Wpływ transformacji gospodarczej

na zasoby ludzkie

Czech, Polski i Węgier

Karol Białas

Ludmiła Salej

Monika Oleksiak

Spis treści:

Wstęp str.1

Rozdział I

Liczba ludności str.2

Zmiany liczby ludności str.2

Przyczyny zmian liczby ludności str.2

Migracje str.3

Skutki zmian- starzenie się społeczeństwa str.3

Rozdział II

Wykształcenie ludności str.4

Powszechność nauczania str.4

Szkolnictwo wyższe str.4

Inwestycje w szkolnictwo str.5

Rozdział III

Aktywność zawodowa ludności str.6

Podaż siły roboczej str.6

Zatrudnienie str.6

Bezrobocie str.7

Wydajność pracy i wynagrodzenie str.8

Zakończenie str.9

Spis literatury

Spis tabel i wykresów

Wstęp

Reformy Gorbaczowa w ZSRR z końca lat 80. rozluźniły radziecką kontrolę nad państwami socjalistycznymi. W Polsce, w konsekwencji obrad „okrągłego stołu” (luty-kwiecień 1989) po wyborach z 1989r. obóz solidarnościowy wszedł do czynnego życia politycznego, wkrótce rozpoczęły się reformy demokratyczne i ekonomiczne z tzw. planem Balcerowicza na czele. Na Węgrzech już w 1988 powstały liczne grupy opozycyjne. Na wzór Polski w jesieni 1989r. trwały obrady „trójkątnego stołu”. W 1990r. po wyborach doszła do władzy opozycja demokratyczna. W Czechosłowacji w 1989r. odżyły przytłumione nadzieje Czechów i Słowaków na odzyskanie pełnej suwerenności. Po dojściu do władzy demokratycznej opozycji („aksamitna rewolucja”) powstały w 1990 samodzielne republiki- Czechy i Słowacja. Podobnie jak w Polsce, na Węgrzech i w Czechach rozpoczęły się reformy gospodarcze które zmieniły oblicze polityczne, społeczne i gospodarcze tych krajów.

Celem poniższego referatu jest analiza wpływu wyżej opisanych zmian ustrojowych oraz związanych z nimi reform gospodarczych na zasoby ludzkie w trzech krajach Grupy Wyszechradzkiej: Polsce, Czechach i Węgrzech. Praca dotyczy głównie lat 1990-1995, ale dla porównania przytaczane są dane z lat 80-tych. Postanowiliśmy skupić się na bezpośrednich skutkach transformacji, dlatego nasze rozważania kończą się na 1995 roku. W okresie 1990-1995 wszystkie tendencje zdążyły się ujawnić, później niektóre z nich osłabły, ale utrzymały się, inne zanikły, jeszcze inne nasiliły się.

Budowa pracy oparta została na trzech rozdziałach. Pierwszy z nich traktuje ogólnie o zmianach ludnościowych , przyczynach oraz tendencjach tych zmian w omawianych krajach. W rozdziale drugim skupiliśmy się na zmianach jakościowych, które najlepiej obrazuje zmiana poziomu wykształcenia społeczeństw. Ostatni rozdział to analiza zmian związanych z aktywnością zawodową.

Źródłami z których korzystaliśmy były różne roczniki statystyczne GUS, kilka książek, a także nasza własna wiedza.

Niestety praca odbiega nieco od wizji jaką mieliśmy zanim przystąpiliśmy do jej pisania. Głównym powodem była ograniczona liczba stron pracy, którą musieliśmy respektować. Z tego powodu niektóre, nawet istotne kwestie musiały zostać pominięte. Należą do nich między innymi: zmiany w mentalności, poglądów na życie rodzinne, pracę zawodową, rolę w firmie. Bardzo płytko potraktowane zostały też migracje, a przecież na początku lat 90-tych zaczął się drenaż mózgów i wiele innych procesów związanych z przepływem ludności.

Podkreśliliśmy natomiast: rolę zmiany modelu rodziny jako długofalowego czynnika spadku liczby ludności, nastawienie na edukację, kwestię bardzo istotną dla rozwoju kapitału ludzkiego, wzrost wydajności pracy oraz problem bezrobocia, jako nowego, groźnego i do dziś pogłębiającego się zjawiska.

