KSZTAŁCENIE UCZNIÓW ZDOLNYCH

1. Kształcenie ucznia zdolnego - krótki rys historyczny

2. Pojęcie zdolności - inteligencji.

3. Uczeń zdolny - dziecko inteligentne.

4. Sposoby kształcenia uczniów zdolnych.

5. Kształcenie wielopoziomowe.

6. Literatura.

1. Kształcenie ucznia zdolnego - krótki rys historyczny.

Problemem kształcenia dzieci zdolnych nie zajmowano się nigdy tak intensywnie jak w drugiej połowie naszego stulecia. Po pierwsze - ze względu na gwałtowny rozwój gospodarki, nauki i kultury wzrosło społeczne zapotrzebowanie na ludzi zdolnych i twórczych, po drugie - zmiany w zakresie polityki społecznej, upowszechniania i demokratyzacji oświaty wpłynęły na zróżnicowanie takich zabiegów pedagogicznych, które wszystkim jednostkom zdolnym mają umożliwić indywidualny rozwój.

Pojęciem zdolności zajmowali się na przestrzeni wieków najsłynniejsi myśliciele. Sokrates pasjonował się sprawą tworzenia „tajemnicą twórczości”, Platon wyznaczał każdemu inną rolę związaną z wykorzystaniem posiadanych zdolności. Mówił, że wrodzone zdolności nie są właściwością stałą - należy je rozwijać. Arystoteles wskazywał na różnice w zdolnościach wrodzonych, jak i różnice w zdolnościach związanych z przynależnością do określonej grupy społecznej. Żyjący w I wieku naszej ery Kwintylian zwracał uwagę na wpływ wychowania na kształtowanie zdolności. Również w okresie Odrodzenia, a potem Oświecenia wskazywano na oddziaływanie kształcące i wychowawcze wpływające na rozwój człowieka. Andrzej Frycz Modrzewski pisał nawet o orientacji szkolnej polegającej na doborze uczniów do szkół zgodnie z posiadanymi przez nich uzdolnieniami. W XVII w powstała koncepcja rozwijania uzdolnień poprzez odpowiednie pobudzanie uczniów do aktywności intelektualnej w trakcie nauczania (R. Descartes). Natomiast w XVIII w. odmienny punkt widzenia głosił Jan Jakub Rousseau w swojej koncepcji „wychowania naturalnego” twierdząc, że zdolności i inne cechy osobowości powinny się rozwijać bez większej ingerencji ze strony wychowawców. W IX w. J.H. Pestalozzi apelował o zindywidualizowane podejście do uczniów ułatwiające rozwój zdolności. Początek XX w. To okres „psychologii eksperymentalnej” (w. Wundt, F. Galton, A. Binet, W. Stern). Badano zależności między poziomem rozwoju zdolności a osiągnięciami w nauce, mierzono zdolności do uczenia się i inteligencję za pomocą testów. Wyłoniły się wówczas dwa kierunki badań nad osobowością - psychologia różnicowa (możliwość jednostki w porównaniu ze zdolnościami innych ludzi) i psychologia różnic indywidualnych.

Reasumując - dość powszechnie głoszono w przeszłości, że zdolności są wynikiem w znacznej mierze decydującym o osiągnięciach ludzi w różnych dziedzinach podejmowanej działalności. Wskazywano też na potrzebę wpływania na rozwój zdolności i uzdolnień, głównie poprzez wychowanie.

Wielowiekowy spór o uwarunkowania zdolności nie został jednak rozstrzygnięty, chociaż przedstawiono liczne argumenty przemawiające zarówno za dziedzicznymi determinantami rozwoju, jak też za wpływem środowiska oraz procesu wychowania.

Współczesne badania nad dziedzicznością uzdolnień to niebywały postęp. Odczyt zakodowanej w DNA genetycznej informacji został zautomatyzowany, dzięki czemu udało się badaczom rozszyfrować w generalnych zarysach ludzki genom. Jednocześnie techniki wykorzystujące rezonans magnetyczny pozwalają zajrzeć do żywego pracującego mózgu i zlokalizować obszary związane z jego rozmaitymi funkcjami.

