UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU SERIA HISTORIA NR 123

CZESŁAW ŁUCZAK

DZIEJE

GOSPODARCZE NIEMIEC

1871-1945

Poznań : UAM, 1984.

ABSTRACT. Łuczak Czesław, Dzieje gospodarcze Niemiec 1871 -1945 (Economic history of Germany 1871 -1945). Poznań 1984. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza (Adam Mickiewicz University Press). Seria Historia nr 123. pp. 276. PL ISSN 0554-8217.

This book discusses a widely understood economic history of Germany sińce the moment of foundation of the Second Reich in 1871 until the fali of the Nazi dictatorship in 1945. The author presented in this book all the main quantitative and qualitative-structural transformations occurring in German economy; a lot of attention was paid also to the development of particular branches of economy, to economie growth against the background of other countries, Europę and the world; the role of Germany in world economy, the influence of transformations in economy on social relations, and partly also on political relations. In additiwn, the a rthor discussed relatively thoroughly the results of both world wars for the economic life of Germany and took into consideration the economic and social siłuation of PoMsii miinority in Germany and Polisih-German eronomic relations. The economic history of Germany is the first book in Polish historical writing on these problems for the years 1871 - 1945.

Czesław Łuczak, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Instytut Historii (Adam Mickiewicz Uniyersity, Institute ol History) ul. Marehlewsikieigo 124/126, 61-874 Poznań, Polska-Poland.

WMTIU mim

Redaktor: Danuta Kawczyńska

•Redaktor techniczny: Michał Łyssowski

Korektor: Ewa Bosacfca

do

inwentarza

Dziel.

Jlllft.

PL ISSN 0554-8217

WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA

W POZNANIU

"Wydanie I. Nakład 2800+200 egz. Ark. wyd. 20,00. Ark. druk. 17,25. Papier druk. Bat. kl. III, 80 g, 70X100. Oddano do składania 13 II 1984 r. Podpisano do druku w listopadzie 1984 r. Druk ukończono w grudniu 1984 r. Zam. nr 159/36. A-I2/TOO.

Cena zł 200,—

DRUKAtRNIA UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA

UL. FREDRY 10

— POZNAŃ,

SŁOWO WSTĘPNE

Postulat napisania dziejów gospodarczych Niemiec w XIX i XX wieku wykuwała już od kilkunastu lat na seminariach i wykładach młodzież akademicka, która odczuwała potrzebę szerszego i głębszego poznania tej problematyki, traktowanej nieraz z konieczności w dostępnych jej podręcznikach historii politycznej bardzo skrótowo, a niekiedy nawet marginesowo. Życzenie wydania publikacji poświęconej całościowo ujętej pod względem merytorycznym przeszłości gospodarczej Niemiec wyrażano również na niektórych publicznych zebraniach organizowanych dla spopularyzowania najnowszych osiągnięć w dziedzinie nauk historycznych. W wypowiedziach tych kierowano się chęcią zdobycia bardziej wszechstronnej wiedzy o dziejach Niemiec, przez dziesięć wieków zachodniego sąsiada Polski. Te nawoływania stały się dla autora niniejszej publikacji bodźcem do przystąpienia do opracowania dziejów gospodarczych Niemiec w ramach chronologicznych od momentu utworzenia w 1871 r. Drugiej Rzeszy aż do upadku dyktatury hitlerowskiej w 1945 r. Jest to wprawdzie okres stosunkowo krótki w dziejach Niemiec, ale obfitujący w bardzo ważne wydarzenia gospodarcze, polityczne, społeczne i kulturalne, wywierające często wpływ na kształtowanie się losów państw sąsiednich i całej Europy oraz niekiedy także i świata. Jest to zarazem okres tworzący w dziejach Niemiec już zamkniętą całość, zakończoną klęską i rozpadem hitlerowskiej Trzeciej Rzeszy. W tym to czasie, charakteryzującym się dużą intensywnością i różnorodnością dokonujących się procesów społecznych, nastąpiły poważne przeobrażenia w ekonomice wewnętrznej Niemiec oraz wzrosła ekspansja i rola gospodarcza tego państwa w świecie. Całokształt tych podstawowych zagadnień będzie przedmiotem zwartego omówienia w niniejszej publikacji.

ROZWÓJ GOSPODARCZY RZESZY DO WYBUCHU PIERWSZEJ WOJNY ŚWIATOWEJ

1. Podstawowe przekształcenia ilościowe i jakościowo-strukturalne w niemieckiej gospodarce

Proklamowanie w dniu 18 stycznia 1871 r. w Wersalu króla pruskiego Wilhelma I „niemieckim cesarzem" (Deutscher Kaiser) zakończyło proces tworzenia się Drugiej Rzeszy. Powstało w ten sposób w środku Europy duże państwo o liczbie ludności sięgającej 41 min i o terytorium wynoszącym 540,6 tyś. km2. Przed tym państwem, zrodzonym z połączenia krajów o różnych systemach celnych, monetarnych, skarbowych, metrycznych i o różnych organach zarządzania gospodarką stanęło pilne zadanie jak najwcześniejszej jego integracji ekonomicznej. Rozpoczęto ją w 1871 r. od ujednolicenia całego systemu łączności, którą od tego czasu administrowało nowo utworzone w tym celu przedsiębiorstwo państwowe „poczta Rzeszy" (Reichsposi), oraz niektórych organów zarządzania i form działania w kolejnictwie. W 1872 r. wprowadzono w całej Rzeszy jednolity system metryczny i celny, a od l stycznia 1876 r. także i monetarny. W pierwszym roku istnienia Rzeszy przystąpiono również do reformy systemu podatkowego, która polegała na ustanowieniu liczby, rodzajów i wysokości świadczeń uiszczanych na rzecz niemieckich władz centralnych oraz na określeniu podatków i innych opłat pozostających w gestii rządów poszczególnych krajów oraz gmin miejskich i wiejskich. W ciągu zatem pięciu lat od utworzenia Rzeszy dokonano ekonomicznego zintegrowania w kilku ważnych gałęziach jej gospodarki oraz nastąpiło w tym czasie ściślejsze powiązanie ze sobą rynków krajowych, stanowiące decydujący krok na drodze do wykształcenia się rynku ogólnonie-mieckiego.

Druga Rzesza dysponowała już w chwili powstania dużym potencjałem gospodarczym, znacznie jednak słabszym od Wielkiej Brytanii i USA. Dowodzi tego przede wszystkim ówczesny udział tych trzech państw w światowej produkcji przemysłowej, w której Niemcy partycypowały w 13,2%, USA w 23,3% i Wielka Brytania w 31,8%. Niemcy posiadały więc korzystne warunki startu do rozpoczętego tuż po ich zjednoczeniu

dynamicznego rozwoju gospodarczego, któremu sprzyjały jeszcze dodatkowo otrzymana od Francji po przegranej przez nią wojnie kontrybucja w wysokości 5 mld złotych franków oraz włączenie do Rzeszy na podstawie podpisanego w dniu 26 lutego 1871 r. w Wersalu francuJco-niemiec-kiego układu Alzacji i dużej części Lotaryngii. Powiększenie terytorium Rzeszy o te odebrane Francji ziemie spowodowało przyrost obszarów leśnych i rolniczych oraz poważny wzrost niemieckich zasobów rudy żelaza i urządzeń technicznych w przemyśle włókienniczym, w tym o 56% wrzecion, 88% warsztatów tkackich i prawie o 100% maszyn drukarskich dla materiałów bawełnianych.

Występujący od początku istnienia Drugiej Rzeszy gwałtowny rozwój gospodarczy, który znamionowało w latach 1871 - 1872 powstawanie dużej liczby nowych przedsiębiorstw i zakładanie licznych spółek akcyjnych (stąd nazywany nieraz okresem grynderki, Griinderjahre), ulegał w okresie do wybuchu pierwszej wojny światowej kilka razy wahaniom koniunkturalnym, wynikającym w miarę rozwoju kapitalizmu coraz częściej z międzynarodowych powiązań ekonomicznych. Takie kryzysy pojawiły się w gospodarce Niemiec w latach 1873 -1874, 1883 -1886, 1891 - 1894, 1900 - 1902, 1907 - 1908 i w 1914, przy czym ten ostatni przerwało rozpoczęcie pierwszej wojny światowej. Nie wszystkie z nich były jednakowo głębokie i nie zawsze obejmowały każdą gałąź gospodarki. Do najważniejszych ich symptomów należały spadek produkcji i inwestycji, wzrost bezrobocia i zmniejszenie się popytu na różne artykuły, bankructwo części przedsiębiorstw gospodarczych i w dalszej konsekwencji pogorszenie się warunków materialno-bytowych ludności, w tym przede wszystkim pracowników najemnych. Mimo przeżywania tych kryzysów gospodarka Niemiec charakteryzowała się w latach 1871-1913 dużą dynamiką rozwoju, wyrażającą się przede wszystkim w rozbudowie bazy materialnej, zwiększeniu się zatrudnienia, wzroście produkcji przemysłowej i rozmiarów świadczenia usług oraz w coraz większej różnorodności i wyższej jakości wytwarzanych dóbr produkcyjnych i konsumpcyjnych.

Rozwój bazy materialnej odzwierciedlał się najwierniej w przyroście inwestycji netto, których przeciętna roczna wartość obliczona w cenach z 1913 r. zwiększyła się z 408 min mk w latach 1870 - 1874 do 1950 min mk w okresie 1910-1913. Jej przejściowy spadek zanotowano jedynie w latach kryzysu 1883-1886 i 1900-1902 (tab. 1). Wydatki na inwestycje pochłaniały w okresie 1871 - 1913 od 10,3% (lata 1880 - 1884) do 15,5% (lata 1910 - 1913) wysokości produkcji czystej. Ten ostatni wskaźnik był najwyższy w dziejach Niemiec aż do 1945 r. Temu ilościowemu wzrostowi inwestycji towarzyszyło stałe podnoszenie ich jakości. Uzyskiwano to zarówno w drodze ulepszonych zastosowań osiągnięć zagranicznej

8

myśli technicznej, jak i wdrażania własnych wynalazków, których liczba była od początku ostatniego dziesięciolecia XIX w. z każdym rokiem coraz większa (tab. 2). Znajdowały się wśród nich odkrycia niemieckich

Tabela l

Rozwój inwestycji netto w Rzeszy w lata ch 1870 - 1913

Lata Nowe inwestycje netto w min mk Przeciętny roczny przyrost inwestycji netto w min mk Odsetek produkcji czystej przeznaczonej na inwestycje netto

w cenach z 1913 r. w cenach z 1913 r. (według cen z 1913 r.)>

1

1870 - 1874 2040 408,0 10,9

1875 - 1879 2338 467,6 11,1

1880 - 1884 2264 452,8 10,3

1885 - 1889 3032 612,4 11,8

1890-1894 3744 748,8 12,7

1895- 1899 5378 1075,6 15,0

1900 - 1904 5276 1055,2 13,5

1905 - 1909 6842 1368,4 15,0

1910- 1913 7800 1950,0 15,5

Źródło: W. G. Hoffmann, Dos Wachstum der deutschen Wirtschaft seit Mitte des 19. Jahrhunderts. Berlin—Heidel-berg-New York 1965 (cyt.: W. G. Hoffmann, Dos Wachstum...,), s. 105-143.

uczonych i inżynierów praktyków, rewolucjonizujące pod względem technicznym niektóre gałęzie przemysłu -(przede wszystkim chemiczny,, energetyczny, precyzyjny, optyczny i elektrotechniczny) i transportu.

Tabela 2:

Liczba opatentowanych wynalazków w Rzeszy w latach 1878 - 1913

Lata Ogółsm W %

przemysł i rzemiosło górnictwo transport rolnictwo inne

1878-1879 4416 85,6 1,6 4,2 3,2 5,4

1880 - 1884 4299 85,3 0,8 4,4 3,5 6,0

1885 - 1889 4047 86,6 1,2 4,2 3,6 4,4

1890 - 1894 5768 86,9 0,9 5,0 3,6 3,6

1895 - 1899 5914 88,1 0,8 5,3 3,4 2,4

1900 - 1904 9811 84,8 0,9 6,1 2,7 5,5

1905 - 1909 11977 85,6 1,1 5,7 3,0 4,6

1910- 1913 12835 85,3 1,3 5,1 3,7 4,6

Źródło: W. G. Hoffmann, Dos Wachstum..., s. 41.

Tak duże powiększenie ilości urządzeń inwestycyjnych w gospodarce pociągnęło za sobą wzrost liczby osób w niej pracujących. Przeciętne roczne zatrudnienie osiągnęło bowiem w latach 1878 - 1879 19 416 tyś. i w

m L "o X) ot inne usługi łącznie z pracownikami cywil n> mi wojska v? *n *n *e *& ^> *4& t*~

u .^-^^OOVOM

s 3 O 13 t*.r^t^vo^o«rT"n>n

i o Q. li 2 -2

g 60 | S S ra •" M so" so" (C t^1 oo" oC o" —i »-< ł-N

.2 "H I i 0--vooo-«vo

B '5 CJ « C (H M rfcsrff-Tm c^m

o rt L-JB

I >> N S te S «3 S N RaSS!RS5 S

»

.S J "c •0 DC

1 a p" o" |

« O 0 S 'S 'E 2 PIS .g """ Ł- 3333°.»SS "O <n U9

•8 i 1 •§ 1S 1

u •O & 3 _, •& c^ n" j irT wT wi irT so" !

s ~ "S § "§, c 1 1

U l « fSl* o c c *• Illlllll O. Hoffmann, J

ca OOOOOOOOOOOSONCN •Ś

es 1 1 1 1 1 1 OOOOOOOOOOCNC^OS 1

o l

I

a

N

.s

o

s s s

l "S l

o

l

a

•N

* g.

u o 5>

S B S

3 -l c

s N

III

a^ E

1 S

| u

[e o

5 ^ o1* ^

« l N S

S -y •« c

^i ^co U c

lii*

es

•*•<L•*•'*'••#'•*•*•*•*

OOOOOOOOOCOO

oooooooooooo

pięcioleciu 1909 - 1913 30 243 tyś. osób. W pierwszym przypadku objęło ono 43,7% i w drugim 46,0% ogółu ludności (tab. 3).

W rezultacie ilościowych i jakościowych przemian zachodzących w inwestycjach wzrastała wartość majątku trwałego w gospodarce Rzeszy. Podniosła się ona z przeciętnej rocznej 75,36 mld mk (w cenach z 1913 r.) w latach 1870 -1874 do 243,55 mld mk w okresie 1910 -1913 (tab. 4).

Konsekwencją omówionych procesów inwestycyjnych był również wzrost produkcji czystej z 18 676 min mk w cenach z 1913 r. w pięcioleciu 1870 - 1874 do 50 215 min mk w latach 1910 - 1913 (tab. 5). Ten z ko-

Tabela 5

Rozwój produkcji czystej w Rzeszy w latach 1870 -1913

Lata Produkcja czysta

w cenach bieżących min mk w cenach z 1913 r. min mk

1870 - 1874 16203 18676

1875 - 1879 17635 21 132

1880-1884 17659 21958

1885-1889 19982 25661

1890 - 1894 23758 29596

1895 - 1899 28747 35895

1900 - 1904 33336 39070

1905 - 1909 41859 45495

1910-1913 49471 50215

Źródło: W. O. Hoffmann, Dos Wachstum..., 3. 104-105.

lei prowadził do zwiększenia się nominalnego i realnego dochodu narodowego zarówno globalnego, jak i na głowę ludności. Przeciętny roczny globalny dochód nominalny wynosił w latach 1871 -1875 15171 i w okresie 1911 - 1913 47 374 min mk, a realny odpowiednio 14 672 i 48 193 min mk. Na jednego mieszkańca przypadało zatem przeciętnie rocznie nominalnego dochodu narodowego 364 mk w latach 1871 - 1875 i 716 mk w trzyleciu 1911-1913 oraz przeciętnego rocznego dochodu realnego w tych samych okresach 352 i 728 mk (tab. 6).

W tych przemianach ekonomicznych największą dynamikę rozwojową wykazywał przemysł, który od ostatniego dziesięciolecia XIX w. partycypował w najwyższym odsetku w krajowym produkcie społecznym netto (bez uwzględnienia dochodów osiąganych za granicą). Zwiększyło się o 1% w ostatnich latach przed pierwszą wojną światową partycypowanie w produkcie społecznym netto również usług, zmniejszał się natomiast stale od połowy lat dziewięćdziesiątych XIX wieku udział w nim rolnictwa, leśnictwa i rybołówstwa. Dowodzą tego dane liczbowe zawarte w tabeli 7.

Przemysł ponadto dysponował po 1900 r. wśród wszystkich gałęzi gospodarki najwyższą co do wartości częścią majątku trwałego oraz zatrudniał po 1905 r. największą liczbę pracowników najemnych. Jako jedyny dział wytwarzający środki pracy decydował on o poziomie i tem-

Tabela 6-

Nominalny i realny dochód narodowy w Rzeszy w latach 1871 -1913

Nominalny dochód narodowy Realny dochód narodowy

przeciętny przeciętny

f .51 ta Lxi Id przeciętny roczny dochód przeciętny roczny dochód

roczny dochód na jednego roczny dochód na jednego

w min mk mieszkańca w min mk mieszkańca

w mk w mk

1871 - 1875 15171 364 14672 352

1876-1880 16280 369 17676 401

1881 -1885 17557 381 21411 465

1886-1890 20104 417 24728 513

1891 - 1895 22638 445 28227 555

1896 - 1900 27028 497 34040 626

1901 - 1905 31 548 538 35368 603

1906-1910 39919 635 43156 686

1911 -1913 47 374 716 48 193 728

Źródło: W. O. Hoffmann, J. H. Muller. Dos deutsche Volkseinkommen 1851 - 1957. TObingen 1959, t. 14.

Tabela 7 Udział poszczególnych działów gospodarki w krajowym produkcie społecznym netto (w %)

Lata Rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo Górnictwo, przemysł przetwórczy i rzemiosło Usługi

1870 - 1879 37 32 31

1880 - 1889 36 33 31

1890 - 1899 31 38 31

1900 - 1904 29 40 31

1905 - 1909 26 42 32

1910- 1913 23 45 32

Źródło: Handbuch der deutschen Wirtschafts- wid Sozialgeschickte. T. 2. Herausgegeben von H. Aubin und W. Zorn. Stuttgart 1976 (cyt. HWS), s. 528.

pie rozwoju ekonomicznego kraju. Stąd też od pierwszych lat XX wieku stał się gałęzią odgrywającą dominującą rolę w gospodarce Rzeszy i dzięki jego dynamicznemu rozwojowi Niemcy awansowały przed pierwszą wojną światową do drugiej po USA potęgi przemysłowej świata. Dokonało się zatem na przełomie XIX i XX wieku przekształcenie Niemiec z państwa rołniczo-przemysłowego w przemysłowe.