Rozdział I

Liczba ludności

W rozdziale tym omówimy wpływ transformacji gospodarczej na liczbę i strukturę ludności Polski, Czech i Węgier. Przeanalizujemy poszczególne czynniki, które zdeterminowały taki, a nie inny kierunek zmian, oraz skutki tych zmian.

Zmiany liczby ludności

Wykres I/1

Źródło: opracowanie własne na podstawie:

1)Rocznik statystyczny RP 2000, GUS, Warszawa 2000, str. XXXVI, XXXVII, LII, LIII i 104,

2)Statistical yearbook of Hungary 2000, Hungarian statistical office, Budapest 2001, str. 1I, 2I, 36I, 55I,

3)Statistical yearbook of The Czech Republic 2000, Czech Central Statistical Office, Praha 2001, str. 108, 109, 118

We wszystkich omawianych państwach transformacja wywołała tendencję do spadku liczby ludności , jednak z uwagi na różne stany wyjściowe różne były oblicza tego regresu. W Polsce tradycyjnie wysoki wzrost liczby ludności został pod koniec lat osiemdziesiątych całkowicie zatrzymany, wskutek czego liczba ludności naszego kraju utrzymywała się w latach dziewięćdziesiątych na mniej więcej równym poziomie. Z kolei liczba mieszkańców Czech, która pod koniec lat osiemdziesiątych nieznacznie rosła, już w rok po przemianach, 1990 roku zaczęła gwałtownie spadać. Natomiast trwający na Węgrzech już od 1980 roku spadek liczby ludności nabrał w latach 90-tych szybszego tempa.

Przyczyny zmian liczby ludności

Głównym czynnikiem powodującym zahamowanie wzrostu ilościowego ludności był spadek przyrostu naturalnego. W Polsce malał on systematycznie w latach 90-tych, by w roku 1999 osiągnąć wartość 0. W Czechach utrzymujący się jeszcze do 1993r. dodatni przyrost naturalny spadł w 1994 r. do wartości -1,0 aby w kolejnym roku osiągnąć poziom ponad dwukrotnie niższy. Na tym też poziomie utrzymywał się- z niewielkimi wahaniami- do końca lat 90. Na Węgrzech, spadek przyrostu naturalnego, ujemnego już w 1981r., na skutek transformacji nasilił się. W 1993 przyrost naturalny osiągnął wartość -3, najniższą jaką do tamtej pory odnotowano i dalej spadał.

Na ten spadek przyrostu naturalnego złożyło się kilka konkretnych czynników, przede wszystkim po stronie urodzeń, gdyż umieralność, mierzona ilością zgonów na 1000 mieszkańców, we wszystkich omawianych krajach systematycznie malała, co było spowodowane polepszaniem się warunków życia i opieki medycznej, lub utrzymywała się na równym poziomie, począwszy od roku 1990, kiedy to nastąpił jej chwilowy wzrost, wywołany pewnego rodzaju szokiem gospodarczym.

Decydującą rolę odegrał spadek liczby urodzeń, spowodowany zmianą modelu rodziny, następującą równolegle ze zmianami polityczno-gospodarczymi. Po pierwsze we wszystkich omawianych krajach zmalała liczba małżeństw. Po drugie i ważniejsze: oszczędności w budżecie państwa pociągnęły za sobą spadek świadczeń socjalnych, co wraz z nowopowstałym problemem bezrobocia spowodowało, że małżeństwa odwlekały lub odrzucały decyzję o kolejnym dziecku. Ponadto rodziny chcąc zwiększyć swą pozycję społeczną- tj. pozwolić sobie na zakup dóbr luksusowych musiały ograniczyć liczbę posiadanych dzieci. Zaowocowało to spadkiem płodności kobiet i dzietności tj. przeciętnej liczby dzieci przypadającej na jedno małżeństwo. Ogólnie rzecz biorąc model 2+2 został zastąpiony przez model 2+1.

Ponad dwukrotny w Polsce i na Węgrzech, a czterokrotny w Czechach spadek umieralności niemowląt, spowodowany poprawą jakości usług medycznych nie wpłynął praktycznie na liczbę dzieci.

