia ,Salman Rushidi, został skazany na karę śmierci za napisanie książki pt Szatańskie wersety , za jego głowę wyznaczono nagrodę w wysokości miliona dolarów .
Heretyk ,szaman , odszczepieniec , wróg klasowy to etykiety ludzi którzy płonęli na stosach byli torturowani i szykanowani , znęcano się nad nimi i zabijano ich . Proceder trwa nadal , nadal istnieją etykiety ideologiczne wystarczające do dehumanizacji ofiary , skierowania na nią ataku . za które nie są oczekiwane kary i którego skutki nie prowadza do wyrzutów sumienia , a zamiast tego przynoszą oprawcą chwałę i liczne dobra .
Dla wielu ludzi pełnienie pewnych ról społecznych i zawodowych kojarzy się z większym prawem do agresji .
Łatwiej godzimy się z karą cielesna wymierzoną przez nauczyciela niż przez sprzątaczkę . Zwykli ludzie często oczekują pewnej dawki agresji od policjanta , nauczyciela , wychowawcy , kierowanej na osoby ich zdaniem na to zasługujące. Domagamy się ekstremalnych wyroków za przestępstwa i zbrodnie przeciwko ludzkiemu życiu. Postulaty sprzyjające agresji mogą także być zawarte w pewnych wzorcach np. ,, prawdziwego ‘’ mężczyzny . Z badań wynika , ze podobna proporcja przejawów agresji u dziewcząt i chłopców w wieku do lat czterech , zmienia się na rzecz większego poziomu agresji u chłopców starszych i mężczyzn . Można to wyjaśnić rolą wpływów wychowawczych .Przejawy agresji fizycznej chłopców są słabiej karane niż analogiczne prezentowane przez dziewczęta . Agresywne elementy zachowania chłopców bywają popierane jako składowe wzorca przyszłego mężczyzny .
Są takie rodzaje zajęć , w których przebiegu tolerujemy a nawet pochwalamy pewną dawkę agresji . Jest ona cenionym elementem walki o zwycięstwo w sporcie , akceptujemy jej obecność w pewnych grach rywalizacyjnych. Co więcej - nie dostrzegamy wielu elementów gry nie fair , gdy prezentują ją ,, nasi ‘’ natomiast posądzamy sędziego o stronniczość ,gdy nie dostrzega agresywnej postawy naszych przeciwników .
Ulgowej ocenie podlegają niektóre formy agresji wywołane warunkami ekstremalnymi ( wojna , kataklizm , dramatyczna sytuacja socjalna rodziny ) .
Zachowania takie tłumaczymy brakiem alternatywy lub koniecznością działania wbrew woli, usprawiedliwiamy racjami wyższego rzędu .
Margines tolerancji dla agresji własnej i współ towarzyszy zwiększa się u wielu ludzi, gdy uczestniczą w jakiejś szczególnej imprezie w zabawie karnawałowej , czy po prostu w zabawie przy kieliszku .
W życiu codziennym tolerujemy pewien poziom agresji .mądrość potoczna nakazuje raczej rozładowanie złości niż jej kumulowanie prowadzące do niekontrolowanych aktów agresji lub chorób psychosomatycznych. Działając w myśl hipotezy katharsis , pozwalamy sobie i innym ludziom na wybuchy gniewu i irytacji - jeżeli nie musimy , nie szukamy pośrednich form wyrzucenia z siebie złości . Pozwalamy dzieciom na wybuch gniewu w nadziei , że pozbycie się go i rozładowanie napięcia uchroni je przed zaburzeniami somatycznymi , przed wzrostem agresywności .
Tolerujemy wiele zachowań nieintencjonalnie szkodliwych
należą do nich zachowania małych dzieci . Często czynimy żartobliwe uwagi na temat małego ,, terrorysty ‘’śmiejemy się nieświadomie wypowiadanych przez dziecko brzydkich słów . Opowiadamy z zachwytem, w obecności ,, winowajcy ‘’ o próbach podduszenia małego braciszka traktowanego jako niepożądanego gościa , o komicznym wyglądzie wujka trafionego w nos pomidorem, agresywnych i uciążliwych dla psa metodach uczenia go grzeczności , o przyniesionym z podwórka żargonie językowym.