12

Tak dynamiczny rozwój gospodarki wymagał coraz większej centralizacji kapitału, której podstawową formę stanowi spółka akcyjna. Proces szybkiego powstawania spółek akcyjnych rozpoczął się w Niemczech już w 1871 r., czemu sprzyjało zniesienie w tymże roku wymogu posiadania koncesji na ich zakładanie oraz napływ do 1873 r. dużej ilości środków finansowych z tytułu już wspomnianych, nałożonych na pokonaną Francję, wysokich odszkodowań. Ogółem w latach 1871 - 1873 zawiązano w Rzeszy 928 spółek akcyjnych z łącznym kapitałem 2779 min mk (dla porównania w Prusach w okresie 1851 - 1870 powitało 336 tego rodzaju spółek). W następnych latach kryzysowych część z nich upadła, ale natychmiast po wyjściu z depresji gospodarczej liczba spółek akcyjnych zaczęła ponownie gwałtownie wzrastać. W tym wzroście, trwającym aż do 1913 r., następowały przejściowe załamania podczas następnych kolejnych kryzysów, w ostatecznym rezultacie jednakże nie wpłynęły one na zahamowanie ogólnego trendu rozwojowego. Liczba spółek akcyjnych zwiększyła się bowiem z 2143 w r. 1886/87 do 5222 w r. 1909, a ich łączny kapitał wzrósł w tym okresie z 4876 do 14 700 min mk. Równocześnie pojawiało się coraz więcej spółek z kapitałem przekraczającym 10 min mk. Ich liczba wynosiła w 1886/87 r. 74, w 1896 r. 108, 1906 r. 208 i w 1909 r. 229. Część istniejących w Rzeszy spółek stanowiła już wówczas jedno z ogniw kapitału finansowego, gdyż wśród ich udziałowców znajdowali się zarówno przemysłowcy jak i banki. Zgromadzone przez spółki akcyjne kapitały stały się głównym źródłem fiansowania działalności gospodarczej przede wszystkim w przemyśle, transporcie, handlu, bankowości i ubezpieczeniach. W miarę upływu lat zwiększała się także rola państwa jako podmiotu gospodarowania, które było właścicielem sporej liczby kopalń, kilkudziesięciu innych przedsiębiorstw przemysłowych, wielu gospodarstw leśnych i rolnych (m.in. tzw. domen), Banku Rzeszy, wszystkich przedsiębiorstw łącznościowych (z wyjątkiem kabli zamorskich) i coraz większej ilości linii kolejowych. Z tych ostatnich na 27 956 km ich długości w pojadaniu państwa w 1875 r. znajdowało się tylko 12 062 km (43,15%). W 1912 r., jeśli chodzi o całą sieć kolejową liczącą 60 893 km, państwo było już właścicielem 56 890 km (94%).

Wspomniany silny rozwój w latach 1871 -1913 przemysłu wywołał zmiany w strukturze społecznej ludności oraz powstawanie związków monopolistycznych.

Wraz z rozbudową przemysłu zwiększała się liczebnie z jednej strony klasa robotnicza, a z drugiej burżuazja, która w Niemczech nie zdołała aż do wybuchu pierwszej wojny światowej zapewnić sobie wyłącznego wp'ywu na bieg spraw państwowych. W pierwszym okresie po jej wykształceniu się jako klasy społecznej wolała ona, jak to określił W. Som-bart, „bogacić się, niż rządzić" i stąd też dzieliła władzę polityczną w

13

Rzeszy z właścicielami wielkich majątków ziemskich, przede wszystkim z junkrami pruskimi, którzy przejawiali dużą aktywność znacznie częściej w wielu dziedzinach życia społecznego aniżeli przemysłowcy. Słuszny zatem je^t pogląd reprezentowany przez niektórych historyków, że władza w Rzeszy spoczywała w omawianym okresie w rękach dwóch połączonych ze sobą sojuszem klas, tj. junkierstwa i burżuazji.

Dokonywające się długotrwałe procesy koncentracji i centralizacji produkcji i kapitału w przemyśle doprowadziły do powstawania w Rzeszy monopoli kapitalistycznych. Pierwsze z nich zawiązano już w latach siedemdziesiątych XIX wieku i posiadały one wówczas charakter związku obronnego przed konkurencją grożącą im ze strony innych przedsiębiorstw. Monopole zaś dążące konsekwentnie do opanowania rynku i znacznie potężniejsze zaczęto tworzyć dopiero od początku lat dziewięćdziesiątych XIX wieku. Najpowszechniej występowały one w Niemczech w formie organizacyjnej karteli, których liczba o zasięgu pozalo-kalnym przedstawiała się następująco: w 1885 r. 90, 1890 r. 210, w 1896 r. 260 i w 1905 r. 366. W 1907 r. koncentrowały one 25% globalnej produkcji przemysłowej brutto, a z poszczególnych zaś gałęzi przemysłu 90% w papierniczym, 74% w wydobywczym, 50% w stalowym i 48% w szklarskim.

Wzrost niemieckiej potęgi ekonomicznej i zwiększająca się w niej rola związków monopolistycznych stworzyły podatny grunt do wytworzenia się w Rzeszy imperializmu gospodarczego, który uzewnętrzniał się przede wszystkim w dążeniu do zdobycia własnych kolonii, opanowania przez niemiecki kapitał gospodarki niektórych krajów oraz utworzenia wspólnoty gospodarczej państw pod przewodnictwem Niemiec.

Myśl o posiadaniu własnych kolonii kiełkowała w sferach rządowych i gospodarczych już od pierwszych lat istnienia Drugiej Rzeszy. Znalazła ona swój wyraz m.in. w tworzeniu różnych stowarzyszeń mających na celu propagowanie idei kolonialnej w niemieckim społeczeństwie oraz w podejmowaniu konkretnych kroków zmierzających do stopniowego opanowywania pod względem gospodarczym przewidywanych do przejęcia we władanie Rzeszy niektórych pozaeuropejskich terytoriów. Do takich organizacji należały m.in. powstały w 1878 r. Centralny Związek Geografii Handlu i Popierania Niemieckich Interesów za Granicą (Zentral-verein jur Handelsgeographie und Forderung deutscher Interessen im Ausland), utworzony w 1881 r. Zachodnioniemiecki Związek dla Spraw Kolonizacji i Eksportu (Westdeutscher Verein fur Kolonisation und Ex-port) oraz założony w 1882 r. Niemiecki Związek Kolonialny (Deutscher Kolonialverein). Te trzy związki traktowane są słusznie przez niektórych badaczy jako zalążek społecznego ruchu kolonialnego w Niemczech, popieranego przez władze rządowe. Propagowana przez ten ruch

14

idea konieczności posiadania przez Niemcy kolonii ziściła się dopiero w 1884 r. W tymże i następnym roku władze Rzeszy objęły w posiadanie Togo, Kamerun, części obszarów południowo-zachodniej i wschodniej Afryki (nazywanych odtąd oficjalnie Niemiecką Afryką Połu-dniowo-Zachodnią i Niemiecką Afryką Wschodnią) oraz w latach 1885 -- 1900 następujące terytoria w Oceanii: Kraj Cesarza Wilhelma, Archipelag Bismarcka, Wyspy Salomona, Karoliny, Mariany, Wyspy Marshal-la i Samoa. W 1897 r. dołączono do tego wydzierżawiony na 99 lat na podstawie zawartego z Chinami układu obszar Kiauczou. W ten sposób Niemcy weszły w 1884 r. do grupy państw kolonialnych. Posiadane przez nie przed pierwszą wojną światawą kolonie obejmowały łącznie obszar około 3 min km2, zamieszkiwany przez przeszło 13 min osób. Było to więc terytorium mniejsze od obszaru kolonii brytyjskich (3,7 min km2 i 57 min ludności) i francuskich (3,5 min km2 z 36 min mieszkańców), co stało się dla części historyków podstawą do wysunięcia tezy o niskich, czerpanych z niego przez Rzeszę korzyściach. Jest prawdą, że wymiana towarowa Niemiec z ich koloniami stanowiła w poszczególnych latach od 0,5 do niespełna 2% obrotów handlu zagranicznego i osiągnęła w 1913 r. najwyższą do tego czasu wartość zarówno po strony importu, jak eksportu, wynoszącą w pierwszym przypadku zaledwie 52,8 i w drugim 54,6 min mk. Wskaźniki te nie obrazują jednakże całego przywozu z kolonii, gdyż część różnego rodzaju artykułów docierała do Niemiec innymi jeszcze kanałami (paczkami, w bagażach podróżnych itp.). Nie należy także zapominać, że kolonie stały się przede wszystkim obiektem eksploatacji ekonomicznej przez zaangażowane w ich gospodarce spółki kapitalistyczne, które czerpały z tej działalności duże zyski, o czym świadczą m.in. uchwalone przez nie wysokie dywidendy. Na przykład Niemieckie Towarzystwo Kolonialne dla Południowo-Za-chodniej Afryki (Die Deutsche Kolonialgesellschaft fur Sudwestafrika) wypłaciło w 1909 r. dywidendę w wysokości 64%, a kilka innych spółek w granicach od 24 do 46%. Z kolei tak wysoka dywidenda wywołała popyt na akcje i gwałtowny wzrost ich kursu, który wynosił niekiedy 2000% ich nominalnej wartości. Przedsiębiorstwa niemieckie wydobyły m.in. w latach 1908-1913 w Afryce Południowo-Zachodniej diamenty za 152 min mk, wysyłały do macierzystego kraju z kolonii pożądane przez przemysł surowce (kauczuk, miedź), bydło, skóry, produkty spożywcze i tak rzadkie, poszukiwane artykuły, jak strusie pióra, co przyczyniło się do wzbogacenia podaży ilości i asortymentu towarów na rynku niemieckim. Były to jednakże w sumie korzyści mniejsze od odnoszonych przez Wielką Brytanię i Francję z tytułu eksploatowania przez te państwa kolonii, co wynikało głównie z różnic występujących w wielkości posiadanego terytorium i jego zasobności w kopaliny

15

•oraz wysokości poczynionych przez te kraje kolonialne nakładów inwestycyjnych.

Drugie ogniwo imperializmu gospodarczego Rzeszy stanowił eksport niemieckiego kapitału, który występował w dwóch podstawowych formach: budowy za granicą niemieckich obiektów gospodarczych eksploatowanych na rachunek inwestorów oraz udziałów bądź to w już istniejących, bądź też dopiero zakładanych w niektórych państwach spółkach kapitałowych. Wywóz kapitału z Niemiec rozpoczął się w końcu lat siedemdziesiątych XIX w., ale większe rozmiary zaczął przybierać dopiero po 1893 r. Wzrósł on z 7172 min mk w 1882 r. do 11 044 min mk w 1890 r. i około 20 mld mk w 1913 r. (tab. 8). Kierował się głównie

Tabela 8 Eksport niemieckiego kapitału w latach 1882 - 1913

Rok Rozmiary wywozu w min mk Wskaźnik

1882 7172 100,0

1885 8512 118,7

1890 11044 154,0

1895 12 505 174,4

1900 14925 208,1

1905 17171 239,4

1910 18666 260,3

1913 20000 278,9

Źródło: W. G. Hoffmann, Dos Wachstum..., s. 262.

do Europy Wschodniej i Południowo-Wschodniej, na Bliski Wschód, do Afryki, Chin i niektórych krajów Ameryki Południowej (Brazylia, Chile). Dominującą rolę odgrywały w nim największe niemieckie banki, które wyspecjalizowały się nawet w penetracji kapitałowej poszczególnych regionów świata. Ameryka Południowa znajdowała się w orbicie działalności założonego w latach osiemdziesiątych XIX w. Niemieckiego Banku Zamorskiego (Deutsche Uberseebank, przekształconego w 1893 r. w Deutsche Uberseeische Bank), Azja zaś Niemiecko-Azjatyckiego Banku (Deutsch-Asiatische Bank), natomiast Europa Południowo-Wschodnia i Bliski Wschód Banku Niemieckiego (Deutsche Bank) i Banku Drezdeń-skiego (Dresdner Bank). Głównym celem eksporterów kapitału było opanowanie w poszczególnych krajach eksploatacji surowców i zapewnienie ich do.taw do Rzeszy, stąd też lokowano kapitały przede wszystkim w kopalniach i innych przedsiębiorstwach przemysłowych oraz w plantacjach roślin. Do największych przedsięwzięć niemieckiego kapitału przed pierwszą wojną światową należał współudział finansowy w budowie

16

w latach 1888 -1913 niektórych bułgarskich, greckich i tureckich linii kolejowych (m.in. Istanbul — Ankara; Konija — Bagdad — Zatoka Perska). Przy finansowaniu tego przedsięwzięcia przyświecało Niemcom nie tylko osiąganie z niego wysokich zy.ków, wynoszących w niektórych zaangażowanych w nim spółkach kilka milionów funtów rocznie, ale również dążenie do uzyskania połączenia kolejowego Rzeszy z Bliskim Wschodem w celu ułatwienia na tej linii przewozu towarów.

Odnoszone sukcesy w opanowywaniu przez niemiecki kapitał gospodarki niektórych krajów przyczyniły się do powstawania w ostatnim ćwierćwieczu XIX w. poglądów dotyczących utworzenia w Europie związku gospodarczego państw z przodującą w nim rolą Rzeszy. Zwolennicy tej idei skupiali się organizacyjnie od początku XX w. w założonym w dniu 21 stycznia 1904 r. w Berlinie przez profesora Juliusza Wolfa Środkowoeuropejskim Związku Gospodarczym (Der Mitteleuro-paische Wirtschaftsverein), który propagował, jak wskazuje jego nazwa, zorganizowanie wspólnoty ekonomicznej państw położonych w Europie Środkowej. Miały do niej należeć w pierwszej kolejności Niemcy, Au-stro-Węgry, Szwajcaria, Belgia i Holandia. Maksymaliści chcieli w niej widzieć jeszcze Francję, a niektórzy nawet i Wielką Brytanię. Zdecydowana jednakże większość dyskutanów wykluczała udział we wspólnocie Wielkiej Brytanii, gdyż obawiano się, że ze względu na dużą jej potęgę gospodarczą może ona, zamiast Niemiec, zająć pozycję hegemona w tej przewidywanej do utworzenia organizacji gospodarczej państw europejskich. Dominował raczej pogląd, iż środkowoeuropejska wspólnota gospodarcza powinna stać się skutecznym konkurentem Wielkiej Brytanii w rywalizacji ekonomicznej, a nie jej sojusznikiem. Upatrywano we wspólnocie również przeciwwagę w międzynarodowym życiu gospodarczym dla USA i Rosji. Jej powstawanie planowano etapami, z których najwcześniej zamierzano zrealizować unię celną. Niemieckie koła gospodarcze i polityczne spodziewały się od ukształtowanej pod przewodnictwem i kontrolą Rzeszy wspólnoty gospodarczej dostaw potrzebnych ich krajowi surowców i żywności oraz zbytu wyprodukowanych przez jego przemysł artykułów. Nie tajono także i innych jeszcze celów leżących u podstaw postulowanej wspólnoty gospodarczej. Najdobitniej sformułowano je na łamach Berliner Borsen-Courier z dnia 12 stycznia 1912 r. Napisano tam, że wspólnota gospodarcza „wzmocni niemczyznę w Austro-Węgrzech i na całym południowym wschodzie Europy oraz zapewni jej tam bezpieczeństwo. Przy spodziewanym ogromnym przyroście ludności na tych jeszcze rzadko zamieszkałych obszarach mogłoby udać się aktualnie wepchnąć tam bez trudności kilka milionów Niemców jako nosicieli i mecenasów wyższej kultury; nie należy umieszczać ich tam jednakże razem na jednym zwartym terytorium, ale w

z Cz. Łuczak: Dzieje gospodarcze ...

17

rozproszonych osiedlach, tak jak np. uczyniono to w niektórych regionach Rosji. Niemieccy kupcy, rzemieślnicy, przemysłowcy, inżynierowie, robotnicy i uczeni napłyną szerokim strumieniem na to terytorium. Język niemiecki będzie dominował w handlu, komunikacji i w kulturze całej tej wspólnoty krajów". Z planami powstania wspólnoty gospodarczej łączono zatem nie tylko cele ekonomiczne, ale również i polityczne zmierzające do zgermanizowania mających wejść w jej skład etnicznie obcych terytoriów. Uważano ją przeważnie za podstawowe ogniwo realizacji niemieckiego „parcia na Wschód" (Drang nach Osten). Ekonomiczny Drang nach Osten wyprzedziłby w przekonaniu wielu działaczy gospodarczych i politycznych całkowite podporządkowanie sobie przez Rzeszę słabych państw, w tym również w drodze ewentualnego ich podboju.

2. Ludność

siadała wówczas 140 min mieszkańców. Ten duży wzrost liczebny ludności Niemiec pociągał za sobą, przy niezmieniającej się wielkości terytorium państwowego, coraz większe jej zagęszczenie na km2, które podniosło się z 76 osób w 1871 r. do 120 w 1910 r. Główne źródło tego rozwoju liczebnego ludności stanowił przyrost naturalny, którego wskaźnik na tysiąc osób kształtował się przeciętnie rocznie w poszczególnych pięcioleciach od 11,3 (lata 1881-1885) do 14,7 (okres 1896-19JO). Po niewielkich, przejściowych obniżeniach, spowodowanych epidemiami i nasileniem się emigracji młodszych roczników osób, ustabilizował się on w pięcioleciach okresu 1896 -1910 powyżej 14%o. Wynikało to w pierwszej kolejności ze spadku śmiertelności wśród niemowląt wywo-

Liczba ludności Niemiec zwiększyła się w latach 1871 - 1910 z 1 41 059 tyś. do 64 926 tyś., czyli o 58,1% (tab. 9). W rezultacie tak wysokiego skoku ilościowego Rzesza zajmowała w 1910 r. pod względem stanu liczebnego ludności drugie miejsce w Europie po Rosji, która po-

Tabela 9

Stan liczebny ludności w Rzeszy w niektórych latach okresu 1871 - 1910

Rok Liczba ludności Rok Liczba ludności

1871 1875 1880 1885 41 058 792 42 727 360 45234061 46 855 704 . 1890 1895 1900 1905 1910 49428470 52 279 901 56367178 60 641 489 64 925 993

Źródło: StaOstisches Jahrbuch fur das Deutsche Relch (cyt. SJDR), t. 39, s. 3. Berlin 1918.

lanego coraz wyższym poziomem nauk medycznych i przestrzeganiem w szerszych kręgach społeczeństwa podstawowych zasad higieny. W liczbach bezwzględnych przeciętny roczny przyrost naturalny zwiększył się z 497080 w latach 1872-1875 do 888882 w okresie 1906-1910 (tab. 10).