Tabela I/2

Zmiany wartości związanych z przyrostem naturalnym w latach 1980-1998

w Czechach, Polsce i na Węgrzech.

Polska	1980	1990	1993	1994	1995	1996	1997	1998
Przyrost naturalny	9,6	4,1	2,6	2,5	1,2	1,1	0,9	0,5
Małżeństwa na 1000 ludności	8,6	6,7	5,4	5,4	5,4	5,3	5,3	5,4
Urodzenia żywe na 1000 ludności	19,5	14,3	12,8	12,5	11,2	11,1	10,7	10,2
Płodność kobiet	---	58	---	---	43	---	---	39
Współczynnik dzietności	---	2,04	---	---	1,61	---	---	1,43
Liczba zgonów na 1000 ludności	9,9	10,2	10,2	10,0	10,0	10,0	9,8	9,7
Umieralność niemowląt na 1000 urodzeń żywych	25,5	19,3	16,1	15,1	13,6	12,2	10,2	9,5
Węgry
Przyrost naturalny	0,3	-1,9	-3,3	-3,7	-3,8	-4,3	-4,8	-3,8
Małżeństwa na 1000 ludności	7,5	6,4	5,2	4,8	4,6	4,4	4,5	4,8
Urodzenia żywe na 1000 ludności	13,9	12,1	11,0	10,3	9,9	9,6	9,4	9,7
Płodność kobiet	57,6	49,4	43,3	40,7	38,9	38,0	37,2	38,7
Współczynnik dzietności	1,92	1,84	1,57	1,46	1,38	1,33	1,29	1,33
Liczba zgonów na 1000 ludności	13,6	14,1	14,2	14,0	13,7	13,9	14,2	13,5
Umieralność niemowląt na 1000 urodzeń żywych	23,2	14,8	10,7	10,9	9,9	9,7	8,4	9,2
Czechy
Przyrost naturalny	1,8	0,1	-2,1	-2,2	-2,1	-1,8	-2,0	-1,8
Małżeństwa na 1000 ludności	7,6	8,8	5,3	5,2	5,6	5,3	5,2	5,4
Urodzenia żywe na 1000 ludności	14,9	12,6	9,3	8,8	8,8	8,8	8,7	8,8
Płodność kobiet	---	50,3	36,0	---	34,3	34,5	34,3	35,0
Współczynnik dzietności	---	1,893	1,278	---	1,173	1,157	1,133	1,144
Liczba zgonów na 1000 ludności	13,1	12,5	11,4	10,9	10,9	10,6	10,7	10,6
Umieralność niemowląt na 1000 urodzeń żywych	16,9	10,8	7,7	6,0	5,9	5,2	4,6	4,1

Źródło: ibidem

Migracje

Migracje odegrały szczególną rolę w Czechach, co wynikało ze względów politycznych. Podział Czechosłowacji wywołał tzw. migrację wewnętrzną- ludzie uciekali z biedniejszej i słabiej rozwiniętej Słowacji do bogatszych i lepiej rozwiniętych Czech.

Skutki zmian- starzenie się społeczeństwa

Znaczny spadek liczby urodzeń przy praktycznie niezmienionej umieralności spowodował rozpoczęcie i rozwój procesu starzenia się społeczeństwa we wszystkich omawianych krajach. Dla gospodarki oznacza on tyle, że w niedalekiej przyszłości stosunkowo nieliczna grupa aktywnych zawodowo będzie musiała utrzymać rzeszę ludzi w wieku poprodukcyjnym. Innym skutkiem tego procesu jest proces feminizacji społeczeństwa- kobiety żyją dłużej niż mężczyźni, stąd jest ich względnie coraz więcej.

Rozdział II

Wykształcenie ludności

W rozdziale tym omówimy wpływ przemian ustrojowych na poziom kształcenia w Czechach, Polsce i na Węgrzech oraz wynikającą z jego wzrostu poprawę kwalifikacji ludności, a także zmianę stosunku ich mieszkańców do zdobywania wykształcenia.