Wiele badań, których celem jest poszukiwanie genetycznego uwarunkowania zdolności - szczególnie badania identycznych bliźniąt wychowywanych w różnych rodzinach - zdaje się wskazywać, że nasze intelektualne uzdolnienia są przynajmniej w 50% dziedziczone. Do konkluzji takiej doszła grupa uczonych w listopadzie 2001 r. z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Los Angeles pracująca pod kierunkiem dr Paula Thompsona. Na podstawie badań psychometrycznych, genetycznych i neurofizjologicznych (pomiar objętości masy szarych komórek nerwowych w wybranych obszarach mózgu) wnioski były jednoznaczne: inteligencja nasza jest w dużej mierze zdeterminowana przez geny, przy czym objętość „szarych komórek” zmieniać się może w wyniku umysłowego treningu (test z „Polityki” + w załączeniu).

2. Pojęcie zdolności - inteligencji.

Osiągnięcia ludzi są uwarunkowane przez określone właściwości psychiczne. Właściwość, która decyduje o różnicach między osiągnięciami w rozmaitych działaniach nazwano zdolnością. Zdolności pojawiają się w różnych czynnościach i niektóre zdolności nazywamy ogólnymi (uzewnętrzniają się w wielu czynnościach), inne nazwano specjalnymi - tylko w określonych czynnościach. Zróżnicowanie zdolności ma charakter ilościowy i jednościowy. Wszelkim „ilościowym” pomiarom zdolności i uzdolnień sprzyjają badania psychometryczne, które pomimo krytykowanych wad, zdobyły popularność i są powszechnie stosowane.

Badania różnic ilościowych w zakresie zdolności dotyczące głównie inteligencji, a więc zdolności ogólnej do uczenia się i rozwiązywania problemów (wykonywania zadań).

TZW. iloraz inteligencji (IQ = I.I.) jest niejako liczbowym odbiciem poziomu inteligencji i określa się go za pomocą specjalnych testów.

 

wiek umysłowy

wiek życia

 

POZIOMY INTELIGENCJI

Iloraz inteligencji	Poziom inteligencji
140 i więcej 120 - 139 110-119 90-109 80 - 89 70 - 79 poniżej 70	Inteligencja bardzo wysoka Inteligencja wysoka Inteligencja więcej niż przeciętna Inteligencja przeciętna Inteligencja mniej niż przeciętna Inteligencja na pograniczu upośledzenia umysłowego Upośledzenie umysłowe (wyróżnia się różne jego poziomy)

 

Za ludzi zdolnych uważa się tych, którzy mają inteligencję bardzo wysoką, a więc ich IQ wynosi 130, 140 i więcej. Niekiedy przyjmuje się też granicę nieco niższą 120 i więcej. Wśród tych osób wyróżnia się ludzi zdolnych, bardzo zdolnych, wybitnie zdolnych i geniuszy.

Również zdolności specjalne (kierunkowe) występują u różnych ludzi w różnym stopniu. Osoby wyróżniające się wysokim poziomem zdolności specjalnych (jednej lub więcej) należy uważać za uzdolnione. Wyróżnia się tu grupy o uzdolnieniach bardzo wysokich i wybitnych oraz o uzdolnieniach najwyższego poziomu nazwanych talentem (matematyczne, językowe, przyrodnicze, techniczne, plastyczne).

3. Uczeń zdolny - dziecko inteligentne

Definicji „uczeń zdolny” jest wiele. W większości z nich zgromadzono następującą charakterystykę:

- Wysoki poziom zdolności ogólnych = inteligencji (IQ 120 i więcej);

- Wysoki poziom zdolności specjalnych = uzdolnień

- Wysokie osiągnięcia lub możliwości takich osiągnięć w nauce bądź innych dziedzinach działalności wartościowej społecznie

- Osiągnięcia oryginalne i twórcze lub możliwości takich osiągnięć.