Odwrotną natomiast rolę w kształtowaniu się stanu liczebnego ludności w Niemczech odgrywało saldo ruchów migracyjnych, które było dodatnie tylko w latach 1896 - 1905. W pozostałych zaś okresach prze-

Tabeia 10

Przyrost naturalny i migracyjny ludności w Niemczech w latach 1872 - 1910

Przeciętny Przeciętne Przeciętny

Lata roczny przyrost naturalny °/oo roczne saldo migracji °/oo roczny rzeczywisty przyrost °/oo

ludności zagranicznych ludności

1872-1875 497 080 11,87 -79938 -1,91 417142 9,96

1876- 1880 577 576 13,13 -76236 -1,73 501 340 11,40

1881 - 1885 520 372 11,30 -196043 -4,26 324 329 7,04

1886 - 1890 580 375 12,06 -65822 -1,37 514553 10,69

1891 - 1895 660 048 12,98 -89762 -1,77 570 286 11,21

1896 - 1990 798 630 14,70 + 18825 + 0,35 817455 15,05

1901 - 1905 844 358 14,43 + 10504 + 0,18 854 862 14,61

1906 - 1910 888 882 14,16 -31 981 -0,51 856 901 13,65

Źródło: F. Burgdorfer, Die Wanderungen Oberdie deutschen Reldugrenzen im letzten Jahrhundert. W: Bevólkerungs-geschichte, s. 281-289. Koln 1972, s. 282-283.

ważała emigracja nad imigracją (tab. 10). Ogółem w latach 1871 - 1910 terytorium Rzeszy opuściło około 3472 tyś. o^ób, z tego 2778 tyś. wynosiła tzw. emigracja zamorska, kierująca się głównie do USA, do którego to państwa przybyło w latach 1820 - 1910 około 5,1 min mieszkańców z terytoriów krajów niemieckich. W konsekwencji tej emigracji utworzyły się w świecie różnej wielkości skupLka mniejszości niemieckiej. Najliczniejsze z nich, kilkumilionowe, istniało przed 1914 r. w USA. Liczba Niemców zamieszkałych w niektórych innych pańitwach przedstawiała się w 1900 r. następująco w tyś.: Szwajcaria 168, Rosja 152, Au-stro-Węgry 106, Francja 87. Ogólną liczbę Niemców przebywających w Europie poza granicami ich ojczystego kraju szacowano w 1910 r. na około 850 tyś. W przynależących do Rzeszy koloniach przebywało w 1914 r. 24,1 tyś. Niemców. Spośród emigrującej z Rzeszy ludności ponad 80% przypadało na osoby wyjeżdżające w celu znalezienia pracy na obczyźnie, pozostałą zaś część stanowili chłopi osiedlający się w Europie Wschodniej i Południowo-Wschodniej oraz Niemcy podążający za granicę na stały pobyt z innych powodów. Duży procentowy udział w tej

18

19

emigracji z Rzeszy, obliczany na 25,6%, miała ludność z ówczesnych wschodnich prowincji pruskich, tj. Poznańskiego, Pomorza Zachodniego, Śląska, Prus Zachodnich i Prus Wschodnich, dysponujących łącznie sporą liczbą zbędnej siły roboczej na wsi. Wśród 889,4 tyś. pochodzących w latach 1871-1919 z tych obszarów „emigrantów zamorskich" większość legitymowała się narodowością polską.

O wiele niższa z kolei imigracja stała, oscylująca w latach 1871 -- 1913 w granicach około 200 tyś. osób, obejmowała głównie robotników pochodzących z Czech, Słowenii i Włoch oraz rzadziej także z Królestwa Polskiego i Małopolski.

Równocześnie z zagranicznym ruchem wędrówkowym odbywały się masowe migracje wewnętrzne. Większość z nich kierowała się ze wschodniej części terytorium Rzeszy do wyżej uprzemysłowionych jej regionów położonych na zachodzie kraju i stąd też jest określana w historiografii jako „ucieczka ze wschodu" (Ostflucht). O dużej ruchliwości terytorialnej ludności w Niemczech świadczy fakt, że w 1907 r. spośród 60,4 min osób aż 29 min (48%) przebywało poza swoim miejscem urodzenia. Z kolei z tych 29 min 9 min żyło poza granicami swojej rodzimej prowincji bądź też ojczystego kraju niemieckiego. W ramach tych przemieszczeń ludności wy wędrowało do 1914 r. z ówczesnych wschodnich prowincji pruskich także ponad 400 tyś. Polaków do Nadrenii i Westfalii. W rezultacie opuszczania wschodnich obszarów Rzeszy również i przez Niemców, głównie młodzież, zmniejszał się na nich wśród ogółu ludności odsetek mężczyzn w wieku od 16 do 30 lat. W 1907 r. wynosił on przeciętnie dla całej Rzeszy 24,8 i dla Nadrenii—Westfalii 26,3, natomiast dla Prus Zachodnich, Prus Wschodnich i Poznańskiego 21,7.

W ramach tych wewnętrznych wędrówek coraz więcej ludności przenosiło się do miast, w których otwierały się większe możliwości uzyskania stałego zatrudnienia, zdobycia wyższych od posiadanych kwalifikacji zawodowych i najczęściej podniesienia także dotychczasowej stopy życiowej. Gdy powstała Druga Rzesza, w miastach żyło 36%, w 1890 r. zaś 47% i w 1910 r. już 60% jej ludności. Wzrastała równocześnie w wyniku rozwoju pozarolniczych gałęzi gospodarki liczba dużych ośrodków miejskich liczących ponad 100 tyś. mieszkańców. Miast tej wielkości istniało 9 w 1871 r., 28 w 1895 r. i 48 w 1913 r. Największym z nich był Berlin, w którym zamieszkiwało w 1910 r. 2,071 min i w 1913 r. wraz z przedmieściami 3,5 min osób, tj. w tym drugim przypadku 1/19 całej ludności Rzeszy. Kolejne miejsca co do liczby ludności zajmowały w 1910 r. następujące miasta: Hamburg — 931 035 mieszkańców, Monachium — 596 467, Lipsk — 589 850, Kolonia — 548 308 i Wrocław 516 527. Gdańsk z liczbą 170 337 znajdował się wów-

20

czas wśród miast Rzeszy na 29 i Poznań liczący 156 691 mieszkańców na 33 miejscu. W konsekwencji tak szybkiego rozwoju dużych miast przypadał na nie coraz wyższy odsetek ogółu ludności. W miastach o ponad 100 tyś. osób zamieszkiwało bowiem spośród całej ludności Niemiec w 1871 r. 4,8%, w 1880 r. 8,8%, w 1890 r. 12,1%, w 1900 r. 17,1% i w 1910 r. 21,3%. Uformowało się równocześnie kilka dużych aglome^ racji przemysłowo-miejskich, wśród nich największą tworzyło Zagłębie Ruhry. Jego ludność wzrosła w latach 1850 -1914 z 360 tyś. do 3,5 min osób, z której około 75% posiadało stałe miejsce zamieszkania w miastach. W usytuowanej wówczas w granicach Rzeszy ukształtowanej w drugiej połowie XIX w. górnośląskiej aglomeracji przemysłowo-miej-skiej ludność zwiększyła się w latach 1849 - 1910 z 966 tyś. do 2208 tyś., przy czym z tej ostatniej liczby 57,5% przypadało na mieszkańców miast. Proces urbanizacji nie przebiegał jednakże na całym terytorium Niemiec z jednakową intensywnością. Najsłabiej był on zaawansowany do 1914 r. na obszarach położonych na wschód od Łaby (z wyjątkiem Górnego Śląska), składających się z regionów ekonomicznych o dominacji rolnictwa. Należały do nich także zagrabione ziemie poLkie: Wielkopolska, Pomorze Zachodnie i Nadwiślańskie (Prusy Zachodnie) oraz Warmia i Mazury (Prusy Wschodnie).

Nieznaczne zmiany zaszły w latach 1871 -1914 w strukturze płci i wieku ludności. Przez cały ten okres przeważały o ponad jeden procent wśród mieszkańców Rzeszy kobiety, których odsetek wynosił w 1871 r. 50,92 i w 1910 r. 50,65. W grupach ludności zaś uszeregowanych według wieku zwiększał się jedynie w społeczeństwie procentowy udział osób powyżej 65 roku życia, który osiągnął w 1871 r. 4,7%, w 1880 r. 4,8%, w 1890 r. 4,9% i w 1911 r. 5,0%. Wzrost ten wynikał ze wspomnianego już postępu w naukach medycznych, bardziej konsekwentnego przestrzegania w życiu codziennym podstawowych zasad higieny, lepszego odżywiania się oraz rozbudowy ubezpieczeń społecznych.

Intensywny rozwój gospodarczy Rzeszy doprowadził do przeobrażeń także w strukturze społeczno-zawodowej ludności w Niemczech. W latach 1882 - 19U7 zmniejszył się udział osób czerpiących środki do życia z rolnictwa, leśnictwa i rybołówstwa z 42,5% do 28,7%, natomiast zwiększył się żyjących z dochodów i wynagrodzeń osiąganych w przemyśle i rzemiośle z 35,5% do 42,8% oraz z usług z 22 do 28,5%.

Spośród ogółu stałych mieszkańców Rzeszy kilka procent przypadało w latach 1871-1914 na mniejszości narodowościowe. W 1890 r., dla którego dysponujemy najbardziej godnymi zaufania danymi statystycznymi, liczyły one łącznie 4264 tyś. osób, w tym 3000 tyś. Polaków, 220 tyś. Francuzów, 139 tyś. Duńczyków, 122 tyś. Litwinów, 120 tyś. kerbołużyczan, 82 tyś. Czechów i 11 tyś. Wallonów oraz 570 tyś. Żydów.

21

Z wyjątkiem tej ostatniej grupy narodowościowej, której członkowie w zdecydowanej większości utożsamiali się z Niemcami, wszystkie pozostałe poddano procesowi germanizacyjnemu, który na poszczególnych obszarach przebiegał z różną intensywnością i przybierał rozmaite formy. Najkonsekwentniej realizowano go w odniesieniu do ludności polskiej, która przez cały okręg 1871 - 1913 stanowiła najliczniejszą grupę spośród mniejszości narodowościowych w Niemczech, obejmującą w 1910 r. ponad 3,5 min osób. Ludność tę usiłowano germanizować poprzez niemieckie szkolnictwo, publikacje, wywieranie różnego rodzaju presji politycznych i ekonomicznych oraz wykorzystywanie dla tych celów także służby wojskowej, jak i współpracy na niektórych obszarach (szczególnie Warmia i Mazury, Śląsk, Prusy Zachodnie) z częścią niemieckich duchownych katolickich i protestanckich. Ponadto dążono na znajdujących się w granicach Rzeszy ziemiach etnicznie polskich do wzmocnienia potencjału ekonomicznego mieszkających tam Niemców i zwiększenia ich liczby m. in. w drodze osadnictwa. Dla realizacji tych celów utworzono na podstawie ustawy z 1886 r. Komisję Osadniczą (An-siedlungskommission), w 1898 r. ustanowiono „fundusz dyspozycyjny dla popierania i wzmacniania niemczyzny w polskich częściach kraju" (Dispositionsfonds żur Forderung und Befestiguńg des Deutschtums in den polnischen Landesteilen), doprowadzono w 1904 r. do uchwalenia noweli do ustawy osadniczej z 1886 r. zabraniającej Polakom budowania nowych osad i w 1908 r. ustawy o wywłaszczaniu za odszkodowaniem polskich właścicieli gospodarstw rolnych; założono przy finansowym zaangażowaniu się władz pruskich dwie „instytucje kredytowe dla umacniania własności niemieckiej" (Besitzbejestigungsbanken), tj. w 1904 r. Niemiecką Kasę Stanu Średniego (Mittelstandskasse) i w 1906 r. Bank Włościański (Bauernbank) w Gdańsku. Komisja Osadnicza, dysponująca kapitałem prawie miliarda marek, nabyła do początku 1919 r. w prowincjach poznańskiej i zachodniopruskiej ogółem 460884 ha ziemi, w tym 334207 ha od Niemców. Z tego do końca 1918 r. rozdzieliła 403837 ha (86,5%). W latach 1886-1918 utworzyła ona łącznie 21 886 nowych gospodarstw, na których osiedliła 153 800 osób. Niemiecka Kasa Stanu Średniego i Bank Włościański przejęły do końca pierwszej wojny światowej od innych instytucji kredytowych wierzytelności hipoteczne obciążające łącznie 348 142 ha, które to czynności każdorazowo uzależniano od przyznania Komisji Osadniczej prawa pierwokupu do objętych nimi nieruchomości. Obydwa te banki udzielały także hojnie kredytu niemieckim rzemieślnikom i kupcom, w tym również zamierzającym dopiero osiedlić się w Poznańskiem i Prusach Zachodnich. Wszystkie 3 wymienione instytucje wraz z innymi jeszcze niemieckimi organizacjami (m. in. Verein żur Forderung des Deulsch-

22

tums in den Ostmarkeri) i przedsiębiorstwami bankowymi przyczyniły się do zwiększenia niemieckiego stanu posiadania w prowincjach poznańskiej i zachodniopruskiej kosztem rodzimej ludności polskiej. Osłabienie potencjału ekonomicznego tej ostatniej nastąpiło także poprzez wywłaszczenie na podstawie wspomnianej ustawy z 1908 r. czterech rodzin polskich z posiadanych przez nie przedsiębiorstw rolnych. Dalszemu przechodzeniu tą drogą ziemi z rąk polskich do niemieckich zapobiegł wybuch pierwszej wojny światowej, podczas której władze niemieckie zawiesiły ze względów politycznych na czas jej trwania stosowanie najbardziej wyrachowanych metod germanizacyjnych wobec mieszkających na terytorium Rzeszy mniejszości narodowych.

Wszelkie poczynania zdążające do wzmocnienia niemieckiego stanu posiadania w Wielkopolsce i na Pomorzu Nadwiślańskim przyniosły mniejsze efekty od spodziewanych, które w dodatku były niewspółmierne do poniesionych na te cele nakładów finansowych. Barierę dla urzeczywistnienia wszystkich związanych z germanizacją tych ziem zamiarów stanowił skuteczny opór polskiej ludności, w którym doniosłą rolę spełniały również polskie placówki gospodarcze, w tym rozwijające się dynamicznie od końca XIX w. spółdzielnie kredytowe i handlowe. Tę efektywną działalność polskich banków parcelacyjnych i polskich spółdzielni trafnie nazwał w 1907 r. minister rolnictwa Rzeszy „najniebezpieczniejszym środkiem stosowanym przez Polaków w walce przeciw niemczyźnie".

3. Przemysł i rzemiosło

W chwili narodzin Drugiej Rzeszy stopień zaawansowania dokonującego się na jej terytorium od końca pierwszej połowy XIX w. przewrotu technicznego był jeszcze niewielki. Z maszyny parowej jako najnowocześniejszego wówczas napędu mechanicznego korzystało zaledwie kilka procent przemysłowych zakładów produkcyjnych. Dopiero wzmożony od 1871 r. napływ do przemysłu kapitałów umożliwił rozbudowę wielu dotychczasowych i powstawanie nowych przedsiębiorstw, które wyposażano przeważnie w coraz doskonalsze urządzenia techniczne. Wzrost środków finansowych w przemyśle odzwierciedla stosunkowo najwierniej stan kapitałów działających w nim spółek akcyjnych, który wynosił w min mk: w 1871 r. 971, w 1880 r. 1096, w 1890 r. 3339, w 1900 r. 7065, w 1910 r. 10027 i w 1913 r. 11424. Zwiększył on się zatem w latach 1871-1913 o 1076,5%. Finansowano z tych kapitałów przeważnie zakup majątku trwałego, w którym partycypowały w coraz Wyższym odsetku urządzenia stanowiące najnowsze osiągnięcia niemieckiej i zagranicznej myśli technicznej. Liczba niemieckich wynalazków zastosowanych w przemyśle rosła bardzo szybko. Wynosiła ona 3319

23

w 1880 r., 4040 w 1890 r., 7824 w 1900 r. i 11 955 w 1913 r. Ogółem od l lipca 1877 r. do 31 grudnia 1914 r. opatentowano 245 892 wynalazki wdrożone w przemyśle. b>iy wśród nich także zdobycze niemieckiej wiedzy o znaczeniu epokowym, które przyczyniły się do stworzenia fundamentów pod nowoczesny przemysł nie tylko w Rzeszy, ale również i w niektórych innych państwach.

Modernizacja techniczna przemysłu objęła także i napęd funkcjonującego w nim parku maszynowego. Polegała ona w omawianym okresie głównie na int>talowaniu w coraz większej liczbie przedsiębiorstw maszyn parowych i to z każdym rokiem o większej mocy. W rezultacie tego procesu zwiększyła się w latach 1871 - 1907 łączna moc czynnych w przemyśle maszyn parowych z 947 tyś. do 7998 tyś. KM, przy czym 65,9% tego wzrostu przypadało na lata 1895-1907. Od lat osiemdziesiątych XIX w. coraz częściej napędzano maszyny także za pomocą silników spalinowych oraz zaczęto zużytkowywać dla tych celów sukcesywnie zwiększającą się ilość energii elektrycznej. W 1895 r. na 127 600 przedsiębiorstw przemysłowych posługujących się napędem mechanicznym 54 402 posiadały maszyny parowe, 4516 silniki spalinowe i 2003 korzystały z napędu elektrycznego. Liczba tych ostatnich wzrosła do 1913 r. kilkakrotnie, co zawdzięczano szybkiemu powstawaniu w tym okresie elektrowni, których było w Rzeszy w 1890 r. 30, 1895 r. 180, w 1898 r. 527 i w 1913 r. 4100 i to o coraz większej zdolności produkcyjnej.

Rozbudowa przemysłu oraz jego modernizacja techniczna kosztowały w latach 1871 - 1913 około 63 700 min mk w cenach bieżących, z której to kwoty około 45350 min mk (71,2%) wydatkowano w okresie 1896-1913.

Tak duże nakłady inwestycyjne spowodowały zwiększenie zdolności produkcyjnej przemysłu i w dalszej konsekwencji także rozmiarów jego wytwórczości. Całkowita wartość produkcji niemieckiego przemysłu wzrosła w latach 1870 - 1913 o 446%, z poszczególnych zaś jego gałęzi w górnictwie o 646%, w przemyśle metalowym o 1230%, chemicznym o około 800%, budowlanym o 397%, włókienniczym o 312%, skórzanym o około 300%, drzewnym 337% i spożywczym o 324%. Jeżeli chodzi o poszczególne dziesięciolecia, to największy przyrost produkcji przemysłowej zanotowano w latach 1890 - 1900, kiedy to wynosił on 54%. Rozwój przemysłu ciężkiego, bardziej dynamiczny od pozostałych gałęzi wytwórczości, doprowadził do posiadania po 1890 r. w ogólnej wartości wszystkich uzyskiwanych dóbr przewagi środków produkcji nad artykułami konsumpcyjnymi. W wyniku szybkiego rozwoju przemysłu zwiększała się równocześnie produkcja na jednego mieszkańca zarówno globalnie, jak i w odniesieniu do większości poszczególnych artykułów.

Intensywny rozwój niemieckiego przemysłu po 1890 r., do któ-

24

rego przyczyniła się także właściwa polityka celna chroniąca go na rynku wewnętrznym przed obcą konkurencją, umożliwił Rzeszy prześcignięcie co do wielkości produkcji w tej gałęzi gospodarki Wielkiej Brytanii i wysunięcie się na początku XX w., jak już o tym wspomniano, na drugie miejsce wśród potęg gospodarczych w świecie. W 1913 r. udział poszczególnych państw w światowej produkcji przemysłowej wynosił: USA 35,8%, Niemiec 15,ri°/o, Wielkiej Brytanii 14,0% i Francji 6,4%. Niemcy przed wybuchem pierwszej wojny światowej partycypowały w wysokim stopniu także w europejskiej produkcji niektórych ważnych artykułów. Rzesza była wówczas największym na starym kontynencie producentem żelaza i stali oraz zajmowała drugie miejsce co do rozmiarów wydobycia węgla; w 1913 r. wytwarzała 1/4 cynku w świecie.