Powszechność nauczania

Jak pokazuje wykres II/1 w następstwie transformacji systemowej we wszystkich omawianych krajach wzrosła powszechność nauczania na poziomie podstawowym i średnim. Największy postęp w tym zakresie dokonał się na Węgrzech, Czechy zaś osiągnęły pułap 100%. Specyfika tych systemów w poszczególnych krajach utrudnia globalną analizę porównawczą.

Wykres II/1.

Źródło: opracowanie własne na podstawie:

1. Rocznik Statystyki Międzynarodowej 1981, GUS, Warszawa 1982, str.343,344.

2. Rocznik Statystyki Międzynarodowej 1991, GUS, Warszawa 1991, str.139,140.

3. Rocznik Statystyki Międzynarodowej 2000,GUS, Warszawa 2001, str.152,154.

Istotna zmiana dokonała się na poziomie szkół średnich: zmalało znaczenie szkół zawodowych, natomiast wzrosło- liceów ogólnokształcących, które przygotowywały do podjęcia studiów.

Szkolnictwo wyższe

Po przeprowadzeniu transformacji systemowej nastąpił rozwój szkolnictwa wyższego. Z jednaj strony stare uczelnie przystosowywały się do nowych warunków i zwiększonego popytu na ich usługi, przez co polepszyła się też ich jakość, z drugiej w szybkim tempie zaczęły powstawać uczelnie prywatne. Dodatkowo uczelnie państwowe uruchomiły ogromną ilość studiów zaocznych. Skutkiem tych zmian był wzrost wskaźnika powszechności nauczania na poziomie wyższym. (Wykres II/2)

Na przełomie lat 80. i 90., kiedy społeczeństwa zarówno Polski jak i Czech i Węgrzech przeżywały poważne przekształcenia ustrojowe znacznie obniżyła się liczba studentów w tych krajach. Jednak szybko weszła ona na ścieżkę wzrostu, co było spowodowane zmianą podejścia społeczeństwa do wykształcenia w obliczu nowych warunków gospodarczych, a głównie zagrożenia bezrobociem: na początku lat 90. wyższe wykształcenie niemal gwarantowało zdobycie pożądanego zatrudnienia. ( Wykres II/3)

Wykres II/2

Źródło: opracowanie własne na podstawie:

1. Rocznik Statystyki Międzynarodowej 1981,GUS, Warszawa 1982, str.343,344.

2. Rocznik Statystyki Międzynarodowej 1991, GUS, Warszawa 1991, str. 139,140.

3. Rocznik Statystyki Międzynarodowej 2000, GUS, Warszawa 2001, str. 152,154.

Wykres II/3.

Źródło: opracowanie własne na podstawie:

1. Rocznik Statystyki Międzynarodowej 1991,GUS, Warszawa 1991, str.142.

2. Rocznik Statystyki Międzynarodowej 2000, GUS, Warszawa 2001, str.162.

Przemiany gospodarcze miały wpływ na liczbę absolwentów niektórych kierunków studiów szkół wyższych, studenci dopasowywali profil wykształcenia do potrzeb rynku w obawie przed bezrobociem. Obniżyła się wiec liczba absolwentów studiów pedagogicznych oraz nauk społecznych i przyrodniczych, wzrosła natomiast liczba absolwentów kierunków prawniczych i nauk społecznych. W Czechach i na Węgrzech, inaczej niż w Polsce znacznie wzrosła liczba ludzi , którzy ukończyli akademie medyczne oraz kierunki humanistyczne.

Inwestycje w szkolnictwo

Wraz z wywołanym transformacją kryzysem gospodarczym we wszystkich omawianych krajach spadły nakłady na szkolnictwo, z ponad 10% PNB do ok. 5%. Mimo wysokości nakładów na szkolnictwo charakterystycznych dla krajów o średnim poziomie PKB na osobę, poziomem nauczania kraje Grupy Wyszechradzkiej dorównują obecnie krajom wysoko rozwiniętym.

Rozdział III

Aktywność zawodowa ludności

W rozdziale tym pokażemy jaki wpływ wywarła transformacja gospodarcza na wykorzystanie zasobów ludzkich w gospodarce. Przeanalizujemy zmiany stopy aktywności zawodowej, zatrudnienia, wydajności i wynagrodzeń oraz poruszymy problem bezrobocia.