Zapominamy tylko wyjaśnić malcowi ,na czym polega zło jego zachowania . Jako nadal nieświadomy sprawca złych uczynków malec staje w centrum zainteresowania , czuje aprobatę , która kojarzy ze swoim zachowaniem, jest aktorem na scenie poproszonym o bis . We współczesnych nam czasach zapanowała swoista moda na agresję brutalne sceny , przemoc gwałt , niszczenie to stałe obrazki w filmach , przeglądach wydarzeń , programach rozrywkowych , w literaturze , muzyce (treść i brzmienie ) , codziennej prasie . Epizody agresywne zdecydowanie dominują nad innymi w większości kreskówek dla dzieci , bajki pełne są grozy , rządzi w nich bohater negatywny , na sprawiedliwy finał trzeba zbyt długo czekać i wcześnie poznać oblicze zła , oswajamy się więc z agresją poprzez codzienny , pośredni z nią kontakt - przez jej obserwację . Na tym kształtuje się obraz świata u dzieci, świata w którym agresja jawi się jako zwykła scenka z życia - jest wszędzie , jest powszechna i tolerowana a nawet przynosi korzyści. Bohater negatywny , niejednokrotnie gloryfikowany w filmie ( sprytny złodziej , pokrzywdzony przez los morderca ,niepokonany przywódca), nie tak rzadko wzbudza sympatię, staje się ideałem , wzorcem do naśladowania.
Moda na agresję znalazła wielu sojuszników , jako rodzice i opiekunowie bywamy jej sprzymierzeńcami - pozwalamy na oglądanie agresywnych scen , Godzimy się by dzieci wędrowały przez życie zgodnie z ,, duchem czasu ‘’, pracujemy nad tym aby było przebojowe , nieugięte, twarde i bezkompromisowe , by dawały sobie radę w świecie , w którym trzeba rozpychać się łokciami.
Nasze zachowanie dowodzi że często mimo woli albo zmyślnie akceptujemy agresję własna i innych – aprobujemy ją i przemilczamy , Prowokujemy i zachęcamy do niej , podajemy innym gotowe recepty na posłużenie się nią. Jest też tak , ze w dążeniu do własnej bezagresywności jesteśmy bezsilni
i na dłuższą metę nie potrafimy bez niej żyć . Czasami nawet tęsknimy za pewną jej dawką - ożywiamy się , gdy wzrasta poziom zagrożenia w filmie; dziecko przerażone brutalnością negatywnego bohatera oglądanej właśnie bajki krzyczy ze strachu , ale nie pozwala wyłączyć telewizora , chętnie czytamy kroniki policyjne , oglądamy horrory a kryminały stale znajdują nabywców. 10
Agresja spełnia także funkcję adaptacyjną i nagradzającą.
Adaptację można zdefiniować jako przystosowanie do środowiska , do warunków życia w nim .Adaptacyjne znaczenie agresji wynika zdaniem niektórych autorów z faktu że stanowi ona narzędzie ewolucji i przetrwania , służy zachowaniu gatunku .
Teza ta znalazła najpełniejszy wyraz w koncepcji K . Lorenza i w zasadzie nie jest kwestionowana , gdy odnieść ją do świata zwierząt . W świecie tym rządzonym prawami biologicznymi , agresja pełni ważne funkcje adaptacyjne. Wyniki walki o zdobycie pokarmu często decyduje o utrzymaniu się przy życiu . Zwycięstwo w rywalizacji o samicę przez osobniki zdrowsze i silniejsze zapewnia przekazanie potomstwu korzystniejszych cech biologicznych. Wygrana w walce o terytorium zapewnia lepsze warunki życia i zachowanie gatunku . Zdaniem K. Lorenza istnieją formy agresji , które także dla człowieka mają charakter zbawienny .Odpowiednio przemieszczona i zrytualizowana agresja prowadzi do doskonalenia siebie i innych dostarcza energii do pokonywania trudności , pobudza temperament i pasję twórczą . Natura nie wyposażyła jednak człowieka wystarczająco dobrze w automatycznie aktywizujące się sygnały hamujące agresję .
Według Lorenza jest to wynik nienadążania ewolucji popędu agresji za przemianami w życiu społecznym , zwłaszcza zaś zawrotnym tempem rozwoju techniki . Patologiczne formy agresji u ludzi to wynik wypaczeń , jakich dopuściła się cywilizacja .