Awans Rzeszy na drugą potęgę przemysłową świata odbywał się w warunkach wewnętrznej konkurencji, która spowodowała rozwarstwienie producentów. Nie sprostały jej najmniejsze warsztaty rzemieślnicze prowadzone wyłącznie przez ich właścicieli, których liczba zmniejszyła się w latach 1882-1907 z 1430465 do 1094921, czyli o 23,5%. Zwiększała się natomiast liczba przedsiębiorstw zatrudniających siłę najemną,, w tym również w liczbie od 2 do 3 pracowników. Ta ostatnia kategoria wielkościowa przedsiębiorstw, stanowiących prawie wyłącznie warsztaty rzemieślnicze, wzrosła w latach 1882 - 1907 głównie w rezultacie zwiększania się popytu na wytwarzane przez nie artykuły i usługi z 1839939 do 2105361 (o 11,4%). Znajdowały się wśród niej przede wszystkim zakłady branży spożywczej (piekarze, cukiernicy, rzeżnicy), usługowe (krawcy, szewcy, instalatorzy, fryzjerzy) oraz wytwarzające artykuły w małych seriach bądź nawet w pojedynczych egzemplarzach,, najczęściej na zamówienie klienta. Swoją egzystencję zawdzięczały one najczęściej solidności wytwarzanych artykułów, sprawnej i uprzejmej obsłudze oraz częściowemu ich osłanianiu przez władze państwowe i samorząd rzemieślniczy na podstawie ustawy z 1897 r. o ochronie rzemiosła przed konkurencją wielkiego przemysłu (Reichshandwerkerschutzge-setz). Ich właściciele stanowili wraz z częścią kupiectwa ostoję silnego niemieckiego stanu średniego (Mittelstand), charakteryzującego się dużym konserwatyzmem społecznym.

Na przeciwległym od najmniejszych zakładów produkcyjnych biegunie powstawała coraz większa liczba dużych przedsiębiorstw przemysłowych zatrudniających powyżej tysiąca robotników. Ich stan liczebny podniósł się z 205003 w 1882 r. do 879305 w 1907 r. (o 328,9%). Największymi z nich były zakłady Kruppa, wytwarzające duże ilości uzbrojenia, w których w 1912 r. pracowało 68300 robotników (w 1873 r. 16 tyś.). Właściciele tych największych przedsiębiorstw, wśród których

25

t^ in r~ v> m O t^

W?*,** 8 . <^ 00 t~ 00 1 ^2 ON

ui/Cuui t- 00 • oo m O 00 0 ON ro n o 0 (^i

%

m (N ri- 00 00 I— «n

*.**,*" 8 • S r^-ON m ON m ON oo oo 0 m

mXnqMopnq o v~> oo i O ON 1 o f> O r^

m o (S i/-> Tj- •^ n

s? ^lUZB^SM 8 ' ts 00 m (S S Ei %

c ^

& uiifeoM/Czods NO (N 00 S ON S i § t~~ 00 c~l B

** E Tt — n V) 00 ^» —

50 S 5JIUZB5ISM 8 . O 2 2 R 00 <N « 01 fn

00 S.

1 ł s uiA/wozaizpo i UIitZDIUU3I>[OJM 00 s (N (N 5 S 1 i (N 1 Ol O 01

L .^ VO (N f) m ut Ol 01

N ca 5(inZE?[SM O o ' 1 OO d' (N (N t^-<N oo s 1

N K Si ••VI aiAUZO!U13lp s ' ON fo OO g l-~ o o g 01

'p, r~- o\ os m •^• o 00 m

s >[IUZH5[SA\ 8 S2 K oo t~ R O

ił—

.2 UlAAV.OJB}9lU Ul ^ VO <^1 r- oo 00 ON oo o 01 O

r- ^o l-~ ON in Tj- VI) o\

5[IUZB>(SAV 8 S (N (N s S ON -* s

•g 0 urfza*Aiop<C* o\ \o t-* i O m 5 K s

e

1 N -S 01 «

,8 8 s s ^ \o S 00 Ol !2

S 3 *

s a> 00 O o\ 5 §1 s S S 1 s g s m « «T

o c* L oo oc 1 o^ 8 i l i 1

znajdowali się tacy magnaci przemysłowi jak: Alfred Krupp (1812 -- 1887), Friedrich Alfred Krupp (1845 - 1902), Gustaw Krupp von Boh-len und Halbach (1870 - 1949), August Thyssen (1842 - 1926), Fritz Thyssen (1873 - 1948), Guido Henckel von Donnersmarck (1830 - 1926), odgrywali dużą rolę w założonym w 1876 r. Centralnym Związku Niemieckich Przemysłowców (Zentralverband Deutscher Industriellen), z którego wyłonił się w 1895 r. Związek Przemysłowców (Bund der Industriellen), zrzeszający drobniejszych wytwórców. Obydwie te organizacje popierały industrializację Niemiec i politykę intensywnych zbrojeń Rzeszy oraz opowiadały się za zwalczaniem przez władze państwowe ruchu socjalistycznego.

Rozwój wielkiego przemysłu zrodził także potężną klasę robotniczą. Liczba zatrudnionych w przemyśle osób wzrosła bowiem z 5017 tyś. w 1871 r. do 11 720 tyś. w 1913 r., czyli o 133,6%. Ponad 95% z nich przypadało na pracowników fizycznych. Z poszczególnych gałęzi największy przyrost zatrudnienia wystąpił w latach 1875-1913 kolejno: "w przemyśle chemicznym o 346,2%, metalowym o 210,3%, budowlanym o 207,5% i wydobywczym o 160,9% (tab. 11). Te cztery gałęzie wytwórczości, posiadające doniosłe dla całej gospodarki znaczenie ze względu na dostarczanie przez nie podstawowych surowców oraz środków produkcji, koncentrowały w 1875 r. 36,1%, w 1890 r. 42,7%, w 1900 r. 47,1% i w 1913 r. 50% ogółu najemnych pracowników w przemyśle, z których coraz większy odsetek pracował w dużych i największych przedsiębiorstwach. W 1875 r. z ogółu bowiem zatrudnionych w przemyśle przypadało na zakłady produkcyjne o liczbie od 201 — 1000 robotników 9,1% i powyżej 1000 1,9%, w 1907 r. zaś odpowiednio 16,7 i 4,9%. Ci robotnicy większych przedsiębiorstw przemysłowych stanowili nie tylko dużą liczebnie grupę, ale tworzyli równocześnie podstawowy trzon wielkoprzemysłowej kla^y robotniczej, wyróżniającej się spośród wszystkich pracowników fizycznych najwyższym stopniem świadomości politycznej.

4. Gospodarka rolna, leśna i rybna

W pierwszych dwudziestu kilku latach istnienia Drugiej Rzeszy sytuacja niemieckiego rolnictwa nie układała się pomyślnie. Napływ po 1860 r. do Europy dużych ilości taniego zboża z USA doprowadził w ciągu kilkunastu lat do wyparcia z brytyjskiego rynku odgrywających na nim do tego czasu dominującą rolę niemieckich kupców zbożowych, którzy ze względu na wyższe koszty produkcji w Rzeszy nie mogli skutecznie konkurować z dostawcami amerykańskimi. W wyniku tej przegranej walki konkurencyjnej Niemcy utraciły do 1875 r. nie tylko największy ich dotychczasowy rynek zbytu dla produktów rolnych, jakim

27

była Wielka Brytania, ale również i przodującą pozycję eksportera tych artykułów w świecie. Spadek eksportu zwiększył z kolei podaż ziemiopłodów na rynku wewnętrznym, na który sprowadzano wówczas także tańsze zboże rosyjskie, skutecznie konkurujące z droższym tego rodzaju produktem krajowym. W celu osłabienia tej rujnującej niemieckich właścicieli gospodarstw rolnych konkurencji wprowadzono w Rzeszy z mocą obowiązującą od l stycznia 1880 r. (uchwała z 1879 r.) cła importowe na zboże i niektóre jego przetwory. Cła te z powodu ich niskich stawek i małej w konsekwencji skuteczności tego przedsięwzięcia dwukrotnie jeszcze podwyższono na skutek nacisku junkrów pruskich (w 1885 i 1887 r.) i dopiero za kanclerstwa Leo Capriviego dokonano w latach 1891 - 1894 ich obniżenia. Uczyniono to przede wszystkim w interesie przemysłowców, którzy, w rezultacie zmniejszenia na prawach wzajemności przez niektóre europejskie państwa agrarne opłat celnych na importowane z Rzeszy artykuły • przemysłowe, uzyskali większe możliwości zbytu swoich wytworów na rynkach zagranicznych. Niezadowoleni natomiast z tych poczynań Capriviego byli wielcy posiadacze ziemscy, którzy potraktowali je jako zagrożenie własnych interesów. Dla ich ochrony założyli w 1893 r. Związek Rolników (Bund der Landwirte), organizację rozrastającą się bardzo szybko pod względem liczby należących do niej członków, gdyż zrzeszała ona w 1894 r. 200 tyś., w 1901 r. 250 tyś. i w 1913 r. 330 tyś. osób. Związek Rolników prowadził walkę przeciw polityce celnej Capriviego, którego rząd upadł w roku 1894 m. in. wskutek silnej opozycji przeciw niemu niemieckiego ziemiaństwa. Nowy kanclerz Rzeszy, Chlodwig Hohenlohe-Schillingsfurst, nie zaakceptował realizowanej w erze Capriviego polityki celnej i dążył konsekwentnie do jej zmiany, którą wprowadziła dopiero uchwała parlamentu Rzeszy z grudnia 1902 r. Na jej podstawie pobierano po l stycznia 1906 r. wyższe stawki celne od importowanych produktów rolnych, przede wszystkim od zbóż. Zadośćuczyniono w ten sposób postulatom wysuwanym przez junkierstwo, które wraz z pozostałymi właścicielami przedsiębiorstw rolnych korzystało jeszcze i z innych ustanowionych w latach osiemdziesiątych XIX w. przywilejów finansowych, jak np. z premii eksportowych i niższych taryf przewozowych w kolejnictwie. Była to w sumie duża pomoc i w takiej wysokości nie korzystała z niej żadna inna gałąź niemieckiej gospodarki.

Te formy pomocy państwowej łagodziły nieco przeżywany przez rolnictwo od połowy lat siedemdziesiątych XIX w. do 1894 r. kryzys, ale nie zdołały go zlikwidować. Dopiero od drugiej połowy lat dziewięćdziesiątych XIX w. wskutek silnego wzrostu popytu na artykuły rolnicze ze strony zwiększającej się liczebnie ludności miejskiej i rozbudowywanego intensywnie przemysłu, stosowania protekcjonizmu, udzielania

28

przez państwo gospodarstwom rolnym wspomnianych innych form pomocy oraz możliwości korzystania z coraz wyższych kredytów nastąpił zasadniczy, korzystny przełom w rolnictwie, które, z niewielkimi wahaniami, rozwijało się aż do wybuchu pierwszej wojny światowej. W dziejach niemieckiego rolnictwa w latach 1871-1914 zarysowały się zatem wyraźnie dwa zasadnicze okresy: pierwszy trwający do końca 1894 r. i drugi rozciągający się od tej daty aż do rozpoczęcia zmagań zbrojnych w 1914 r. Różniły się one co do wysokości osiąganych w rolnictwie dochodów, wielkości poczynionych w nim nakładów inwestycyjnych, stopnia produkcyjności ziemi i ilości zebranych plonów. W latach 1871 -- 1894 podaż płodów rolnych najczęściej przeważała nad istniejącym na nie popytem, wobec czego ceny na poszczególne artykuły kształtowały się na nLkim poziomie, co z kolei prowadziło do obniżenia się dochodów rolnictwa. Niektórzy właściciele gospodarstw rolnych usiłowali ten spadek dochodów zrekompensować sobie poprzez zwiększenie rozmiarów produkcji i dostarczali zatem na rynek więcej artykułów rolnych, co pogłębiało jeszcze już i tak niekorzystną różnicę między podażą i popytem i powodowało dalszą obniżkę cen. W konsekwencji niskich dochodów w rolnictwie ograniczano nakłady inwestycyjne i spadała cena

Tabela 12 Wydajność z ha niektórych płodów rolnych w Rzeszy w latach 1870 - 1913 (w q)

Rok Pszenica Żyto Jęczmień Owies Ziemniaki Buraki cukrowe Groch Rzepak i rzepik

1870 11,96 10,81 12,84 10,77 85,00 . 8,12 7,85

1875 12,56 10,88 12,02 10,46 86,00 , 8,12 9,76

1880 14,40 9,90 15,70 13,70 82,50 273,87 8,00 10,20

1885 15,20 11,80 15,50 13,90 112,20 266,48 7,50 12,90

1890 16,10 11,90 16,30 15,20 94,00 281,03 9,30 12,90

1895 16,20 13,20 17,00 15,70 121,90 275,20 8,70 13,80

1900 18,70 14,40 18,00 17,20 126,00 . 8,60 14,50

1905 19,20 15,60 17,90 15,70 146,00 . 9,30 14,90

1910 19,00 17,00 18,50 18,40 132,00 . 10,00 15,30

1913 23,50 19,10 27,20 21,90 158,60 • 10,60 15,60

Źródło: W. O. Hoffmann, Dos Wachstum..., s. 278-279.

ziemi. Po 1895 r. w wyniku wspomnianego już występowania wyższego aniżeli podaż popytu na produkty rolne zwiększyła się dochodowość gospodarstw rolnych, podniosły się nakłady inwestycyjne, wzrosła produk-cyjność pól uprawnych, uzyskiwano wyższe globalne plony, płacono drożej za coraz chętniej nabywaną ziemię. Procesy te ilustrują następujące dane statystyczne. Wysokość nakładów inwestycyjnych wyniosła 7040 min mk w latach 1871 - 1894 i 11 800 min mk w okresie 1895- 1913, co

29

« "u

a H

fN CN — < — . T-<

0\ • o" o" o" o" o

3UUI . ON wo r^ r- r-ro ^1- ro CN CN

r- r- r- NO NO

oX • o" o" o" o" o"

BM^ZJB^ . t^- ro ^H NO ro t- t- r- NO NO

^ TT 00 O °V ^ ' Ś S Rf S S

3UM3)SBd Xui]50-a ro r- ^— NO oo . *^- es «o — ~-00 •* O- NO O t-- t^- NO NO NO

\° ro oo M* ro fN

• _ o o o" o"

I i 5lld3ZJ I >(Bd3ZJ 'U3[ 'aidouo^ . NO O « O- NO r~i o « r~ vi ro fN -H

jf. a \0 « O O O O

w >, ' o" o" o" o o"

ON 1H L B[OSBJ . oo ^H oo r^ NO

t~ O oo «n o\ NO «o

ON ro" -H n O* O O"

1 S ąocuo NO 00 — < NO CN r— t~ NO ON ro wo CN t- •* ro CM -^ — .

f- »n oo »-^ es

& ox o — — es CN"

is SMOj^no |2[Bjng . ro oo »-i oo oo r- f- NO tN •* F^ ro ^t vo in

^ ro NO ro <o ON ^~

u ON ON" O " CŃ" CŃ" ro"

*

i 1 I5JBIUUI3JZ *O ro NO ON. NO CN ON NO O '— ' ON ^ ro r- O\ fS fN •* CS CN fN ro ro ro

•g NO NO CN ts NO in Tt

& O TJ- W-i NO P* O\ •o 10 m «o >n 10

B?oqz oo •* r- — i o NO NO ON ro 00 — so O ON fS "O t— " ro ro •<!• •* t 10

0^ 888888

as

Powierzchn zasiewów JJ •o 00 o r*- i— i oo <o »-H m r^ o sO t^- oo CN oo oo r^ r*» «n to 10 *o «o «o 10 »o (N CN CN r^ł CN CN

•g o o o o o m f*- oo ON O « ^-* oo oo oo o\ o\ o\

§o g 1-1 o S fO o ro NO 1O o 00 ro •O o ro «o o ON g OO es 00 o os NO

II S § r-S O •o (N I 10 CN 5 10 ro o oo NO

;? M

|| o 1 o ro *o CN O oo «o o i o IO t- O 00 NO

^

1 - sO S s o o g fS NO

a

•O O so L 5Ś 5: CN s IO S SO

fl L

es i ~ to •S 5 n NO 00 •o CS OS ro i CN os 00 g NO ro

P 00 o! u

f JS 3 cn 1O t— •0 CN Os os 00 - «o >0 K ro

* M K 1 O t-os ro 2 O ro Os Os oo r- o ro Os OO ^ oo CN rf

L "S1 B .B Buraki cukrowe es NO 10 ro o os r-o ON ro S OO CN CN ro es CN fS r-fN NO ro CN 10 P! s 00 r- 8 NO

i S co NR ro t— 00 ro p- ro § «o oo i 10 oo s ON r- ro es t— Os oo es CN r* fN OO

g

1 s CA i fS OO 10 ts 8 ro f- fN B CN 1-r-S o\ ro oo oo 00 ro 00 ro ro r^ S i,

1 TT r-ON O r-ON S OS fN CS S IO ro oo ON oo ON 10 r-§ oo fN ro 1

4" •§

o ON 8 ro oo CN ro 1 00 s ro Os f ro oo ro ro n- i— o 10 5 i 1 a"

zenica 00 fS NO ro CN to f- oo 10 r-09 O ro t- t- ro N^ OO I NO nt s o K

S d

rt 00 CTN 00 oo 00 ON oo oo 2 00 1 i 1 ro ż

00 ii wo o oo oo ł oo oo ś i ON oo i ś i O *

dawało średnią roczną w pierwszym przypadku 293,3 min i w drugim 621,6 min mk. W ramach tych nakładów wdrożono w okresie od l lipca 1877 r. do 31 grudnia 1914 r. 9338 wynalazków, z której to liczby 6445 (69,1%) przypadało na okres po 1894 r. Znajdowały się w nich nowe rodzaje maszyn i narzędzi rolniczych. Po 1895 r. zwiększył się stopień chemizacji w rolnictwie. Wzrosło również kilkakrotnie zużycie nawozów mineralnych oraz chemicznych środków chwastobójczych i chemicznych środków ochrony roślin. Od ostatniego dziesięciolecia XIX w. zaopatrywano także niemieckie rolnictwo w coraz większą ilość nowych odmian kwalifikowanego ziarna siewnego i sadzeniaków. Po roku 1895 przeprowadzono więcej niż poprzednio melioracji odwadniających i nawadniających oraz rozbudowywano intensywniej oświatę rolniczą. Większy i szybszy od połowy lat dziewięćdziesiątych XIX w. postęp techniczny w rolnictwie zapewniał wyższą niż w poprzednich dziesięcioleciach wydajność podstawowych produktów rolnych z ha uprawianej ziemi (tab. 12). Wynosiła ona przeciętnie rocznie w latach 1871 - 1894 w odniesieniu do pszenicy 14,6 q, żyta 11,6 q, jęczmienia 14,8 q i ziemniaków 94,1 q, natomiast w okresie 1895 - 1913 średnia roczna zbieranych z ha tych płodów ukształtowała się kolejno następująco: 19,4; 16,0; 18,7 i 130,6. Uzyskiwanie wyższej wydajności z ha niektórych ziemiopłodów oraz rozszerzenie ich areału upraw (tab. 13) przyczyniło się do zwiększenia przeciętnych rocznych zbiorów. W latach 1871-1894 sprzątano przeciętnie rocznie w tyś. t: pszenicy 2800,9, żyta 7066,9, jęczmienia 2572,1, owsa 5236,6, ziemniaków 27 514,0 i buraków cukrowych 6947,9, w latach 1895-1913 zaś odpowiednio: 3710,4; 9712,3; 3099,9; 7512,8; 42 267,9 i 14 623,3. Spadły natomiast w latach 1871 - 1914 rozmiary produkcji grochu, roślin oleistych, tytoniu i chmielu, głównie z powodu zmniejszenia obszaru ich upraw (tab. 13 i 14). Wzrost ilościowy uzyskiwanych płodów rolnych i kształtujące się na nie ceny zbytu decydowały o globalnej wartości produkcji roślinnej brutto, której średnia roczna zwiększała się w całym omawianym okresie, z wyjątkiem pięciolecia 1880 - 1884, kiedy to z przyczyn atmosferycznych spadły plony żyta o ponad 1900 tyś. t (tab. 15). Podniesienie się z kolei zużytkowania w rolnictwie nawozów mineralnych, innych środków chemicznych i paliw spowodowało w latach 1885 - 1889 zmniejszenie się przeciętnej rocznej wartości produkcji roślinnej netto, która w pozostałych pięcioleciach oraz w ostatnich czterech latach przed wybuchem wojny stale ulegała zwiększeniu (tab. 16).