Podaż siły roboczej

Byłe kraje RWPG, dzięki polityce pełnego zatrudnienia utrzymywały bardzo wysoką stopę aktywności zawodowej. Po transformacji utrzymanie jej stało się niemożliwe.

Porównanie wielkości siły roboczej w latach 1990-1995 pokazuje, że działania państw mające na celu ograniczenie podaży pracy, odniosły słaby skutek w krajach transformacji. W Polsce wielkość siły roboczej prawie nie uległa zmianie, a w Czechach nieznacznie się zmniejszyła. Węgrom natomiast udało się ograniczyć podaż pracy o 20%. (Wykres III/1)

Wykres III/1

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rozwój ekonomiczny regionów. Rynek pracy. Procesy migracyjne, pod red. S. Golinowskiej, IPiSS Warszawa 1998, str. 124

Analogiczne różnice wystąpiły w poziomie aktywności zawodowej, która w latach 1990-1995 w Polsce spadła o 3%, w Czechach o 5% i na Węgrzech aż o 17%. Trzeba jednak wziąć pod uwagę to, że w Polsce wyjściowa stopa aktywności była stosunkowo niska.

Wbrew powszechnej opinii kobiety nie były usuwane z rynku pracy. Na Węgrzech zjawisko to dotyczyło raczej mężczyzn. Natomiast rzeczywiście spadła aktywność osób w wieku poprodukcyjnym, w pierwszej kolejności zwalnianych w ramach redukcji zatrudnienia i nie znajdujących nowej pracy.

Kwalifikacje, zwłaszcza wykształcenie siły roboczej, po transformacji, na skutek rozwoju edukacji zwłaszcza na poziomie wyższym, o czym była mowa w poprzednim rozdziale, były coraz wyższe i coraz lepiej wykorzystywane.

Zatrudnienie

Wraz z wprowadzeniem gospodarki rynkowej nastąpił znaczny spadek popytu na pracę. Przedsiębiorstwa pozbawione dotacji i zmuszone walczyć o klienta ceną redukowały koszty, w pierwszej kolejności ograniczając zatrudnienie.

W porównaniu z Polską i Czechami, na Węgrzech wystąpił najsilniejszy spadek zatrudnienia i najpóźniej został zahamowany. (wykres III/2)

Wykres III/2

Źródło: ibidem, str.127

Zmiany sposobu gospodarowania pociągnęły za sobą zmianę struktury gospodarki, a co za tym idzie struktury zatrudnienia. Po pierwsze nastąpił przepływ między poszczególnymi gałęziami gospodarki. Z wyjątkiem Polski, drastycznie spadło zatrudnienia w przetwórstwie rolnym. Straciło na znaczeniu zatrudnienie w przemyśle, zwłaszcza ciężkim i budownictwie, dotąd nadmierne, natomiast wzrosło w ,zaniedbywanych wcześniej usługach, w tym finansowych i edukacyjnych. W związku z tym zmienił się stosunek liczby pracowników fizycznych do umysłowych na korzyść tych ostatnich.

Po drugie, w wyniku upadłości lub prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, spadło zatrudnienie w tym sektorze, na rzecz dynamicznie rozwijającego się sektora prywatnego, który w czasach realnego socjalizmu był niemile widziany. Zmiany te pociągnęły za sobą przepływ zatrudnienia z przedsiębiorstw dużych do małych.

Po trzecie, po wielu latach tępienia samozatrudnienia nastąpił rozkwit tej formy działalności, przyczyniając się wzrostu zatrudnienia w sektorze prywatnym. Największy postęp w tej dziedzinie odnotowano w Czechach, gdzie wcześniej samozatrudnienie praktycznie nie funkcjonowało, najniższy zaś w Polsce, gdzie udział pracujących na własny rachunek był wyjściowo stosunkowo duży.

Bezrobocie.

Wielkość siły roboczej i stopa aktywności zawodowej w pierwszych latach transformacji nie uległy znacznemu ograniczeniu, co w obliczu ogromnego spadku popytu na pracę doprowadziło do powstania bezrobocia, które w okresie realnego socjalizmu pozostawało utajone. Stąd jednym z największych wyzwań dla państw reformujących się jest ograniczenie negatywnych skutków tego zjawiska.