Tezy o adaptacyjnym znaczeniu agresji u ludzi znajdują najpełniejszy wyraz w koncepcji katharsis( oczyszczenia ) Zakłada ona ,że dzięki katharsis człowiek pozbywa się zdławionych i wypartych tendencji agresywnych. Wiara w zbawienną katharsis jako antidotum na niekorzystny dla człowieka wzrost pobudzenia oraz jako narzędzie ochrony przed większym złem (prawdopodobieństwa gwałtownych wybuchów gniewu i agresywności w przyszłości ) nie znajduje potwierdzenia w wynikach większości badań temu zagadnieniu poświęconych . Z badań tych wynika , że zarówno jawna agresja jak i pośrednie formy wyrażania pobudzenia do niej prowadzą zazwyczaj do rozładowania , ale efekt taki bywa doraźny i nie obniża tendencji do agresji przejawianych w przyszłości wskutek bieżącego ,,wyrzucenie z siebie napięć ‘’ jest więc złudzeniem. Złudzenie to sprawia , że pozwalamy sobie na odrobinę agresji na co dzień Naszym podopiecznym pozwalamy się na wyżycie w sporcie , nie bronimy oglądania agresywnych scen ,podsycamy fantazje agresywne zachęcamy do rywalizacji . w ten sposób często nieświadomie powodowani dobrymi intencjami ,, popychamy ‘’ do agresji , bowiem doświadczenie ulgi , jaką niesie agresywne rozładowanie , skłania do powtórzenia zachowania , które ulgę tą przynoszą . Agresja staje się bardziej prawdopodobna w przyszłości również dlatego , ze złamanie reguły nieagresji bywa najtrudniejsze za pierwszym razem . Potem , za sprawa znanych już skutków nagradzających, tendencje popychające do agresji często stają się silniejsze , natomiast działanie czynników hamujących bywa mniej znaczące .Nie można jednak pominąć milczeniem faktu wynikającego z wielu badań , że katharktyczne oczyszczenie powoduje korzystne zmiany doraźne , przywracając fizjologiczną normę pobudzeniu wewnętrznemu , co odczuwamy jako ulgę . Trudno z całą pewnością przewidzieć , jakie były by odległe skutki całkowitego zahamowania możliwości rozładowania napięcia , o którym mowa . W dylemacie potrzeby rozładowania napięć i przestrzegania reguły o nieagresji złotym środkiem pozostają mimo wszystko pośrednie ( zmienione co do postaci i nie polegające na fizycznym ataku )formy wyrażania agresji - nie prowadzą prawdzie do pełnego rozładowania , ale nie szkodzą innym tak bardzo jak otwarte i bezpośrednie akty agresji , czasami nawet przynoszą pożytek .
Istnieją takie sytuacje , w których agresja spełnia funkcję adaptacyjne lub adaptacyjno – obronne np. E. Fromm , który wyraźnie oddziela destruktywne formy agresji od służącym przystosowaniu , obronie życia . Agresja biologicznie adaptacyjna ma zdaniem tego autora miejsce wtedy gdy zagrożone jest życie człowieka , gdy musi on walczyć o przetrwanie , gdy jest reakcja na pojawienie się czynników zagrażających egzystencji
Adaptacyjno - obronny charakter mają zdaniem E . Fromma te formy agresji ,które wynikają z narzuconych zadań , z konformizmu , z konieczności bezwarunkowego wykonania polecenia .To zachowania , które często nie mają alternatywy , stanowią jedynie możliwą formę obrony lub utrzymania się przy życiu . Niekwestionowaną konieczność stanowi zachowanie egzystencji ,w obronie której dochodzi do walk plemiennych czy skłaniający do rabunku wyraźny deficyt w zaspakajaniu potrzeb fizjologicznych. Także agresja mająca u swoich źródeł zagrożenie ważnych potrzeb psychologicznych bywa określana jako adaptacyjna .
Poglądy o adaptacyjnych funkcjach agresji mają więcej przeciwników niż zwolenników . Są jednak takie stany , sytuacje i zadania które zmuszają do agresji w obroni życia w znaczeniu biologicznym i służą przystosowaniu w znaczeniu psychologicznym i społecznym Ich pozytywny charakter mocno ogranicza fakt , że szkodzą innym Z punktu widzenia jednostki agresja niejednokrotnie stanowi narzędzie przystosowania . Nie jest nim jednak , ponieważ człowiek jest istotą społeczną , której przetrwanie i przystosowanie nie może podlegać regule ,, wygrywa silniejszy ‘’oraz regule ,, cel uświęca środki ‘’ .
O nagradzających funkcjach agresji można mówić co najmniej w dwojakim znaczeniu. Po pierwsze - przypisuje się im samonagradzajace np. ulga spowodowana rozładowaniem agresywnego napięcia , dobre samopoczucie wskutek agresywnego destymulowania się .