Wykazany wysoki wzrost produkcyjności ziemi zapewniał niemieckiemu rolnictwu coraz wyższe globalne plony mimo spadku w latach 1878-1913 powierzchni użytków rolnych o 1,9 min ha (tab. 17), które przeznaczono głównie pod zabudowę miast oraz rozbudowę sieci drogo-

31

we j. W tej zmniejszonej powierzchni użytków rolnych zwiększał się procentowy udział pól ornych i ogrodów, a malał łąk, pastwisk i winnic (tab. 17). Z pól ornych coraz większy odsetek przeznaczano pod uprawę

Tabela 15

Wartość produkcji rolniczej, leśnej i rybołowniczej brutto w latach 1870 - 1913 (w min mk w cenach

bieżących)

Lata Rolnictwo Leśnictwo Rybołówstwo

przeciętna roczna przeciętna roczna przeciętna roczna

1870- 1874 28096 5619,2 1279 255,8 97 19,4

1875 - 1879 29068 5813,6 1381 276,2 104 20,8

1880- 1884 28861 5 772,2 1150 230,0 125 25,0

1885-1889 30440 6088,0 1344 268,8 125 25,0

1890- 1894 35 167 7 033,4 1565 313,0 142 28,4

1895 - 1899 38 516 7 703,2 1712 342,4 168 33,6

1900 - 1904 43514 8 702,8 2030 406,0 216 43,2

1905 - 1909 53286 10657,2 2418 483,6 327 65,4

1910-1913 50575 12688,7 2423 605,7 327 81,7

Źródło: W. G. Hoffmann, Dos Wachstum..., s. 333-334.

Tabela 16 Wartość produkcji roślinnej i zwierzęcej netto (w min mk w cenach bieżących)

Produkcja rolnicza W tym:

Lata ogółem przeciętna produkcja przeciętna produkcja zwierzęca przeciętna

roczna roślinna roczna i pochodna roczna

1870- 1874 25037 5037,4 10 432 2086,4 14605 2921,0

1875- 1879 26 177 5235,4 10689 2137,8 15488 3097,6

1880 - 1884 27 136 5427,2 11391 2278,2 15745 3149,0

1885 - 1889 27 132 5426,4 10307 2061,4 16825 3365,0

1890- 1894 31 736 6347,2 12206 2441,2 19530 3906,0

1895 - 1899 34716 6943,2 12301 . 2460,2 22415 4483,0

1900- 1904 39099 7819,8 14174 2834,8 24925 4985,0

1905 - 1909 38543 7703,6 16490 3298,0 22053 4410,6

1910- 1913 35729 8932,2 13729 3432,2 22000 5500,0

Źródło: W. G. Hoffmann, Dos Wachstum..., s. 313.

czterech podstawowych zbóż, ziemniaków i buraków cukrowych, które zajmowały łącznie w 1880 r. 65,5 i w 1913 r. 75% ich powierzchni (tab. 13).

W rezultacie zwiększania się produkcyjności pól ornych i kształtowania się od ostatniego dziesięciolecia XIX w. korzystnych cen na zie-

r

l

miopłody żądano coraz wyższej zapłaty za sprzedawaną ziemię. Jej cena wzrosła w latach 1895 - 1913 o 159%.

W okresie 1871 -1913 nastąpił w Rzeszy także rozwój ilościowy produkcji hodowlanej oraz podniosła się jej jakość. W latach 1873 - 1913

Tabela 17

Struktura użytków rolnych w Rzeszy w latach 1878 - 1913 (w min ha)

Użytki rolne W tym:

Rok pola orne łąki i pastwiska winnice ogrody

ogółem /O ogółem /o ogółem °/ /O ogółem /O ogółem %

1878 36,7 100 25,8 70,3 10,5 28,6 0,13 0,4

1883 35,6 100 25,8 72,4 9,3 26,1 0,13 0,4 0,42 1.1

1893 35,2 100 25,8 73,3 8,8 25,0 0,13 0,4 0,47 1,3

1900 35,1 100 25,8 73,5 8,7 24,8 0,13 0,4 0,48 1,3

1913 34,8 100 25,5 73,3 8,6 24,8 0,12 0,3 0,54 1,6

Źródło: W. G. Hoffmann, Dos Wachstum..., s. 269.

wzrosło pogłowie koni o 28%, bydła o 33% i trzody chlewnej o 260% (tab. 18). Zwiększała się również liczba drobiu, królików i kóz. Wśród tych zwierząt coraz więcej było sztuk o lepszych walorach genetycznych

Tabela 18

Rozwój hodowli w Rzeszy w latach 1873 - 1913 (w tyś. sztuk)

Rok Konie Bydło Trzoda chlewna Owce

1873 3552 15777 7124 24999

1883 3523 15787 9206 19 190

1892 3836 17 556 13174 13590

1900 4195 18946 16807 9693

1913 4558 20994 25659 5521

Źródło: HWS, s. 521.

i wyższym potencjale produkcyjnym. Spadła natomiast w latach 1871 -- 1913 hodowla owiec o 77,1% z powodu importu wyższej jakości wełny australijskiej, stosowania coraz częściej bawełny jako surowca w produkcji odzieży oraz bardziej opłacalnego chowu bydła.

Rozwój ilościowy hodowli i systematyczna poprawa wydajności zwierząt doprowadziły do wzrostu uzyskiwanej w latach 1872 - 1913 ilości mleka krowiego o 82%, mleka koziego o 181%, jaj o 125%, miodu o 31%. Zmniejszyły się natomiast rozmiary pozyskiwanej wełny o 61,1%, co stanowiło konsekwencję wspomnianego spadku chowu owiec (tab. 19). W wyniku wzrostu hodowli podniosła się w latach 1871-1913 produkcja

32

3 Cz. Łuczak: Dzieje gospodarcze ...

33

mięsa z 1245 tyś. do 3183 tyś. t, czyli o 157,7%. W rezultacie tych wszystkich przeobrażeń ilościowych i jakościowych oraz zmian zachodzących w poziomie cen wzrastała, z wyjątkiem lat 1905 - 1909, roczna średnia wartość produkcji zwierzęcej netto, która podniosła się z 2921 min mk w pięcioleciu 1870 - 1874 do 5500 min mk w okresie 1910 - 1913, czyli

Tabela 19

Produkcja mleka, wełny, miodu i jaj w Rzeszy w latach 1872 - 1913

Rok Produkcja

mleka krowiego w tyś. t mleka koziego w tyś. t wełny w tyś. t miodu w tyś. t jaj w min sztuk

1872 12876 335 34,2 .. 13 1919

1882 13657 534 30,1 13 2204

1892 15605 713 23,8 14 2518

1900 18483 849 18,3 16 3053

1904 19809 926 15,8 17 3478

1905 20285 945 15,9 17 3650

1906 20766 964 15,9 17 3760

1907 21 245 983 16,2 17 3807

1908 21477 976 15,7 17 3829

1909 21 713 969 15,3 17 3908

1910 21947 963 14,8 15 4035

1911 22179 956 14,2 15 4158

1912 22415 949 13,6 17 4230

1913 23425 942 13,3 17 4310

Źródło: W. G. Hoffmann, Dos Wachstum..., s. 308-309.

o 88%. Przejściowy spadek przeciętnej rocznej produkcji zwierzęcej netto w latach 1905-1909 wynikał przede wszystkim ze wspomnianego już zmniejszania się chowu owiec, podwyższenia kosztów produkcji oraz krótkotrwałego obniżenia się cen na niektóre rodzaje zwierząt i na pochodzące z nich przetwory.

Globalna produkcja rolnicza, a więc roślinna oraz hodowlana i z niej pochodna, wzrosła w latach 1873 - 1912 w przeliczeniu na jednostki zbożowe o 73%.

Ostatnie dziesięciolecie XIX w. zapoczątkowało poważniejsze zmiany również w gospodarce leśnej, które sprowadzały się do udoskonalenia form użytkowania lasów, stosowania coraz lepszych metod odnawiania i pielęgnowania drzewostanów oraz racjonalniejszego gospodarowania zwierzyną łowną.

Niestety nie posiadamy danych statystycznych odnośnie do niedrzew-nych użytków leśnych (jagód, grzybów, zwierzyny itp.). Dysponujemy

34

natomiast informacjami dotyczącymi rozmiarów produkcji drewna, która w omawianym okresie wykazywała tendencję wzrostową. Ogółem w latach 1870 - 1912 uzyskano 757,5 min m* drewna użytkowego i w okresie 1890 - 1912 702,9 min rń3 drewna opałowego (tab. 20).

Tabela 20

Rozmiary pozyskanego drewna w Rzeszy w latach 1870 - 1912 (w min m3)

Lata Drewno użytkowe Drewno opałowe Drewno ogółem

średnia roczna średnia roczna średnia roczna

1870 - 1874 58,6 11,7 m . .

1875 - 1879 55,6 11,1 . •

1880 - 1884 62,9 12,6 , •

1885 - 1889 75,8 15,2 , . . .

1890-1894 92,0 18,4 157,5 31,5 249,5 49,9

1895-1899 96,7 19,3 150,4 30,1 247,1 49,4

1900-1904 108,1 21,6 152,8 30,6 260,9 52,2

1905- 1909 119,6 23,9 148,3 29,7 267,9 53,6

1910- 1912 88,2 29,4 93,9 31,3 182,1 60,7

Źródło: W. G. Hoffmann, Dos Wachstum..., &. 327.

Po 1895 r. wysokie tempo rozwoju wystąpiło także w rybołówstwie morskim, w którym w latach 1895 -1899 zanotowano najwyższy do tego czasu wzrost połowów, wynoszący w porównaniu z poprzednim pię-

Tabela 21

Rozmiary rybołówstwa morskiego w Rzeszy w latach 1880 -1913

(w rys. t)

Lata

Łączne polowy

Średnia roczna

1880 - 1884 146,5 29,3

1885 - 1889 159,7 31,9

1890-1894 195,1 39,0

1895-1899 347,2 69,4

1900-1904 632,1 126,4

1905 - 1909 839,2 167,8

1910- 1913 805,3 201,3

Źródło: W. G. Hoffmann, Diu Wachstum..., s. 329.

cielęciem 78%. W ostatnich czterech latach przed wybuchem wojny średnia roczna połowów była o 587% wyższa aniżeli w okresie 1880 --1884 (tab. 21). Łącznie złowiono w latach 1880-1913 3125,1 tyś. t ryb morskich (tab. 21). Szybki rozwój rybołówstwa morskiego od końca

35

XIX w. był efektem dynamicznej rozbudowy w Rzzeszy nowoczesnej floty rybackiej i udoskonalenia narzędzi połowowych. Nie wzrastała natomiast w sposób odczuwalny dla rynku produkcja ryyb słodkowodnych, których rozmiary połowów utrzymywały się w latach L 1871-1914 mniej więcej na tym samym poziomie. Nie wzbudzała bowieem wówczas szerszego zainteresowania stawowa gospodarka rybna ze; względu na stosunkowo niską jej rentowność.

Rozwojowi produkcji rolnej nie towarzyszyły w ! latach 1871 - 1913 bardziej dostrzegalne zmiany w strukturze obszarowejj gospodarstw rolnych. W omawianym okresie nie nastąpił proces konccentracji własności ziemskiej, kapitału i produkcji w rolnictwie. Liczba prrzedsiębiorstw rolnych w Rzeszy wzrosła bowiem w latach 1882 -19037 z 5277 tyś. do 5737 tyś., przy czym zmniejszyła się liczba gospodarsttw o obszarze powyżej 100 ha z 25 do 24 tyś. i o powierzchni od 20 dco 100 ha z 282 do 262 tyś. (tab. 22). Równocześnie skurczył się w tym (okresie przeciętny

Tabela 22

Struktura obszarowa przedsiębiorstw rolnych w Rzęs szy

Rok 1882 Rok 1907

w5 , cń

L> > ^ JC 4> 1 »

L' t o > S '5 L i- *! la

Obszar ^ 'w j< f u -S jj o .2

gospodarstw w Q> a ja 11 '•L S 0 0 a •a o g ig 3 U 'S — 0 0

rolnych 1 Q. 0 3 & U- ^ S .22 n. ^ 3 S 1 D H" t- '3 N N a *

DH BO 35 O cfl C tov o, <> CO % § CJ •o 'jy

a 0 > -° M o S g1 1 bo ^^ o S

L •§ a ^1 ^H C D, L 0 3 •§ ga •^ — •» M -§1

N .g xl Il5 xt 1 s? .L2 OS ,LX5 <tf* ^ ^

Poniżej 2 ha 3062 58,0 1 826 5,7 3379 588,9 1731 5,4

Od 2 do 5 ha 981 18,6 3190 10,0 1006 177,6 3305 10,4

Od 5 do 20 ha 927 17,6 9 158 28,8 1066 188,5 10422 32,7

Od 20 do 100 ha 282 5,3 9908 31,1 262 44,6 9322 29,3

Powyżej 100 ha 25 0,5 7786 24,4 24 00,4 7055 22,2

Ogółem

5277 l 100,0 131 868 l 100,0 l 5737 l 1000,0 l 31 835 l 100,0

Źródło: HWS, s. 512-513.

obszar gospodarstwa rolnego w grupie wielkościoweej przedsiębiorstw powyżej 100 ha z 311,44 do 293,96 ha oraz w grupie ood 5-20 ha z 9,88 do 9,78 ha. Natomiast wzrosła nieznacznie tylko przecfciętna wielkość gospodarstwa w grupie obszarowej od 23 do 100 ha z 335,13 do 35,58 i w grupie od 2-5 ha z 3,25 do 3,29 ha. Główna przyczy/na niewystępowania w latach 1871 - 1913 procesu koncentracji w rolnicttwie Rzeszy tkwiła

36

w słabości finansowej junkrów posiadających swoje włości na obszarach położonych na wschód od Łaby. W wielu zlokalizowanych tam majątkach ziemskich tempo postępu technicznego hamowało masowe korzystanie z taniej polskiej siły roboczej, która zastępowała pracę droższych maszyn. Te mniej zmechanizowane gospodarstwa rolne posiadały niższą rentowność i część ich właścicieli zawdzięczała swoją egzystencję wyłącznie wspomnianym już formom pomocy państwowej oraz możliwości uzyskiwania wysokich kredytów. Niekiedy ratowano się także wyprzedażą części posiadanych obszarów uprawnych, które przeważnie nabywali chłopi.

W latach 1871-1913 nie wystąpiła w Rzeszy także masowa proleta-ryzacja chłopstwa. Wprawdzie niektórzy właściciele niniejszych gospodarstw rolnych w wyniku przegranej walki konkurencyjnej z większymi przedsiębiorstwami bankrutowali, ale ich miejsce zajmowali inni chłopi. Utrzymaniu pozycji ekonomicznej chłopstwa sprzyjały wspomniane już udzielanie rolnictwu pomocy państwowej, przynoszącej wprawdzie mniejszym gospodarstwom niższe korzyści aniżeli wielkim przedsiębiorstwom, ale zapobiegającej jednakże gwałtownemu spadkowi ich rentowności; dalej również już wymienione kształtowanie się po 1894 r. korzystnych cen na produkty rolne oraz przekazywanie czę.to rodzinom chłopskim części zarobków osiąganych przez ich najbliższych członków z pracy w przemyśle.

5. Transport i łączność

Zastosowanie maszyny parowej, a następnie także silnika spalinowego i elektrycznego stanowiło podstawowe ogniwo dokonywającego się w drugiej połowie XIX w. przewrotu technicznego w transporcie Rzeszy. Modernizacja techniczna tej gałęzi gospodarki objęła wówczas nie tylko napęd, ale także m. in. konstrukcję taboru, budowę portów morskich i rzecznych oraz torów kolejowych wraz z rozjazdami, wystawianie budynków stacyjnych, produkcję urządzeń sygnalizacyjnych, nastaw-czych i blokady. Ten proces przemian w technice transportowej w Rzeszy charakteryzował się wiatach 1871 - 1914 wysoką dynamiką, do czego Przyczynił się wspomniany już poprzednio rozkwit w tym okresie myśli naukowej w Rzeszy. Wysiłkom badawczym niemieckich uczonych <• techników zawdzięczano zastosowanie w transporcie w okresie od l lipca 1877 r. do 31 grudnia 1914 r. 14776 opatentowanych wynalazków, z których w latach 1878-1899 wdrażano przeciętnie rocznie 236, a w okresie 1900 - 1914 już 646. Ta duża wynalazczość sprawiła, że niemiecki transport, jeśli chodzi o stopień nowoczesności wyposażenia technicz-

37

nego, zajmował przed wybuchem pierwszej wojny światowej jedno z czołowych miejsc w świecie.

Przewrót techniczny w transporcie najwcześniej wkroczył do kolejnictwa, które posiadało coraz większą sieć dróg żelaznych. Długość jej wzrosła z 21 481 km w 1871 r. do 41 818 km w 1890 r. i 63 700 km w 1913 r. Kolejnictwo dysponowało ponadto w 1912 r. kilkunastu tysiącami parowozów, 60 tyś. wagonów osobowych oraz 397 tyś. wagonów towarowych i bagażowych. Ten rozwój taboru zwiększył zdolność przewozową kolejnictwa, która w odniesieniu do przemieszczanych osób wynosiła w mld osobokilometrów: w 1873 r. 5,7; w 1893 r. 12,7; w 1903 r. 22,6 i w 1913 r. 41,4.

Intensywnie budowano w Rzeszy w latach 1871-1913 także drogi bite, których łączna długość osiągnęła w 1913 r. ponad 300 tyś. km.

Szybka rozbudowa linii kolejowych i sieci dróg bitych w Rzeszy wynikała nie tylko z potrzeb gospodarczych, ale kierowano się przy podejmowaniu tych przedsięwzięć również i względami militarnymi.