Każda z tych cech wyróżnia uczniów zdolnych, ale poszczególni uczniowie nie muszą mieć wszystkich wymienianych cech. Ponadto uczniów tych charakteryzują inne cechy, które pozostają w określonych związkach ze zdolnościami i warunkują zarówno ujawnianie się i rozwój zdolności, jak i osiągnięć. Do cech tych należą:

- Silne i stosunkowo wielostronne zainteresowania,

- Silna motywacja do zajmowania się wybranymi dziedzinami działalności,

- Określenie postawy wobec szkoły, nauczycieli, treści kształcenia (np. duży krytycyzm w stosunku do treści nauczania lub metod nauczania),

właściwości temperamentu sprzyjające uczeniu się - tzw. szybki styl uczenia się, duża siła procesów nerwowych i ruchliwości tych procesów (czyli skłonności introwertyczne),

- Cechy osobowości, głównie cechy charakterologiczne, ale też emotywne (stosunkowo łatwo znoszą niepewność i konflikty), są wytrwali w swych dążeniach, samodzielni, mają poczucie własnej wartości, przejawiają skłonności do dominacji, niekiedy są agresywni, wyróżniają się też zwiększoną wrażliwością, dużym poczuciem sprawiedliwości społecznej, wytrwałością),

Niektóre z tych cech powodują, że uczniowie zdolni nie zawsze dobrze funkcjonują w grupach rówieśniczych. Zdarza się, że są oni wyobcowani, odizolowani od grupy kolegów - nie znajdują wśród nich partnerów o podobnym poziomie intelektualnym. Często obserwuje się chętne przebywanie tych uczniów z dorosłymi. Stan ten sprawia, że wielu uczniów zdolnych niezbyt dobrze czuje się w szkołach, w których nie indywidualizuje się kształcenia i w których panuje zbyt autokratyczny styl nauczania.

Biorąc pod uwagę efekty kształcenia i osiągnięć uzyskiwanych przez uczniów zdolnych, dokonano próby charakterystyki uczniów zdolnych (J. Rejkowski), J. Streleu, Z. Włodarski, K. Czarnecki). Uczniowie ci:

- Uczą się szybciej i łatwiej niż pozostali,

- Opanowują znacznie szerszy zakres materiału,

- Pojmują treści o stosunkowo najwyższym poziomie trudności, przejawiają skłonności do strukturyzacji materiału, dostrzegają związki, prawo, prawidłowości itp.

- Wyróżniają się oryginalnością i twórczym podejściem do zagadnień i problemów.

Wszystkie te przejawy zdolności są dostrzegalne przez nauczyciela. Możliwe jest też dostosowanie procesu nauczania (tempa zakresu i stopnia trudności) do procesu uczenia się.

4. Sposoby kształcenia uczniów zdolnych.

W ogólnych założeniach praca z uczniem zdolnym ma na celu dalsze rozwijanie jego zdolności i uzdolnień. Są to działania nastawiające na:

- szybszy rozwój uczniów zdolnych,

- wyposażenie ich w większy zakres wiedzy,

- umożliwienie im uzyskania wiedzy o wyższym poziomie trudności, zgodnie z poziomem ich rozwoju intelektualnego, poziomem zdolności i uzdolnień,

- kształtowanie u uczniów zdolnych myślenia twórczego i rozwijania oryginalności.

Można powiedzieć, że są to działania, których naczelnym hasłem jest: Szybciej, więcej, na wyższym poziomie, oryginalnie.

W niektórych krajach (St. Zjednoczone, Kanada, Rosja, kraje europejskie, wprowadzono nowe rozwiązania sprzyjające przyspieszonemu rozwojowi uczniów itp.