Największy wzrost bezrobocia nastąpił na Węgrzech, najniższy zaś w Czechach.

Wykres III/3

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyki Międzynarodowej 1997, GUS Warszawa 1997, str. 118-120

Najmniejsze bezrobocie występowało w stolicach i regionach graniczących z krajami zachodnimi, największe w regionach rolniczych i tradycyjnie nisko rozwiniętych.

Grupami społecznymi najsilniej dotkniętymi przez bezrobocie były kobiety, osoby o niskich kwalifikacjach i wykształceniu oraz młodzież.

Bardzo groźnym zjawiskiem było i nadal jest bezrobocie długotrwałe, ściśle związane z bezrobociem strukturalnym. Kwalifikacje ludzi wykształconych w socjalizmie, w tym młodzieży nie odpowiadają wymaganym dzisiejszego rynku pracy. Osoby takie nie znajdują pracy mimo długich poszukiwań, jedynym wyjściem dla nich jest przekwalifikowanie.

Wydajność pracy i wynagrodzenie

Wraz z likwidacją nadmiernego zatrudnienia i racjonalnego wykorzystywania pracowników wyraźnie wzrosła ogólna wydajność pracy. Jednak wzrost ten z roku na rok był coraz słabszy, z braku właściwych działań państw reformujących się. W latach 1990-1995 wydajność najbardziej wzrosła w Polsce (o ok. 22%) , nieznacznie mniej na Węgrzech ( o ok. 18%) , Czechy natomiast dążą do osiągnięcia poziomu wydajności z 1990 roku. Mimo wzrostu, poziom wydajności w krajach postsocjalistycznych nadal znacznie odbiega od poziomu krajów Europy Zachodniej.

Poziom wynagrodzeń realnych prezentuje tabela. Tabela III/4

Przeciętna roczna płaca brutto w Czechach, Polsce i na Węgrzech w latach 1989-1995

(według parytetu siły nabywczej w USD)

Kraj	1989	1990	1991	1992	1993	1994	1995
Czechy	6842	6748	5424	6055	6715	7375	8133
Polska	3985	3555	4004	5127	5444	5955	6456
Węgry	4744	5002	5054	5562	5738	6053	5895

Źródło: Rozwój ekonomiczny regionów. Rynek pracy. Procesy migracyjne, pod red. S. Golinowskiej, IPiSS Warszawa 1998, str. 119

Mimo wzrostu płac realnych we wszystkich omawianych krajach, ich poziom nadal znacząco odbiega od poziomu krajów Europy Zachodniej. Należy zwrócić uwagę na nierówności dochodów. Najwyższe płace zaczęli osiągać pracownicy umysłowi, zatrudnieni w usługach, w przedsiębiorstwach dużych, prywatnych z udziałem kapitału zagranicznego. Zaznaczyła się płacowa dyskryminacja kobiet. Skutkiem tych różnic stało się rozwarstwienie społeczeństwa.

Spis literatury:

1. Biosca A., Geografia powszechna 3. Europa Środkowa i Wschodnia, Eurazja Północna, Muza Warszawa 2001

2. Lado M., Szalai I., Sziraczki G., Developpements recents en matiere de marche du travail et de politique social en Hongrie, Organisation for Economic Co-operation and Development Paryż 1991

3. Nesprova A., Evolution recente du marche du travail et de la politique social en Republique Theque et Slovaque, Organisation for Economic Co-operation and Development Paryż 1991

4. Oświata i wychowanie w roku szkolnym 200/2001, GUS Warszawa 2001

5. Rocznik Statystyczny Szkolnictwa 1970/71, GUS Warszawa 1971

6. Rocznik Statystyki Międzynarodowej 1970, GUS Warszawa 1986

7. Rocznik Statystyki Międzynarodowej 1989, GUS Warszawa 1989

8. Rocznik Statystyki Międzynarodowej 1994, GUS Warszawa 1994

9. Rocznik Statystyki Międzynarodowej 1997, GUS Warszawa 1997

10. Rocznik Statystyki Międzynarodowej 2000, GUS Warszawa 2000

11. Rozwój ekonomiczny regionów. Rynek pracy. Procesy migracyjne, pod red. S.Golinowskiej, IPiSS Warszawa 1998

12. Słownik encyklopedyczny- geografia, Europa Wrocław 1999

Spis tabel i wykresów:

1. Wykres I/1 str.
   Liczba ludności w Czechach, Polsce i na Węgrzech w latach dziewięćdziesiątych.

2. Tabela I/2 str.
   Zmiany wartości związanych z przyrostem naturalnym w latach 1980-1998.

3. Wykres II/1 str.
   Zmiany wskaźnika skolaryzacji na poziomie podstawowym i średnim w latach 1980-1995.

4. Wykres II/2 str.
   Zmiany wskaźnika skolaryzacji na poziomie wyższym w latach 1980-1995.

5. Wykres II/3 str.
   Liczba studentów na 1000 ludności w latach 1980-1998.

6. Wykres III/1 str.
   Siła robocza ogółem w latach 1990-1995 w Czechach, Polsce i na Węgrzech (1990=100).

7. Wykres III/2 str.
   Dynamika zatrudnienia w latach 1990-1995 w Czechach, Polsce i na Węgrzech.

8. Wykres III/3 str.
   Stopa bezrobocia w Czechach, Polsce i na Węgrzech w latach 1990-1995.

9. Tabela III/4 str.
   Przeciętna roczna płaca brutto w Czechach, Polsce i na Węgrzech w latach 1989-1995

Niektórzy żartują, że przyczyną wzrostu liczby zgonów w początkowych latach transformacji był wzrost liczby samobójstw spowodowany wprowadzeniem planu Balcerowicza.

Powszechność nauczania mierzona jest wskaźnikiem skolaryzacji brutto wyrażonej stosunkiem liczby osób uczących się na danym poziomie kształcenia (niezależnie od wieku) do liczby ludności w grupie wieku określonej jako odpowiadająca temu poziomowi nauczania.

Różnica ta wyraża się chociażby tym, że obowiązek szkolny dotyczy dzieci w różnym wieku.

Podaż siły roboczej zależy od liczby ludności i jej struktury wiekowej, co zostało omówione w rozdziale I, oraz od poziomu aktywności zawodowej, na którym się tutaj skoncentrujemy.

Dokładne dane dotyczące zmian zatrudnienia w poszczególnych gałęziach dociekliwy czytelnik znajdzie w: Rozwój ekonomiczny regionów. Rynek pracy. Procesy migracyjne, pod red. S. Golinowskiej, IPiSS Warszawa 1998, wykres 13, str. 130-132

W ciągu ostatnich dwudziestu lat przed transformacją sektor prywatny rozwijał się nieoficjalnie. Zarówno osoby pracujące, jak i korzystające z urlopów, czy też nieaktywne zawodowo w czasie wolnym pracowały dorywczo lub na pół etatu, „na czarno”. Po transformacji niektóre przedsiębiorstwa wyszły z „podziemia”, zasilając oficjalny sektor prywatny. Por. M. Lado, I. Szalai., G. Sziraczki, Developpements recents en matiere de marche du travail et de politique social en Hongrie, Organisation for Economic Co-operation and Development Paryż 1991, str. 11,12

Porównywanie skali samozatrudnienia jest utrudnione ze względu na wysoki udział pracujących w przetwórstwie rolnym wśród samozatrudnionych w Polsce.

Na Węgrzech bezrobocie zaczęto odnotowywać już w 1986, ale do 1989 miało ono jedynie charakter regionalny, krótkotrwały i dotykało osób o najniższych kwalifikacjach.

Stosunkowo niski wzrost bezrobocia w Czechach był spowodowany częściowo bardzo rygorystycznymi kryteriami na podstawie których przyznawano status bezrobotnego, a co za tym idzie- zasiłek.

Dane na podstawie: Rozwój ekonomiczny regionów. Rynek pracy. Procesy migracyjne, pod red. S. Golinowskiej, IPiSS Warszawa 1998, wykres 17, str. 135

Ponieważ w pierwszych latach po transformacji panowała wysoka inflacja, nie ma sensu zajmować się płacami nominalnymi.

---