Po utworzeniu Drugiej Rzeszy coraz bardziej modernizowano pod względem technicznym także transport wodny. Świadczy o tym m. in. zwiększający się udział procentowy statków wyposażonych w silniki parowe i spalinowe wśród ogółu jednostek pływających floty handlowej. Wzrósł on z 3,9»/o w 1871 r. do 8,8B/o w 1880 r., 24,5«/o w 1890 r., 35,8'/o w 1900 r. i 43,9e/o w 1913 r. Wraz z zastosowaniem w żegludze mechanicznej siły napędowej produkowano coraz większe i szybsze statki, które wypierały z użycia jednostki pływające o niższym poziomie technicznym. Tym się tłumaczy spadek w latach 1877 -1907 liczby ogółu jednostek pływających w morskiej flocie handlowej z 4805 do 4571, przy jednoczesnym wzroście ogólnego jej tonażu w tyś. NRT z 1048 do 2765. Oznaczało to zwiększenie się w tym okresie przeciętnego tonażu statku z 2il8 do 605 NRT (tab. 23). W żegludze śródlądowej z kolei zainstalowanie silników parowych i spalinowych umożliwiło m. in. budowę holowników i pchaczy służących do obsługi większego zestawu barek, na których przewożono ładunki masowe (zboże, węgiel, buraki cukrowe itp.), oraz produkcję motorowych barek przeznaczonych do transportowania drobnicy. Barki motorowe i bez silnika oraz holowniki i pchacze pojawiały się od lat osiemdziesiątych XIX w. coraz liczniej na śródlądowej sieci dróg wodnych i one to przesądziły o wzroście liczebnym kursujących na niej jednostek pływających z 19 260 w 1872 r. do 29 533 w 1912 r. (tab. 23). One również przyczyniły się do ponad dziesięciokrotnego zwiększenia się w latach 1871 - 1913 przewozu towarów żeglownymi drogami wodnymi, których długość wynosiła w Rzeszy w 1914 r. 13 402 km. Rozmiary tego rodzaju usług niemieckiej śródlądowej floty handlowej wyrażone w min tonokilometrów wynosiły bowiem

38

w 1871 r. 1730, w 1880 r. 3124, w 1900 r. 9371 i w 1913 r. 17 888. Tak duży rozwój śródlądowego transportu wodnego stwarzał niemieckiej gospodarce możliwości korzystania w coraz wyższym stopniu z tańszego przemieszczania różnorodnych dóbr, w tym przede wszystkim masowych.

Tabela 23 Rozwój morskiej i śródlądowej floty handlowej w Rzeszy w latach 1872 - 1912

Flota morska Flota śródlądowa

przeciętny przeciętny

Rok liczba ogólny tonaż na liczba ogólny tonaż

jednostek tonaż jednostkę jednostek tonaż na jednostkę

pływających w tyś. NRT pływającą pływających w tyś. BRT pływającą

w NRT w BRT

1872 4527 941 207,9 19260 1530 79,4

1877 4805 1048 218,1 17653 1377 78,0

1882 4370 1133 259,3 18715 1658 88,6

1887 3811 1125 295,2 20390 2102 103,1

1892 3728 1341 359,7 22848 2760 120,8

1897 3693 1514 410,0 22564 3370 149,3

1902 4045 2165 535,2 24839 4878 196,4

1907 4571 2765 604,9 26235 5914 225,4

1912 4850 3141 647,6 29533 7395 250,4

Źródło: W. O. Hoffmann, Dos Wadutum..., s. 405 i 409-410.

Skonstruowanie w latach 1885 -1886 niezależnie od siebie przez dwóch niemieckich inżynierów Gottlieba Daimlera i Karla Benza, pierwszych praktycznych samochodów z silnikami benzynowymi oraz zbudowanie przez tego pierwszego w 1885 r. motocykla zapoczątkowało powstanie nowej gałęzi transportu, mianowicie samochodowego. W pierwszym okresie swego istnienia koncentrował on się wyłącznie na przewozie osób, co wynikało z faktu, że produkowano początkowo jedynie, a potem w większości samochody osobowe. Jeździło ich po ulicach i szosach Rzeszy w 1906 r. około 10 tyś., a w dniu l stycznia 1914 r. już ponad 83 tyś. Przemieszczanie osób na krótkich trasach ułatwiały także motocykle, których zarejestrowano 16 tyś. w 1906 r. i 22 tyś. w 1913 r. Liczba natomiast samochodów ciężarowych osiągnęła na początku 1914 r. 9739 i służyły one do transportowania tylko małych ilości różnych;rzeczy i to na niewielkie odległości. Przewóz towarów transportem samochodowym w Rzeszy znajdował się więc przed wybuchem pierwszej wojny światowej jeszcze w powijakach.

Prowadzone w kilku państwach prace badawcze nad wykorzystaniem energii elektrycznej do celów transportowych doprowadziły do skonstruowania w 1879 r. przez Ernesta Wernera Siemensa pierwszej

39

w świecie elektrycznej lokomotywy. Wynalazek ten stanowił pierwszy krok na drodze do zainstalowania silnika elektrycznego w pojazdach szynowych, spośród których najwcześniej zastosowano go w tramwajach. Pierwszy elektryczny tramwaj w Niemczech pojawił się w Berli-nie-Lichterfelde w 1881 r. Od tej daty wzrastała z każdym rokiem liczba miast korzystających z tego dogodnego środka wielkomiejskiej komunikacji. W 1913 r. tramwaje w Rzeszy przewiozły już kilkanaście milionów osób.

Z dobrodziejstw osiągnięć naukowych XIX w. skorzystała także łączność, która już od 1849 r. posługiwała się w Prusach telegrafem, wynalezionym w 1846 r. przez Ernesta Wernera Siemensa. W 1872 r. istniało już w Rzeszy 4038 central telegraficznych, których liczba zwiększyła się do 47 485 w r. 1913. Nadały one 8660 tyś. telegramów w 1870 r., 22 200 tyś. w 1890 r. i 52 300 tyś. w 1913 r. (tab. 24). Od początku lat osiemdziesiątych XIX r. rozpoczęto intensywniej rozwijać w Rzeszy także sieć telefoniczną. W 1881 r. urządzenia telefoniczne posiadało 7 miejscowości, w 1900 r. 15 533 i w 1913 r. 40 843. Liczba zainstalowanych

Tabela 24 Rozwój niektórych usług pocztowych i telekomunikacyjnych

Liczba

Rok przesłanych listów i kart pocztowych wysłanych telegramów odbytych rozmów telefonicznych

w min w min w min

1870 382 8,66 _ '-•

'•'• 1875 .'•.' 654 : 11,0 - t

1880 .843 13,5

1885 1150 15,8 34

1890 1634 22,2 182

1895 2104 32,0 382

1900 3280 39,7 691

1905 4423 42,7 1207

1910 5677 48,2 1851

1913 7024 52,3 2518

Źródło: W. G. Hoffmann, Das Wachstum..., s. 420-423.

w nich aparatów telefonicznych kształtowała się w tych latach następująco: 1504, 289 647 i l 387 000. Ogólna liczba przeprowadzonych w Rzeszy rozmów telefonicznych zwiększyła się z 34 min w 1885 r. do 2518 min w 1913 r. (tab. 24).

Wzrost liczby świadczeń transportowych i usługowych przysparzał tej gałęzi gospodarki coraz wyższe dochody netto, których średnia roczna wyrażona w cenach z 1913 r. wynosiła w kolejnych dzieoięcioleciach

40

w min mk: 1870 - 1879 77; 1880 - 1889 128,3; 1890 - 1899 220,1; 1900 - 1909 397,5 oraz w okresie 1910 - 1913 711,7.

Dynamicznemu rozwojowi transportu kolejowego i wodnego śródlądowego zawdzięczała Rzesza możliwości przerzucania dużych ilości dóbr na dalekie odległości, dotarcia z nimi prawie do każdego zakątka kraju, w tym sprawnego zaopatrywania w artykuły codziennego użytku wielkich miast. Te dwie branże transportu wraz z handlowymi morskimi jednostkami pływającymi ułatwiały także obsługę międzynarodowej wymiany towarowej, w której, jak o tym będzie jeszcze mowa, Rzesza znajdowała się od końca XIX wieku w czołówce światowej.

6. Kredyt i ubezpieczenia rzeczowe

Omówiony rozwój przemysłu, rolnictwa i transportu stwarzał duże zapotrzebowanie na środki finansowe, których dostarczeniem zajmowały się przede wszystkim istniejące już poprzednio jak i nowo powstające coraz liczniej po 1870 r. instytucje kredytowe. Dysponowały one w większości dużymi zasobami pieniężnymi pochodzącymi w pierwszej kolej-

Tabela 25

Aktywa instytucji kredytowych i ubezpieczeniowych na terytorium Rzeszy w latach 1860 -

(w min mk)

Rok

Rodzaj instytucji

1860 | 1880 1900 | 1913

Banki emisyjne 0,95 1,57 2,57 4,03

Banki kredytowe 0,39 1,35 6,96 22,04

Prywatni bankierzy 1,50 2,50 3,50 4,00

Kasy oszczędności 0,51 2,78 9,45 22,56

Spółdzielcze kasy kredytowe 0,01 0,59 1,68 6,17

Banki hipoteczne 0,09 1,85 7,50 13,55

Banki ziemskie 0,68 1,76 4,05 7,20

Przedsiębiorstwa ubezpieczeń na życie 0,07 0,44 2,42 5,64

Przedsiębiorstwa innych rodzajów

ubezpieczeń — 0,35 0,83 2,05

Instytucje ubezpieczeń społecznych - - 0,87 2,25

Inne - - 0,98

Razem 4,20 | 13,19 39,83 90,47

Źródło: HWS, s. 591.

ności z wkładów oszczędnościowych, a następnie dopiero z udziałów w kapitałach zakładowych oraz z dochodów czerpanych z prowadzenia operacji bankowych. W istniejących w Rzeszy kasach oszczędnościowych wysokość zdeponowanych wkładów oszczędnościowych podnosiła się z każdym rokiem i wynosiła w min mk: w 1871 r. 1031, w 1880 r.

41

2615, w 1890 r. 5134, w 1900 r. 8824 i w 1913 r. 19 687. Zwiększała się także stale globalna kwota wpłaconych przez akcjonariuszy udziałów w bankach akcyjnych, która osiągnęła w min mk: w 1885 r. 1272,2, w 1895 r. 1810,1, w 1905 r. 3166,7 i w 1911 r. 3990,2. Rentowność zaś dokonywanych przez instytucje kredytowe operacji bankowych powodowała wzrost ich dochodów oraz aktywów, które podniosły się z 4,13 min mk w 1860 r. do 12,40 w 1880 r., 35,71 w 1900 r. i 79,55 w 1913 T. (tab. 25).

Z nagromadzonych przez przedsiębiorstwa bankowe funduszów udzielano kredytu głównie na pokrycie kosztów nakładów inwestycyjnych i zwiększenie środków obrotowych w gospodarce. Ogólna kwota pobranych w instytucjach kredytowych w Rzeszy w latach 1871 - 1913 pożyczek na finansowanie inwestycji wyniosła 54 054 min mk, z tego przypadało na okres 1895 - 1913 aż 39 845 min mk, czyli 75,94%. Przeciętna roczna zaczerpniętych kredytów inwestycyjnych kształtowała się zatern w latach 1871 - 1894 w wysokości 591,7 min mk, a w okresie 1895 - 19L3 2097,1 min mk. Najwięcej pożyczek zaciągano więc w okresie najintensywniejszego rozwoju niemieckiej gospodarki, kiedy to następowała równocześnie gwałtowna w niej rozbudowa majątku trwałego. W tym finansowaniu przez instytucje kredytowe rozwoju gospodarczego Rzeszy w latach 1871-1913 partycypowali także pośrednio poprzez wkłady oszczędnościowe nawet i najdrobniejsi ciułacze.

Duży popyt na kredyt ze strony przedsiębiorstw w różnych gałęziach i branżach gospodarki wymagał przy jego udzielaniu coraz lepszego rozeznania w zachodzących w nich skomplikowanych procesach ekonomicznych, co doprowadziło po 1870 r. do coraz dalej idącej specjalizacji banków, wśród których istniały między innymi: rolne, przemysłowe, handlowe, przemysłowo-handlowe, budowlane, osadnicze i hipoteczne. Specjalizacja banków przebiegała nieraz również i według kryteriów geograficznych, to znaczy obsługiwały one kredytem wyłącznie lub przeważnie działalność gospodarczą na ustalonym terytorium zagranicznym, stąd też istnienie takich, wspomnianych już, instytucji kredytowych jak: Niemiecko-Azjatycki Bank i Niemiecki Bank Zamorski. W miar^ natężania się walki narodowościowej na ówczesnych wschodnich obszarach Rzeszy pojawiało się także coraz więcej niemieckich banków kredytujących działalność germanizacyjną i z drugiej strony polskicfr banków wspomagających swoich ziomków pożyczkami w walce o utrzymanie ich ekonomicznego stanu posiadania. Wykrystalizowanie się w la" tach 1871 -1913 specjalizacji banków usprawniało obsługę kredytową,, z którą łączono najczęściej także fachowe poradnictwo dla klientów w sprawie racjonalnego wykorzystywania zaciągniętych przez nich pożyczek.

l

l

Pomiędzy wszystkimi istniejącymi bankami toczyła się zacięta walka konkurencyjna, w toku której podlegały one procesowi koncentracji i centralizacji. Doprowadził on do upadku wielu małych instytucji kredytowych oraz wyłonienia się grupy dużych banków, które odgrywały coraz większą rolę w życiu ekonomicznym Rzeszy. Należały do nich od lat dziewięćdziesiątych XIX w. cztery tzw. D-Banki, tj. Deutsche Bank, Disconto-Gesellschaft, Dresdner Bank i Darmstadter Bank oraz Schaffhausenscher Bankverein. Kapitał akcyjny tych banków wzrastał bardzo szybko, np. w Dresdner Bank zwiększył się on z 24 min w 1872 r. do 200 min mk w 1910 r., w Deutsche Bank z 75 min w 1895 r. do 250 min mk w 1914 r. oraz w Disconto-Gesellschaft z 60 min w 1889 r. do 300 min mk w 1914 r. Te duże banki oprócz dokonywania różnorodnych operacji wewnątrz Niemiec finansowały także niektóre przedsięwzięcia gospodarcze w innych krajach. Deutsche Bank np. posiadał w 1903 r. 40% akcji w Anatolische Eisenbahngesellschaft. Darmstadter Bank, Deutsche Bank i Dresdner Bank finansowały przed pierwszą wojną światową wydobywanie złota w Afryce Południowej. Przyczyny angażowania się niemieckich banków w zagraniczną działalność gospodarczą tkwiły w osiąganiu tą droga wysokich zysków, jak i w istnieniu przeważnie w Rzeszy po 1890 r. nadwyżek kapitałów w stosunku do kształtującego się na nie zapotrzebowania.

Z dużej podaży wolnych kapitałów na rynku korzystały nie tylko przedsiębiorstwa gospodarcze i osoby pobierające pożyczki na cele konsumpcyjne, ale również organa władzy państwowej i samorządowej, począwszy od centralnej administracji Rzeszy aż do gmin wiejskich włącznie. Zaciągały one pożyczki w bankach oraz od anonimowych wierzycieli w formie emisji obligacji na rynku. Nie dysponujemy danymi ilustrującymi całość zadłużenia wszystkich organów państwowych i samorządowych, wiadomo natomiast, iż było ono z każdym rokiem wyższe. Stan długów Rzeszy wzrósł z 16,3 min mk w 1877 r. do 2299,8 w 1900 r. i 5201,9 w 1913 r., a gmin i związków gmin z 1620 min mk w 1892 r. uo 8071 w 1913 r.

Zobowiązania finansowe krajów niemieckich z tytułu emitowanych obligacji zwiększyły się w latach 1871 - 1913 z 3400 min do 16 761 min mk oraz gmin z tego samego tytułu z 319 min do 5012 min mk. Łączna kwota znajdujących się w obiegu w Niemczech obligacji Rzeszy, krajów niemieckich i gmin wynosiła 4411 min mk w 1871 r. i 26691 w 1913 r. (tab. 26). Gminy i kraje większość uzyskanych kredytów przeznaczały na inwestycje, w tym przede wszystkim na komunalne (budowa wodociągów, kanalizacji, rzeźni, targowisk, gazowni, elektrowni, lokalnych dróg, miejskiej sieci ulicznej itp.). Rzesza natomiast finansowa-

42

43

r

ła z nich głównie, zwłaszcza po 1900 r., zbrojenia, o czym będzie jeszcze szerzej mowa.

Pokaźny wzrost aktywów oraz silny proces koncentracji wystąpił po 1870 r. także w drugiej gałęzi gospodarki wymienionej w tytule niniejszego podrozdziału, mianowicie w ubezpieczeniach. Aktywa przedsię-

Tabela 26

Obieg w Niemczech obligacji emitowanych przez Rzeszę, kraje niemieckie i gminy w latach

1871 - 1913 (w min mk)

Rok Emitenci Łączna kwota emitowanych obligacji

Rzesza kraje niemieckie gminy

1871 692 3400 319 4411

1875 0 3269 441 3710

1880 268 5244 595 6107

1885 440 7498 829 8767

1890 1318 9230 1057 11605

1895 2125 10336 1422 13883

1900 2396 10797 2162 15355

1905 3544 12452 3169 19165

1910 4824 15490 4243 24557

1913 4918 16,761 5012 26 691

Źródło: W. G. Hoffmann, Dos Wachstum..., l. 789-790.

biorstw ubezpieczeniowych zwiększyły się w min mk z 0,07 w 1860 r. do 0,79 w 1880 r., 4,12 w 1900 r. i 10,92 w 1913 r. (tab. 25). Procesowi temu towarzyszył upadek z upływem lat drobnych zakładów ubezpieczeń rzeczowych, przeważnie o zasięgu lokalnym i często również o charakterze samopomocowym. Zadania ich przejmowały sukcesywnie kapitalistyczne przedsiębiorstwa ubezpieczeniowe, ogarniające zakresem terytorialnym swojej działalności poszczególne prowincje pruskie bądź też kraje niemieckie, całą Rzeszę, a niekiedy także i inne państwa. Z istniejących w Rzeszy w ostatnich latach przed wybuchem pierwszej wojny światowej przedsiębiorstw ubezpieczeniowych ponad 5^% obejmowało zasięgiem działalności całe terytorium państwa niemieckiego. Większość z nich prosperowała dobrze i nazbierane wolne kapitały przeznaczała przede wszystkim na udzielanie pożyczek na cele inwestycyjne. Spełniały one zatem częściowo także funkcje instytucji kredytowych.