- wcześniejsze podejmowanie nauki szkolnej, czyli przyjmowanie do szkoły dzieci, które nie osiągnęły jeszcze obowiązku szkolnego, a wykazują już pełen poziom dojrzałości szkolnej i granica wieku została obniżona nawet do 5 lat (w Polsce do 6 lat), w Polsce planuje się w przyszłości objęcie nauką szkolną wszystkich 6-laktów,

- szybsze opanowanie procesu nauczania „klasy półroczne - semestralne” - uczniom uczącym się szybciej umożliwia się wcześniejsze zrealizowanie programu nauczania danej klasy - uczniowie kończą program jednej klasy w okresie I półrocza, a następnie w II półroczu danego roku szkolnego - program kolejnej klasy,

- „podwójna promocja” - najmniej zalecana, uczeń we własnym zakresie opanowuje materiał następnej klasy i będąc w klasie, np. IV otrzymuje promocję do klasy VI,

- uczenie się zgodnie z indywidualnym tempem - w niektórych szkołach stosuje się indywidualny tok nauczania, pozwala on na uczenie się w dowolnym tempie i zaliczanie materiału nauczania danej klasy w dowolnym czasie - takie zróżnicowanie tempa kształcenia związane jest z koniecznością uelastycznienia organizacji pracy, zmianę form organizacyjnych i zmusza do zerwania z systemem klasowo - lekcyjnym,

- przyspieszenie „częściowe” - w kształceniu uczniów zdolnych jest jednym ze sposobów umożliwienia uczniom uczenia się różnych treści programowych (treści z zakresu poszczególnych przedmiotów nauczania) w różnym tempie. Tak więc uczeń uzdolniony matematycznie może szybciej uczyć się i zaliczać treści z zakresu matematyki, fizyki... natomiast wolniej realizuje program, pozostałych przedmiotów nauczania. Praktycznym następstwem stosowania częściowego przyspieszenia bywa umożliwienie uczniowi, który zrealizował program nauczania określonego przedmiotu danego szczebla szkoły, podejmowanie dalszej nauki tego przedmiotu na wyższym szczeblu, np. uczeń klasy maturalnej może być jednocześnie studentem z warunkowym wpisem.

A może realne byłoby umożliwienie uczniom naszego gimnazjum, po zdaniu egzaminów z języka niemieckiego ZDaF, uczęszczanie na zajęcia z jęz. niemieckiego w którymś z kołobrzeskich liceów?

Powyższe sposoby przyspieszania nauki szkolnej stwarzają uczniom zdolnym wspaniałe warunki rozwijania ich zdolności i uzdolnień. Wymagają jednak głębokiego zreformowania systemu klasowo - lekcyjnego, odpowiedniego przygotowania metodycznego nauczycieli do prowadzenia zajęć, współdziałania szkół na różnych szczeblach, przygotowanie specjalnych programów nauczania, skoordynowania pracy nauczycieli, psychologów, lekarzy, pracowników administracji, doradców, konsultantów - bez których nie byłoby możliwe praktyczne dostosowanie procesu kształcenia do indywidualnych możliwości uczniów.

A co my możemy zrobić w oparciu o nasze realne możliwości?

Psychologowie twierdzą, że uczniowie zdolni powinni jednak przebywać do końca roku szkolnego w swoim zespole klasowym i jeśli się uczą szybciej, mogą w „zaoszczędzonym” czasie poszerzać swoją wiedzę z wybranych dziedzin. Hasło „szybciej” może być zastąpione hasłem „więcej” - wzbogacanie programów szkolnych (o treści pozaprogramowe) - należy chyba uznać za bardziej „masowy” - w porównaniu z przyspieszeniem tempa nauki - sposób kształcenia. I taki właśnie sposób pracy z uczniem zdolnym lub uzdolnionym każdy z nas nauczycieli na co dzień realizuje.