Po drugie - agresywne zachowanie stanowi narzędzie osiągania nagród o wymiarze rzeczowym ( materialnym ) i psychologicznym .
Nagradzająco działa przywrócenie lub zapewnienie właściwego poziomu pobudzenia wewnętrznego (likwidacja negatywnego pobudzenia ,pozbycia się awersyjnie działających bodźców środowiska fizycznego , zapewnienie właściwego poziomu stymulacji ) oraz odblokowanie sfrustrowanych potrzeb możliwość ich zaspakajania . Nagrodami są osiągnięte cele niematerialne np. pozycja przywódcy , akceptuje poczucie własnej wartości oraz cele materialne , jak np. pieniądze .
Nagrody te to także zażegnanie niebezpieczeństwa , zawarte kompromisy , uzyskane ulgi .Informacje o nagrodach , jakich mogą dostarczyć zachowania agresywne , pochodzą z dwóch źródeł - doświadczenia skuteczności własnych zachowań jako realizujących cel i obserwacji skutków zachowań innych . Warto zauważyć , że doświadczenie związku awersyjnego z nagrodami nie przesądza w sposób automatyczny o stosowaniu agresji drogi do tych nagród . Uczymy się , że te same cele można osiągać różnymi metodami . Doświadczamy ponadto związku awersyjnego zachowania z karami Jednakże gratyfikacje z tytułu awersyjnego zachowania są często zbyt duże , oczywiste , łatwe do osiągnięcia , aby nie powtórzyć tego zachowania , gdy zaktywizuje się potrzeba, której zaspakajanie już zostało z takim zachowaniem skojarzone .
Gratyfikacje te to także powód przenoszenia agresji na nowe cele, co widzie w stronę stosowania jej jako strategii radzenia sobie w życiu.
Myśl taka znajduje uzasadnienie w wynikach wielu badań - zachowania nagradzane prowadzą raczej do wzmocnienia niż osłabienia tendencji do ich powtórzenia i łatwo generalizuja się .
Nagradzająca wartość tego , co człowiek za sprawą agresji, to wypadkowa wielu czynników np. uciążliwość tego , co pobudza do agresji , wielkość sfrustrowanych potrzeb , subiektywnej wartości celów niematerialnych i materialnych aktywizujących to zachowanie , wielkości włożonego wysiłku i poniesionego ryzyka . Wartość tę określa także wielkość spodziewanej lub doświadczanej kary . Właściwie dlatego m. In . kara może stanowić przeciwwagę dla podjęcia zachowania agresywnego. Rzecz w tym , że jej hamujący agresję wpływ jest znacznie mniejszy niż pobudzający ją wpływ oczekiwanych nagród .
Negatywne znaczenie agresji wśród ludzi to fakt oczywisty .
Wymaga natomiast stwierdzić , że agresja nie zawsze jest zła .
Totalne kwestionowanie agresji jako dopuszczalnej metody zachowania społecznego nie znajduje jednoznacznego uzasadnienia w wynikach badań , przekonanie o jej wyłącznie negatywnym charakterze przegrywa w starciu z ,, teoriami potocznymi ‘’Niekiedy agresji stanowi jedynie możliwą formę zachowania służącą biologicznemu przetrwaniu( odparcia ataku , kradzież w obliczu śmierci głodowej , walka plemienna o przetrwanie ) Jej konieczność bywa także uzasadniona w sensie psychologicznym - gdy stanowi mniejsze zło chroniąc przed chorobami i destrukcja , gdy jest wołaniem o pomoc.
Trudno uznać bierną i nieagresywną postawę w sytuacjach ataku ( gdy ucieczka nie jest możliwa , a na pomoc nie można liczyć )za jedynie słuszną i przystosowawczą . Jak dotąd , nie ustalono uniwersalnej metody obrony w obliczu aktu .komunikowanie bezbronności bywa zgubne, a sygnały cierpienia ofiary mogą zarówno wzmacniać , jak też hamować agresora w jego ataku .
Ryzyko zaburzeń psychosomatycznych powodowanych blokowaniem i hamowaniem agresji wzrasta , gdy źródła pierwotnej tendencji do agresji związane są z pobudzeniem emocjonalnym , konfliktem motywacyjnym lub poznawczym , oraz wtedy , gdy deficyt dotyczy ważnych potrzeb psychologicznych . Wielu teoretyków uważa że , podłożem zaburzeń psychogennych jest wypierani emocji , przede wszystkim zaś agresji i lęku .