7. Stosunki monetarne

Druga Rzesza w chwili jej powstania posiadała na swoim obszarze państwowym siedem różnych terytorialnych systemów pieniężnych z 34 bankami emisyjnymi, z których największą rolę odgrywał Bank Pruski

44

(Preuflische Bank). Banknoty jego emisji jeszcze w 1875 r. obejmowały 2/3 wszystkich znajdujących się w obiegu w Rzeszy pieniędzy papierowych. Ta silna pozycja Banku Pruskiego w całym systemie monetarnym zjednoczonych Niemiec zadecydowała, że właśnie na jego fundamentach utworzono z dniem l stycznia 1876 r. (na podstawie ustawy bankowej z 30 stycznia 1875 r.) Bank Rzeszy (Reichsbank), który stał się odtąd przodującą, ale nie jedyną instytucją emitującą pieniądze. Próby zapewnienia mu monopolu w kreowaniu pieniądza nie powiodły się wobec oporu przeciw temu rządów niektórych krajów niemieckich. Stąd też obok Banku Rzeszy Ltnieli w latach 1876 - 1913 jeszcze i inni emitenci pieniądza, których liczba jednakże stale malała. Spadła ona z 29 w końcu 1876 r. do 18 w 1887 r. i 4 w 1910 r. Do tych czterech ostatnich emi-tentów należały: Bawarski Bank Emisyjny (Bayerische Notenbank), Bank Saksoński (Sdchsische Bank) i Bank Badeński (Badische Bank) oraz Wir-temberski Bank Emisyjny (Wiirttembergische Notenbank). Łącznie zatem prawo emitowania pieniądza posiadało w Niemczech do pierwszej wojny światowej pięć instytucji kredytowych, z których najwięcej waluty wypuszczał w obieg Bank Rzeszy.

Do podstawowych zadań, jakie wyłoniły się przed władzami państwowymi w pierwszych latach istnienia Drugiej Rzeszy w dziedzinie polityki monetarnej, należało także wprowadzenie w całym kraju jednolitej waluty. Pierwszym krokiem na tej drodze było dopuszczenie do obiegu w Rzeszy na mocy ustawy z 4 grudnia 1871 r. nowej jednostki monetarnej pod nazwą marka, która dzieliła się na 100 fenigów. Kursowała ona do końca 1875 r. obok innych, dotychczasowych walut i dopiero od l stycznia 1876 r. stała się jedynym oficjalnym środkiem płatniczym w Niemczech. Oparto ją na parytecie złota (l marka = 0,358 g czystego złota) i emitowano w formie monet i banknotów. Wybijano monety złote i srebrne oraz pieniądz zdawkowy z miedzi i niklu. Monety złote posiadały wartość nominalną jednej, dwóch, pięciu (tzw. półkorona) i dziesięciu marek (korona). Półkorony zaprzestano emitować od 1878 r., ale poprzednio wyprodukowane wycofano z obiegu dopiero od l października 1900 r. Wprowadzone na niemiecki rynek walutowy banknoty nie były początkowo prawnie uznawanym środkiem płatniczym, chociaż powszechnie się nimi posługiwano i podlegały one w każdej chwili wymianie na złote monety. Status prawnego środka płatniczego otrzymały one formalnie dopiero w 1909 r.

Znajdujący się w obiegu w Niemczech pieniądz posiadał w 1/3 zabezpieczenie w złocie i w 2/3 w wekslach bankowych. Oparcie niemieckiej waluty już od pierwszych lat istnienia Drugiej Rzeszy na parytecie złota stało się możliwe dzięki zapłaceniu przez Francję po przegranej przez nią wojnie wspomnianej już wysokiej kontrybucji.

45

Ogólny obieg pieniądza w Rzeszy zwiększył się w laltach 1876 - 1913 z 3093 min do 6585 min mk, czyli o 112,9% (tab. 27). Byłł on ściśle limitowany przez centralne władze niemieckie w trosce o uitrzymanie równowagi pomiędzy znajdującą się na rynku ilością waluby a masą towaru i rozmiarami świadczonych usług. Tę równowagę udłało się administracji Rzeczy utrzymać aż do wybuchu pierwszej wojnjy światowej.

Tabela 27

Obieg pieniądza w Rzeszy w latach 1876 - 1913 (w min mik)

Rok Ogółem "/ /o W tym:

banknoty o/ /o monety złote % moniety z innych metali %

1876 3093 100 1118 36,1 985 31,9 990 32,0

1880 2915 100 1130 38,8 1226 42,1 559 19,1

1885 2781 100 1183 42,5 972 35,0 626 22,5

1890 3036 100 1401 46,1 962 31,7 673 22,2

1895 3557 100 1621 45,6 1285 36,1 651 18,3

1900 4147 100 1715 41,4 1714 41,3 718 17,3

1905 5154 100 1927 37,4 2473 48,0 754 14,6

1910 6035 100 2291 38,0 2939 48,7 805 13,3

1913 6585 100 2902 44,1 2755 41,8 928 14,1

Źródło: W. G. Hoffmann, Dos Waclistum..., s. 815.

Ewenementem stosunków monetarnych w Rzeszy w laltach 1871-1913 stał się intensywny rozwój strefy obrotów bezgotówkowych pieniądza, zwłaszcza po 1890 r. Po tej dacie zwiększał się z każdyrm rokiem udział pieniądza bezgotówkowego w ogólnej masie znajdującejj się w obiegu waluty, co stanowiło zjawisko typowe dla rozwiniętej giospodarki kapitalistycznej.

8. Polityka skarbowa

W Drugiej Rzeszy obowiązywał od początku jej istniienia ścisły podział zadań państwowo-publicznych pomiędzy centralnymi! władzami niemieckimi a administracją poszczególnych krajów. W gestfii Rzeszy znajdowały się tylko sprawy polityki zagranicznej, wojskowe, poczty i później także administracji kolonialnej. Natomiast wszystkiimi pozostałymi dziedzinami życia państwowego zarządzały kraje, w tynn tak ważnymi jak oświata, administracja ogólna, sądownictwo i policja,. Zakres merytoryczny działalności krajów był więc znacznie szerszy aniżeli Rzeszy i stąd też ponosiły one łącznie wyższe wydatki publicznce od centralnej administracji niemieckiej. Musiały one w konsekwencji tego pobierać

46

od społeczeństwa także i wyższe świadczenia w stosunku do uiszczanych na rzecz Rzeszy.

W 1885 r. spośród wszystkich dochodów publicznych organów ogól-nopaństwowych, krajowych i gminnych przypadało na Rzeszę 17,5%, kraje 57,1% i na gminy 25,4%. W 1913 r. wszystkie wpływy budżetowe Rzeszy wynosiły 4121 min mk, a krajów łącznie 6717 min mk.

W dochodach Rzeszy w latach 1871-1913 najwyższą pozycję zajmowały opłaty celne, następnie kolejno podatki pośrednie, podatki bezpośrednie i zyski z państwowych przedsiębiorstw gospodarczych (tab. 28).

Tabela 28

Rozwój najważniejszych przychodów Rzeszy w latach 1872 -1913 (w min mk)

Rok Podatki bezpośrednie Podatki pośrednie Cła Zyski z państwowych przedsiębiorstw gospodarczych

1872 5,0 71,5 96,7 5,3

1875 6,1 132,9 113,7 5,3

1880 7,7 119,8 169,9 0,4

1885 22,9 125,5 220,6 12,1

1890 33,3 257,4 368,9 42,0

1895 64,7 276,7 383,2 39,2

1900 80,4 342,5 465,8 61,8

1905 103,3 348,1 625,9 98,9

1910 287,4 548,2 663,3 122,0

1911 319,6 613,9 733,6 145,9

1912 317,2 616,9 728,0 164,2

1913 320,3 659,7 679,3 160,3

Źródło: P. Ch. W i 11, Die Finanzpolittk des Deutschen Reiches von 1903 bis 1913 (cyt.: P.Ch.WiU.DieFinanzpolittk...,),*. 56 i 378-379. - '*

Spośród tych rodzajów dochodów najmniejsze znaczenie przywiązywano w pierwszych dwóch dziesięcioleciach Drugiej Rzeszy do podatków bezpośrednich, których pobieranie scedowano z nielicznymi wyjątkami na rzecz poszczególnych krajów. Dopiero ustawa o podatku dochodowym z 1891 r. (Einkommensteuergesetz), wprowadzająca po raz pierwszy w Niemczech obowiązek zeznań podatkowych, zapoczątkowała przywiązywanie przez władze Rzeszy większej wagi do podatków bezpośrednich, których coraz więcej od tej daty ściągano na rzecz centralnej administracji państwowej. Przełomowe momenty w tych poczynaniach stanowiły dwie kolejne reformy finansowe: z lat 1905-1906 (tzw. mała reforma finansowa) i 1908 - 1909 (tzw. duża reforma finansowa). Pierwsza z nich zakładała udział Rzeszy w niektórych podatkach bezpośrednich,

47

a druga natomiast wprowadzenie na jej rzecz nowych tego rodzaju świadczeń, które miały przysporzyć rocznie 500 min mk dochodu. Celu tego nie zdołano aż do wybuchu pierwszej wojny światowej zrealizować. Wśród stałych wpływów Rzeszy znajdowały się ponadto obowiązkowe wpłaty finansowe uiszczane przez poszczególne niemieckie kraje (tzw. świadczenia matrykularne). Wykazywały one trend wzrastający. Ich wysokość zwiększyła się bowiem z 15,2 min mk w 1901 r. do 51,9 min mk w 1913 r. (tab. 29). Powstający dość często deficyt budżetowy Rzeszy pokrywano w drodze zaciągania wspomnianych już pożyczek.

Tabela 29

Świadczenia finansowe (matrykularne) poszczególnych krajów niemieckich na rzecz centralnych władz Rzeszy w latach 1901 - 1913 (w min mk)

Rok Wysokość wpłat % w stosunku do wszystkich dochodów Rzeszy Rok Wysokość wpłat % w stosunku do wszystkich dochodów Rzeszy

1901 15,2 1,1 1908 24,6 1,6

1902 24,4 2,1 1909 48,5 2,1

1903 23,8 1,7 1910 48,5 2,4

1904 23,7 1,8 1911 48,5 2,3

1905 24,2 1,5 1912 51,9 2,5

1906 24,2 1,5 1913 51,9 2,4

1907 31,6 1,9

Źródło: P. Ch. Witt, Die Flnanzpolitik..., s. 378.

Z uzyskanych dochodów największe kwoty przeznaczała Rzesza na zbrojenia, które szczególnie intensywnie rozwijano po 1905 r., kiedy to liczono się już z wybuchem wojny w najbliższej przyszłości. Troskę o zabezpieczenie odpowiednio dużych kwot na cele zbrojeniowe przejawiały władze niemieckie już od zarania istnienia Drugiej Rzeszy. W 1871 r. utworzyły one specjalnych „skarb wojenny Rzeszy" (Reichs-knegsschatz) w wysokości 120 min mk w złocie oraz pokrywały jeszcze na bieżąco z budżetu państwowego koszty utrzymania armii, które wzrosły z przeciętnej rocznej w latach 1872 - 1875 wynoszącej 822,1 min mk do 1162,9 min mk w 1901 r. i 2406,4 min mk w 1913 r. (tab. 30). Rozchody na cele wojskowe obejmowały w latach 1872 - 1913 od 85,6 do 98,3% całkowitych rocznych wydatków Rzeszy, natomiast udział w tych ostatnich kosztów administracyjnych oscylował w granicach od 1,7 do 9% i dotacji na ubezpieczenia społeczne od 0,9 do 3,5% (tab. 30). Utrzymanie finansowe armii pochłaniało także coraz wyższy odsetek dochodu narodowego, gdyż w 1890 r. 2,5%, w 1900 r. 2,8%, 1910 r. 2,9%, 1912 r. 3,1% i w 1913 r. 4,5%.

W polityce skarbowej Rzeszy w latach 1871 - 1913 nie wypracowano jednolitego systemu podatkowego dla wszystkich niemieckich krajów.

48

Różniły się one między sobą ilością, rodzajami i wysokością ściąganych od ludności obowiązkowych świadczeń, wśród których dominowały podatki bezpośrednie. Łączne dochody wszystkich niemieckich krajów zwiększyły się z 1887 min w 1885 r. do 5519 min mk w 1910 r., natomiast rozchody wzrosły w tym okresie z 1038 min do 3175 min mk. Duży

Tabela 30

Wydatki budżetowe netto Rzeszy w latach 1872 - 1913

Rok (okres) Wydatki ogółem min mk % W tym na:

zbrojenia min mk % koszty administracyjne min mk % dotacje na ubezpieczenia społeczne min mk %

1872 - 1875 836,1" 100,0 822,1" 98,3 14,0 1,7 — _

1876-1880 617,2 100,0 583,0 94,4 34,2 5,6 - -

1881 - 1885 484,8 100,0 460,8 95,0 24,0 5,0 - -

1886-1890 858,4 100,0 818,1 95,3 32,8 3,8 7,5 0,9

1891 - 1895 940,3 100,0 882,9 93,9 40,1 4,3 17,3 1,8

1896 - 1900 926,3 100,0 841,1 90,8 62,4 6,7 22,8 2,5

1901 1286,6 100,0 1162,9 90,4 94,8 7,4 28,9 2,2

1902 1265,9 100,0 1122,8 88,7 112,2 8,8 30,9 2,5

1903 1292,1 100,0 1149,3 89,0 109,1 8,4 33,7 2,6

1904 1310,4 100,0 1152,2 87,9 117,6 9,0 40,6 3,1

1905 1394,6 100,0 1233,5 88,4 116,9 8,4 44,2 3,2

1906 1535,6 100,0 1358,2 88,4 131,6 8,5 45,8 3,1

1907 1843,5 100,0 1631,1 88,4 121,7 6,6 , ,

1908 1639,9 100,0 1463,7 89,2 122,1 7,5 54,1 3,3

1909 1786,7 100,0 1593,9 89,2 134,6 7,6 58,2 3,2

1910 1980,0 100,0 1771,3 89,5 146,8 7,4 61,9 3,1

1911 1926,7 100,0 1707,5 88,6 152,4 7,9 66,8 3,5

1912 1992,9 100,0 1781,3 89,4 146,2 7,3 65,4 3,3

1913 2670,3 100,0 2406,4 90,1 176,0 6,6 87,9 3,3

a — dla lat 1872 - 1900 przeciętna roczna z oznaczonego w rubryce pierwszej okresu. Źródło: P. Ch. Witt, Die Finanzpolitlk..., s. 380.

skok wystąpił także w wysokości świadczeń uiszczanych na rzecz gmin, do kasy których wpłynęło w 1885 r. 840 min i w 1910 r. 4400 min mk. Przyrost wpływów pieniężnych zarówno w krajach, jak i gminach wynikał z wprowadzenia nowych rodzajów świadczeń i podwyższania wysokości już istniejących podatków i innych opłat, co z kolei wiązało się z koniecznością pokrywania większych kosztów mnożących się zadań publicznych, wynikających przede wszystkim z przybywania liczby ludności, jak i polepszania jej warunków życia.

4 Cz. Łuczak: Dzieje gospodarcze ..

49

Obowiązujący w Rzeszy system podatkowy zapewniał uprzywilejowaną pozycję niemieckim posiadaczom ziemskim z obszarów położonych na wschód od Łaby, którzy korzystali z ulg w płaceniu niektórych świadczeń. W ten sposób dążono do zwiększenia rentowności znajdujących się w ich posiadaniu majątków ziemskich.

9. Spółdzielczość

Założone pod koniec lat czterdziestych XIX w. przez Hermanna Schultze-Delitzscha i Friedricha Wilhelma Raiffeisena pierwsze w Niemczech spółdzielnie jako zrzeszenia samoobrony przed sihiejszymi ekonomicznie konkurentami przekształciły się po 1870 r. w ptężny ruch społeczny przeciwstawiający się kapitalistycznemu wyzyskiwi. Rozwinął się on początkowo dwoma nurtami, nazwanymi od założycieli pierwszych spółdzielni: schultze-delitzschowskim i raiffeisenowikim. Pierwszy z nich opowiadał się za nieograniczaniem zasięgu terytwrialnego działalności spółdzielni i tworzeniem ich przede wszystkim v rzemiośle i w dziedzinie usług; za wynagradzaniem, przynajmniej aęściowym, osób kierujących tym ruchem; za podziałem zysku pomięizy udziałowców z możliwością przeznaczenia jego części na zwiększenie funduszu rezerwowego; za początkowo nieograniczoną, a później ograiiczoną odpowiedzialnością materialną członków; wreszcie za wyłącznie samopomocowym charakterem spółdzielczości, co oznaczało w praktyce odmawianie korzystania także z wszelkiej pomocy państwa i jego instytucji, w tym również powstałej w 1895 r. Pruskiej Centralnej Klasy Spółdzielczej (Preufiische Zentralgenossenschaftskasse). Drugi zaś nurt stanął na stanowisku objęcia działalnością wyłącznie wsi, honorowania funkcji kierowniczych w spółdzielczości; niedokonywania podziału zysków i włączania ich w całości do funduszu rezerwowego; nieograniczonej, solidarnej odpowiedzialności materialnej członków za zobowiązana spółdzielni. Te różnice w założeniach programowych obydwu nurtów spółdzielczości nie przeszkadzały początkowo obydwu ich założycielom w zgodnej współpracy, która doprowadziła do utworzenia już w 1859 r. Powszechnego Związku Samopomocowych Niemieckich Spółdzielni Pracowniczych i Gospodarczych (Allgemeiner Yerband der auj Selbsthilfe łeruhenden deut-schen Erwerbs- und Wirtschaftgenossenschaften) oraz w 1876 r. Rolniczej Centralnej Kasy Pożyczkowej (Landwirtschaftliche Zenfaldarlehnskasse). Przy harmonijnym współdziałaniu doszło również do powstania w 1877 r. Powszechnego Związku Niemieckich Spółdzielni Raiffeisenow^kich (Ge-neralverband deutscher Ratffeisengenossenschajten). Dopiero w następnych kilku latach zarysowały się w ruchu spółdzielczym pierwsze roz-bietności na tle koncepcji jego programu i struktury oiganizacyjnej. Ich

50

efektem było utworzenie w 1883 r. przez Wilhelma Haasa nowego związku pod nazwą Zjednoczenie Niemieckich Spółdzielni Rolniczych (Ver-einigung Deutscher Landwirtschaftlicher Genossenschafteri) oraz powstanie w 1901 r. Głównego Związku Niemieckich Spółdzielni Rzemieślniczych (Hauptverband deutscher gewerblicher Genossenschaften). Tak dokonał się pierwszy rozłam w obydwu wymienionych podstawowych nurtach niemieckiej spółdzielczości, który pogłębił się jeszcze w 1903 r. Wtedy to 98 spółdzielni wystąpiło ze wspomnianego już „Powszechnego Związku Samopomocowych Niemieckich Spółdzielni Pracowniczych i Gospodarczych" i przyjęło wkrótce członkostwo kilku innych powstałych w międzyczasie nowych organizacji zrzeszających spółdzielnie. Mimo istnienia przed wybuchem pierwszej wojny światowej już kilkunastu związków spółdzielczych nadal najważniejszą pozycję zajmowały wśród nich schultze-delitzschowskie i raiffeisenowskie.