We współczesnych polskich szkołach stosuje się różne - pod względem metod i form - sposoby wzbogacania treści kształcenia. Oto typowe przykłady:

- programy specjalne - przygotowywane głównie dla uczniów szkół średnich i studentów, w których najwięcej uwagi poświęca się treściom z zakresu matematyki, nauk społecznych i języków obcych. Wyniki kształcenia po zastosowaniu programów specjalnych są nadspodziewanie dobre. Uczniowie z powodzeniem uczą się trudnych i nowych treści, na co ma wpływ także silna motywacja związana z zainteresowaniem danym przedmiotem. Dużo wspólnego z powyższym programem mają utworzone w naszej szkole programy nauczania dla klas z rozszerzonym językiem niemieckim czy angielskim,

- zajęcia pozalekcyjne i pozaszkolne - znaczna część działań dydaktyczno - wychowawczych, które poszerzają wiedzę uczniów, odbywa się jednak poza czasem przewidzianym w planach nauczania. Są to dodatkowe zajęcia prowadzone głównie w godzinach popołudniowych w szkołach lub też w klubach, towarzystwach, organizacjach, centrach sportowych i młodzieżowych,

- indywidualna praca nauczyciela z uczniem zdolnym jest realizowana częściowo na lekcji (dodatkowe zadania, metody pracy motywujące do twórczego i oryginalnego myślenia, twórcze prace domowe), jak również poprzez przygotowywanie danego ucznia do udziału w konkursach przedmiotowych lub olimpiadach.

5.    Kształcenie wielopoziomowe

Kształcenie wielopoziomowe prowadzone jest w wielu polskich szkołach i w zwykłych klasach pomimo trudności natury organizacyjnej, braku odpowiednich pomocy dydaktycznych itp. wydaje się nawet, że kształcenie wielopoziomowe właśnie w ramach zwykłych klas, obejmujące wszystkich uczniów, może stać się specjalnością polskich szkół. Polega ono na różnicowaniu treści i kształcenia pod względem poziomu trudności materiału - odpowiednio do wyróżnionych poziomów możliwości intelektualnych uczniów (indywidualizacja kształcenia). Zabiegom tym towarzyszą określone formy organizacyjne, ponieważ kształcenie wielopoziomowe wymaga tworzenia klas bądź grup uczniów pracujących na różnych „poziomach”. Jest realizowanie w różnych wariantach. Jeden z nich to grupowanie uczniów w klasach różnych ciągów o różnym poziomie nauczania. Tak więc dzieci o najwyższym poziomie zdolności są kierowane do klas (poziomu) ciągu A, o wysokim poziomie - do klas B, średnio zdolne - do klas C, mało zdolne - do ciągu D, wymagające szczególnej pomocy - do klas E. Liczba ciągów może być różna, tworzy się w ten sposób wielopoziomowe organizacje kształcenia w danej szkole. Istotnym problemem może być sama organizacja takiego kształcenia, tzn. przygotowanie nauczycieli, przygotowanie odpowiedniego dla danego poziomu programu nauczania oraz sam moment kierowania uczniów do poszczególnych ciągów.

Istnieją kraje, w których bardzo wcześnie dokonuje się selekcji uczniów. W Wielkiej Brytanii poddawano badaniom psychologicznym uczniów w wieku 7, 8 lub 9, a następnie 11 lat i wyniki tych badań decydowały o zróżnicowaniu poziomu i zakresu treści uczenia się poszczególnych grup (klas) uczniów.

Istotne jest, że przydzielenie ucznia do klasy określonego poziomu nie przekreślało możliwości zmiany poziomu (zmiany klasy). Podział ten był czasowy i przynajmniej do chwili ukończenia 11 roku życia nie decydował o przyszłości ucznia. Natomiast wyniki badań przeprowadzonych w 11 roku życia oraz osiągnięcia szkolne stanowiły już podstawę skierowania ucznia do klasy danego ciągu, , co w konsekwencji wyznaczało przeważnie dalszą karierę szkolną (a zatem drogę życiową) dziecka. Ten sposób kształcenia sprzyja oczywiście kształcenia uczniów zdolnych, jednak moment selekcji uczniów jest poddawanej ostrej krytyce, ponieważ wiek uzdolnień pojawia się dopiero po 11 roku życia, a przypadki przenoszenia uczniów z poziomów niższych na wyższe są bardzo rzadkie. Sensowne byłoby według pedagogów tworzenie w klasach niższych tylko dwóch poziomów klas - poziomu klas normalnych oraz klas wyrównawczych, w których uczą się dzieci mniej zdolne lub uzyskujące słabe wyniki. Obserwuje się dlatego zaniechanie selekcji uczniów w klasach niższych i dokonywanie badań psychologicznych w wyższych klasach. Kształcenie wielopoziomowe jest o tyle złożone, że jest pomyślane jako sposób kształcenia nie tylko uczniów zdolnych, godzi kształcenie zdolnych z kształceniem pozostałych uczniów. Towarzyszą mu również określone metody i środki kształcenia, a także określona organizacja procesu kształcenia.