Agresja jest czasem wołaniem o pomoc , demonstracją niezaspokojonej potrzeby bezpieczeństwa , chęci indywidualnego potraktowania . Taki demonstracyjny charakter często przypisuje się agresji prezentowanej przez dzieci wychowywane w placówkach takich, jak dom dziecka , zakład wychowawczy , ale pojawia się ona w żłobkach , przedszkolu , szkole i najbliższej rodzinie . Jest prośbą o zainteresowanie , o kontakt psychiczny , o wyłączność uczuć . Niedostrzeganie lub zignorowanie tych sygnałów bywa zgubne i dramatyczne - agresja staje się forma odwetu i stała strategia zachowania. A . Bandura wykazał w swoich badaniach dość konsekwentny związek agresywności dorastających chłopców z niezaspokojona potrzeba bliskiego kontaktu z rodzicami. Właściwa reakcja na taki sygnały służy przystosowaniu ich nadawcy, likwiduje źródło oraz potrzebę agresji Nie czynimy zła pozwalając na wyrażanie gniewu , sprzeciwu , własnego zdania , poczucia niezawinionej krzywdy ( poprzez informowanie o stanie swoich uczuć i wzbudzonych emocjach). Czynimy zło stosując totalny zakaz wyrażania buntu .
Jego konsekwencją bywa wrogość znajdując upust w agresywnych formach odwetu. Jeśli stosowanie takich akcji odwetowych jest nieświadome , prowadzi do niebagatelnych skutków - zaburza przystosowanie , zagraża egzystencji . przykłady takich akcji odwetowych to stosowanie głodówek , wycofanie się z kontaktów z otoczeniem , spadek motywacji do nauki i pracy , apatia i bezczynność .
Akcje odwetowe mogą także przenieść się na teren „niezagrożony ‘’. - wrogość znajduje ujście w szkole , na podwórku , w przedszkolu , w miejscu pracy , jej ofiarami staja się niewinni i przypadkowi ludzie .
Należało by wspomnieć także o tym że agresja podejmowana z powodów konformistycznych i oparta o mechanizm naśladownictwa może w pewnych okolicznościach stanowić o przystosowaniu do warunków życia , a nawet jej zabezpieczenia, np. w warunkach izolacji więziennej.
Agresja stanowi narzędzie adaptacji , jedynie możliwą formą i uzasadnioną formę zachowania , mniejsze zło lub przyjmuje postać nieszkodliwej społecznie w bardzo ograniczonej liczbie przypadków . Przez fakt , ze w pewnych okolicznościach jest niezbędna , nie traci swojego negatywnego wymiaru
( w przynajmniej większości przypadków ) i nadal pozostaje zachowaniem negatywnym społecznie -niesie ból i cierpienie , jest zorientowana na szkodę innych . Konieczność odwoływania się do agresji jest wypracowana przez warunki i reguły życia społecznego ,rzadko jest to niekwestionowana konieczność w znaczeniu biologicznym . 11
Jeśli nawet istnienie potencjału agresji jest zaprogramowane biologicznie , to i tak jego uaktywnienie jest dziełem otoczeniem człowieka . Agresja w czystej postaci ( jeśli można tak określić , nie mające celu reakcje na negatywne pobudzenie ) i pierwotnie odruchowa szybko w toku rozwoju nabiera znaczenie użyteczne i celowej formy aktywności - aktywności utrwalonej społecznie .
1 V.P Radziwiłowicz „Formy i funkcja agresji u dzieci i młodzieży” . Psychologia wychowawcza 1997r. wr 3.
2 J. Ronschburga „Lęk , gniew , agresja” . Warszawa 1993.
3 E. Aronson „Serce i umysł” Zysk i S-ka Wydawnictwo sc .
4 E. Gruszecka „Czy agresja jest konieczna”. „Scholasticus” 1994 nr . 5 – 6 .
5 E. Aronson „Serce i umysł”. Zysk i S-ka Wydawnictwo sc .
6 E. Gruszka „Czy agresja jest konieczna” . „Scholasticus” 1994 nr . 5 – 6 .
7 J. Grochulska „ Reedukacja dzieci agresywnych” .
8 E. Gruszecka „Czy agresja jest konieczna” . „Scholasticus” 1994 nr . 5 – 6 .
10 E. Gruszecka „Czy agresja jest konieczna” . „Scholasticus” 1994 nr . 5 – 6.
11 E. Gruszecka „Czy agresja jest konieczna” . „Scholasticus” 1994 nr . 7 – 8.