Jednym ze sposobów różnicowania poziomu trudności jest różny stopień ogólności materiału nauczania. Najwyższym stopniem trudności odpowiadają treści, przedstawione na najwyższym poziomie ogólności, o uzyskaniu stopnia abstrakcji. Te treści są właśnie przeznaczone dla uczniów zdolnych, ponieważ uczą się oni szybko uogólnień, struktur, prawidłowości, praw, reguł itp. Uczniowie mniej zdolni uczą się treści nasyconych wieloma konkretnymi przykładami, które pomagają w zrozumieniu. Uczniowie zdolni zdobywają treści o wysokim stopniu ogólności drogą myślenia dedukcyjnego (od ogółu do szczegółu) lub indukcyjnego (od szczegółu do ogółu).

Z kształceniem wielopoziomowym wiąże się ściśle stosowanie METODY PROBLEMOWEJ. Z powodzeniem i korzyścią może się ona pojawiać na każdym przedmiocie i na zajęciach pozalekcyjnych. Zawsze budzi zainteresowanie, wywołuje aktywność, koncentruje uwagę, daje radość odkrywania, uczy samodzielnego poszukiwania rozwiązań. Z czasem - stawiana pytań, formułowania hipotez i ta na coraz wyższym poziomie trudności.

W konsekwencji rozwija i wzmacnia pasję poszukiwania warunków uczenia się, którego przejawem jest nie tylko:

- wysunięcie przez ucznia problemu,

- sformułowanie go,

- rozwiązanie, ale i sprawdzenie wartości tego rozwiązania.

Liczne eksperymenty wskazują, że aktywne postawy umysłowe wywołują tylko te sytuacje szkolne, które wprowadzają uczniów w stan intelektualnego zakłopotania, budzą spontaniczną ciekawość otaczającego świata na lekcjach przyrody, chemii, fizyki, języku polskim i in.

Umiejętność stworzenia sytuacji, w której pojawi się problem do zbadania, wymaga od nauczyciela dużego mistrzostwa i powoduje, że uczniowie nie przychodzą do szkoły z obojętnością, rezygnacją, czy ze złością.

Najnowsze badania potwierdzają, że: (za D. Rodziewicz „Refleksje”)

- wykład, jako metoda nauczania powoduje zapamiętywanie tylko 5% treści,

- czytanie - 10%,

- stosowanie pomocy audiowizualnych - 20%,

- prezentacja graficzna - 30%,

- dyskusja w grupie zwiększa zapamiętywanie do 50%,

- działania praktyczne - 70%,

- uczenie innych pozwala na zapamiętywanie 90% treści.

Ta ostatnia metoda pracy stosowana jest w szkołach TOWARZYSTWA SZKÓŁ TWÓRCZYCH, stawia ona uczniów zdolnych w roli nauczyciela w klasie i w klasach organizowanych w szkołach podstawowych dla uczniów zaniedbanych środowiskowo.

Tak więc uczeń zdolny i jego rozwój jest potencjalnym dobrem najcenniejszym tak dla szkoły w fazie edukacji, jak i dla społeczeństwa w okresie jego aktywności zawodowej.

BIBLIOGRAFIA :

„Jak wychowywać dziecko zdolne” - David Levis, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1988,

„Kształcenie uczniów zdolnych” - Tadeusz Lewowicki, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, 1986,

„Dylematy ucznia” - Grażyna Klimowicz, Jadwiga Kościanek-Kukucka, Waldemar Kozłowski, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, 1994,

x 100

Iloraz inteligencji =

---