Wszystkie te związki skupiały z każdym rokiem coraz więcej spółdzielni, których łączna liczba wzrosła z 867 w 1870 r. do 1360 w 1890 r. i 30489 w 1911 r. Posiadały one w 1870 r. 361,1 tyś., w 1890 r. 736 tyś. i w 1911 r. 5203 tyś. członków. Do końca XIX w. najliczniej występowały w Rzeszy spółdzielnie kredytowe, a od początku XX w. na pierwsze miejsce pod względem liczebnym wysunęły się spółdzielnie konsumentów. Liczba zrzeszonych w nich członków zwiększyła się w latach 1870 -- 1913 z 45,8 tyś. do 2100,0 tyś., wśród których przeważali robotnicy. Odsetek ich wynosił w 1890 r. 55 i w 1900 r. 60,8. Tak duży udział robotników wśród członków spółdzielczości konsumentów wynikał z wiązania przez nich z tym ruchem nadziei na możliwość nabywania po jak najniższej cenie artykułów żywnościowych.

Szczególnie duże zainteresowanie wywoływał rozwój spółdzielczości wśród zamieszkujących w Rzeszy mniejszości narodowych, które upatrywały w niej jedną z ostoi ich ekonomicznego stanu posiadania. Zakładali więc oparte na kryteriach narodowościowych spółdzielnie Francuzi, Duńczycy, Litwini, Serbołużyczanie i Polacy. Ci ostatni, jako najliczniejsza w Rzeszy mniejszość narodowa, mogli się poszczycić nie tylko posiadaniem przed wybuchem pierwszej wojny światowej kilkuset spółdzielni z ponad 150 tyś. członków oraz istnieniem od 1871 r. Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych, a od 1886 r. także centrali kredytowej polskiej spółdzielczości w postaci Banku Związku Spółek Zarobkowych, ale również sprawną organizacją polskiego ruchu spółdzielczego i jego skutecznością w walce z germanizacją. Zawdzięczała to polska spółdzielczość przede wszystkim głębokiej wiedzy, gorącemu patriotyzmowi, ofiarnej pracy i sprężystości poczynań jej pionierów i duchowych przywódców, w tym przede wszystkim ks. Augustyna Szamarzewskiego iks. Piotra Wawrzyniaka.

4*

51

10. Stosunki rynkowe

Rozwój kapitalizmu w produkcyjnych działach niemieckiej gospodarki spowodował liczne przeobrażenia ilościowe i jakościowe zarówno na wewnętrznym, jak i zagranicznym rynku towarowym Rzeszy. Na rynku wewnętrznym w wyniku wzrostu liczby ludności oraz szybko postępującej urbanizacji zwiększyła się liczba sklepów oraz nastąpiła rozbudowa sieci punktów sprzedaży w miastach. Liczba sklepów handlowych w Rzeszy podniosła się z 529 459 w 1875 r. do l 088 298 w r. 1907, przy czym z upływem czasu partycypowały w niej w coraz wyższym stopniu placówki większe, w tym od lat dziewięćdziesiątych XIX w. z każdym rokiem liczniejsze domy towarowe. Wraz z rozbudową handlu detalicznego zwiększała się liczba obsługujących go hurtowni.

Z wszystkich form wymiany handlowej najbardziej rozwinął się na rynku wewnętrznym Rzeszy handel w stałym pomieszczeniu, który obejmował przez cały okres 1871 - 1913 ponad 90°/o ogółu placówek funkcjonujących w tej gałęzi gospodarki. Sprzedażą wysyłkową zajmowały się w zasadzie tylko hurtownie, a handel obwoźny uprawiały, obok wymiany dokonywanej w stałym pomieszczeniu, głównie piekarnie i mleczarnie. O wiele większe zainteresowanie od sprzedaży wysyłkowej i obwoźnej wzbudzał wśród kupców, zwłaszcza biedniejszych kramarzy, handel ob-nośny, którego swobodny rozwój krępowały przepisy administracyjne, poddające go ścisłemu nadzorowi władz państwowych. W świetle obowiązujących zarządzeń można go było wykonywać jedynie na podstawie imiennie uzyskanej koncesji, na ściśle ustalonym terytorium i w oznaczonym w zezwoleniu okresie. O wprowadzeniu tych ograniczeń zadecydowały początkowo wyłącznie względy etyczne, gdyż chodziło wówczas tylko o wyeliminowanie z handlu domokrążnego osób nieuczciwych, oszukujących klientów. Od ostatnich dwóch dziesięcioleci XIX w. coraz częściej odmawiano prawa do trudnienia się handlem obno-śnym także ze względów politycznych. Nie udzielano z reguły zezwolenia na wykonywanie handlu domokrążnego petentom podejrzanym o szerzenie propagandy w duchu lewicowym oraz o prowadzenie akcji niepodległościowej. Z tego ostatniego powodu nie uzyskiwali zgody na uprawianie handlu obnośnego Polacy, zwłaszcza na ziemiach polskich zaboru pruskiego, oraz od ostatnich lat XIX wieku również przedstawiciele innych narodowości słowiańskich.

Mnożące się w szybkim tempie placówki handlowe, dysponujące możliwością nabycia w każdym czasie potrzebnej im ilości towarów i to w miarę rozwoju przemysłu w coraz szerszym asortymencie l lepszej jakości, prowadziły między sobą zaciętą walkę o pozyskanie jak najliczniejszej klienteli. W tej zaostrzającej się w miarę rozwoju kapitalizmu

52

walce konkurencyjnej posługiwano się coraz doskonalszymi jej narzędziami. Do znanych już przed rokiem 1870 doszły po tej dacie nowe jak: wykorzystywanie w reklamie coraz doskonalszych środków technicznych, uatrakcyjnianie opakowania towarów oraz usprawnianie obsługi nabywców. Ilość i gama rodzajów używanych narzędzi w walce konkurencyjnej zależały przede wszystkim od stopnia zamożności kupca, stąd też zwyciężały w tych zmaganiach na ogół placówki ekonomiczne najsilniejsze, upadały najuboższe. W niektórych latach, zwłaszcza kryzysowych, bankrutowało po kilka tysięcy sklepów handlowych. Część kupców w miastach chroniła się przed upadłością przez zmianę profilu sklepów z prowadzących sprzedaż towarów mieszanych na jednobranżowe, zwłaszcza wymagające dodatkowych kwalifikacji przy obsłudze klentów (np. precyzyjna aparatura), co dawało większe szansę utrzymania przedsiębiorstwa.

Na obszarach Rzeszy zamieszkałych w większości lub przez pozostającą wprawdzie w mniejszości, ale liczebnie dużą grupę ludności nie-niemieckiej swoiste piętno na toczącą się walkę konkurencyjną wywierały podejmowane tam zabiegi germanizacyjne. Przejawiały się one m.in. również w popieraniu przez organy władzy państwowej i samorządowej oraz szowinistyczne organizacje niemieckich placówek handlowych i równoczesnym zwalczaniu różnymi sposobami przedsiębiorstw stanowiących własność ludności rodzimej, którą zmuszano w ten sposób do samoobrony. Dochodziło w związku z tym m.in. do bojkotu gospodarczego placówek handlowych należących do osób drugiej narodowości, co prowadziło do osłabienia pozycji ekonomicznej części sklepów i zmniejszenia w ten sposób także ich zdolności konkurencyjnej. Najsilniejsza walka narodowościowa w handlu rozgorzała od końca XIX w. na usytuowanych w granicach Rzeszy zagrabionych ziemiach polskich, na których kupcy niemieccy stanowili przytłaczającą większość wśród osób zajmujących się zawodowo wymianą towarową. Mimo wysokiej przewagi liczebnej i wielokrotnie większego potencjału ekonomicznego korzystali oni jeszcze z pomocy finansowej i organizacyjnej władz państwowych. Utrzymywanie się w tej nierównej walce wielu polskich placówek stanowiło głównie rezultat realizowania konsekwentnie przez olbrzymią większość ich ziomków propagowanego wówczas w handlu hasła „swój do swego po swoje" oraz możliwości zaciągania pożyczek na cele gospodarcze w polskich instytucjach kredytowych.

Liczne zmiany w handlu zagranicznym Rzeszy w latach 1871-1913 zapoczątkowało wspomniane już poprzednio wprowadzenie w 1879 r. ceł, co oznaczało zakończenie w niemieckiej wymianie międzynarodowej okresu liberalizmu. Odtąd Rzesza poprzez manipulowanie cła-mi wpływała na rozmiary obrotów w handlu zagranicznym, jak i częścio-

53

wo również na kształtowanie się jego struktury towarowej. Ponadto Niemcy za czasów Bismarcka, wykorzystując swój potencjał militarny i ekonomiczny, wywierały często presję na prowadzących z nimi rozmowy w sprawie układów handlowych przedstawicieli innych państw i wymuszały dla siebie klauzulę największego uprzywilejowania bez zapew-

Tabela 31 Struktura asortymentowa handlu zagranicznego Rzeszy w latach 1880 - 1913 (w %)

Lata Import Eksport

gotowe produkty I ii surowce a .1 o o. artykuły spożywcze gotowe produkty ;>> 3 . t? 13 surowce '2 1 a artykuły spożywcze

1880- 1884 11,9 19,3 35,4 7,6 25,8 49,9 15,3 13,9 2,6 18,3

1885- 1889 10,7 19,5 38,7 9,0 22,1 55,0 13,7 15,1 2,0 14,2

1890-1894 9,9 16,5 36,9 9,1 27,6 53,4 16,0 15,8 1,4 13,4

1895 - 1899 10,4 15,9 38,1 7,5 28,1 54,4 16,4 15,6 1,4 12,2

1900 - 1904 10,5 14,7 40,0 6,1 28,7 55,4 17,8 16,0 1,1 9,7

1905 - 1909 9,5 15,2 41,7 5,2 28,3 55,2 19,3 15,8 0,9 8,8

1910- 1913 8,8 14,7 43,1 5,1 28,3 53,3 21,0 15,5 0,8 9,4

Źródło: W. C. Hoffmann, Dos Wachslum..., i. 153 i 160.

nienia jej równocześnie drugiej z pertraktujących stron. Po śmierci Bismarcka niektórzy partnerzy Rzeszy domagali się zmiany tych niekorzystnych dla nich umów, które to postulaty wzięto częściowo pod uwagę dopiero w zawartych w latach 1904-1905 układach handlowych z Au-stro-Węgrami, Belgią, Rumunią, Serbią i Szwajcarią.

Protekcyjna polityka celna miała przede wszystkim na celu, jak już o tym wspomniano, ochronę niemieckiego rolnictwa przed obcą konkurencją oraz na drugim miejscu zwiększenie dochodów państwowych, ale równocześnie stała ona na przeszkodzie tak upragnionemu przez Rzeszę, omówionemu już, ewentualnemu zorganizowaniu europejskiej wspólnoty gospodarczej.

Drugą obok protekcyjnej polityki celnej podstawową zasadą działalności władz niemieckich w dziedzinie handlu zagranicznego było dążenie do uzyskania jak najwyższego eksportu, co przyniosło upragnione efekty. Rzesza bowiem zajmowała w 1880 r. wśród wszystkich eksporterów w świecie czwarte miejsce po Wielkiej Brytanii, Francji i USA, a po 1900 r. awansowała już na drugie miejsce po USA, co zawdzięczała przede wszy tkim dużej konkurencyjności swojego przemysłu, wielkiej ekspansywności coraz' liczniejszych przedsiębiorstw specjalizujących się

54

w wymianie międzynarodowej oraz dobrej organizacji pracy. W eksporcie tym najwyższy udział miały gotowe produkty przemysłowe, na które przypadało w latach 1880 - 1913 od 49,9 do 54,4% całego wywozu. Jeżeli doliczymy do tego jeszcze półprodukty, to artykuły przemysłowe partycypowały w eksporcie od 65,2 do 74,5%. Pozootałą część wywozu stanowiły surowce, pożywki i artykuły spożywcze (tab. 31).

Z importowanych natomiast do Rzeszy towarów od 35,4 do 43,1% obejmowały surowce, od 22,1 do 28,7% żywność i od 5,1 do 9,1% pożywki. W sumie te trzy grupy artykułów koncentrowały od 62,6 do 80,9 % całego przywozu. Reszta importu sprowadzała się do gotowych produktów przemysłowych i półfabrykatów (tab. 31). Struktura asortymentowa handlu zagranicznego Rzeszy była więc typowa dla krajów wysoko zindustrializowanych.

Tabela 32

Wartość importu i eksportu Niemiec w latach 1880 - 1913 (w min mk w cenach bieżących)

Rok Eksport Import Saldo

1880 2 923,0 2813,7 + 109,3

1885 2 854,0 2 922,6 - 68,6

1890 3 335,1 4 162,4 -827,3

1895 3318,0 4119,0 -801,0

1900 4611,0 5 768,6 -1 157,6

1905 5731,6 7 128,8 - 1 397,2

1910 7 474,7 8 926,9 -1452,2

1913 10097,5 10 750,9 -653,4

Źródło: W. G. Hoffmanr, Dos Wachstum..., s. 520-321 i 524-525.

W handlu zagranicznym Rzeszy, z wyjątkiem lat 1880 - 1883, 1886 -- 1887 i 1902, przeważał import nad eksportem, stąd też Rzesza posiadała w okresie 1880 -1913 ujemne saldo w wymianie międzynarodowej w wysokości 27404 mld mk. Bilans płatniczy zaś był dzięki usługom transportowym i eksportowi kapitału w latach 1880-1913 w każdym roku aktywny i łączne jego saldo dla tego całego okresu wynosiło 14 020 min mk. Odzwierciedlało ono posiadany przez Rzeszę duży potencjał ekonomiczny oraz wielkie i wszechstronne jej możliwości eksportowe.

11. Warunki materialno-bytowe ludności

O poziomie warunków materialno-bytowych ludności decydowały przede wszystkim jej dochody pochodzące z samodzielnej działalności gospodarczej, wykonywania wolnych zawodów oraz z pracy najemnej: i świadczeń społecznych (rent, emerytur itp.). Najwyższe przeciętne do-

55

chody uzyskiwali właściciele środków produkcji i świadczenia usług w gospodarce, których liczba wzrosła w latach 1882 - 1907 z 5517 tyś. do 5717 tyś. Znajdowały się wśród nich osoby o bardzo zróżnicowanej wysokości rocznego dochodu czystego oscylującego w granicach od kilkuset marek (część rzemieślników bez siły najemnej, drobnych kramarzy, przewoźników itp.), czyli kształtującego się mniej więcej na poziomie zarobków niektórych grup robotników kwalifikowanych i wystarczającego zaledwie na bardzo skromną egzystencję, aż do kilkuset milionów marek (niektórzy wielcy przemysłowcy, właściciele majątków ziemskich i przedsiębiorstw specjalizujących się w handlu zagranicznym). Kilka procent z tych właścicieli przedsiębiorstw gospodarczych corocznie ogłaszało upadłość, ale miejsca ich wkrótce zajmowali inni. Osoby zbankrutowane w rzemiośle jak i w drobnej gospodarce chłopskiej podejmowały przeważnie pracę jako robotnicy w przemyśle, pozostali natomiast znajdowali na ogół zatrudnienie w charakterze pracowników umysłowych w różnych działach gospodarki. Zdecydowana jednakże większość właścicieli środków produkcji i świadczenia usług ociągała zy^ki zapewniające wygodne i dostatnie życie, a wielu z nich przeznaczało ponadto wolne środki finansowe na cele inwestycyjne we władnych przedsiębiorstwach bądź też lokowało je w innych intratnych przedsięwzięciach.

Dobrze wiodło się na ogół w Rzeczy w latach 1871-1913 także przedstawicielom tak zwanych wolnych zawodów, z których ponad 75% dysponowało rocznymi dochodami sięgającymi co najmniej kilku tysięcy marek.

Najniższe średnie roczne dochody mieli pracownicy najemni, a wśród nich najmniej zarabiali robotnicy. Wysokość płac pracownika fizycznego w Rzeszy charakteryzowała się w latach 1871 -1913 dużym zróżnicowaniem w zależności od jego kwalifikacji i płci oraz od terytorium i rodzaju gałęzi zatrudnienia. Robotnik kwalifikowany pobierał wynagrodzenie od 30 - 4&°/o wyższe od niewykwalifikowanego. Kobiety zaś otrzymywały z reguły pobory niższe o 10% od mężczyzn, nawet w wypadku wykonywania takiej samej jak oni pracy. Istniała nadto w Rzeszy dysproporcja w wysokości płac pomiędzy poszczególnymi jej rejonami. Najwyższe wynagrodzenia płacono w zachodnich, nieco mniejsze w środkowych, a najniższe we wschodnich częściach Rzeszy. Ten rodzaj zróżnicowania w zarobkach uzyskał nazwę „zachodnio-wschodniej kaskady płac" (West-Ost-Gefalle) i u podstaw jego powstania legło przede wszystkim kształtowanie się wzajemnych relacji pomiędzy podażą siły roboczej a występującym na nią popytem. Na obszarach o dużej nadwyżce wolnych rąk do pracy płace były niższe, natomiast w regionach odczuwających deficyt robotników osiągały one wyższy poziom. Wreszcie występowały także różnice w wysokości wynagrodzeń pomiędzy po-

56

szczególnymi gałęziami gospodarki, a w ich ramach nawet pomiędzy branżami. Pierwsze miejsce co do wysokości przeciętnych rocznych płac brutto zajmowało górnictwo, a następnie kolejno transport wraz z łącznością, przemysł przetwórczy, handel, kredyt, ubezpieczenia i gastrono-

Tabela 3}

Przeciętne roczne place brutto w poszczególnych gałęziach gospodarki Rzeszy w latach 1871 - 1913

(w mk)

Rok Górnictwo Przemysł i rzemiosło Transport i łączność Rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo Handel, banki, ubezpieczenia i gastionomia Służba domowa

1871 859 532 694 364 563 363

1875 966 696 877 471 686 409

1880 750 588 844 403 640 424

1885 799 647 894 401 674 433

1890 1005 739 967 417 726 448

1895 944 768 1022 444 761 475

1900 1220 877 1103 511 841 518

1905 1205 965 1212 551 927 573

1910 1347 1106 1401 618 1036 632

1913 1661 1210 1502 682 1129 688

Wzrost

w latach

1871 - 1913

w % 93,4 127,4 116,4 87,4 100,5 89,5

Źródło: W. G. Hoffmano, Dos Wachstum..., s. 492-495.

mia, usługi domowe oraz rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo (tab. 33). Różnica pomiędzy średnim rocznym wynagrodzeniem otrzymywanym w górnictwie i rolnictwie (wraz z leśnictwem i rybołówstwem) sprowadzała się w 1871 r. do 495 mk (57,6%) i w 1913 r. do 979 mk (58,9%). W omawianym okresie uległa ona zatem jeszcze pogłębieniu. W rolnictwie nastąpił zresztą w latach 1871 - 1913 najniższy w porównaniu z innymi gałęziami gospodarki wzrost średnich rocznych płac brutto, który wyniósł 87,4%, natomiast w usługach domowych doszedł on do 89,5%, w górnictwie do 93,4%, w przemyśle przetwórczym i rzemiośle do 127,4% (tab. 33). W ramach przemysłu przetwórczego najwyższe wynagrodzenia pobierali pracownicy drukarń i dopiero po 1910 r. prześcignęli ich pod tym względem o kilkadziesiąt marek rocznie robotnicy zatrudnieni w branży metalowej. Najniższe natomiast przeciętne roczne zarobki brutto ukształtowały się w przemyśle włókienniczym, na co niewątpliwie wpływ wywierało także zatrudnianie w nim dużej liczby kobiet. W transporcie najlepiej zarabiali kolejarze. Wysokie wynagrodzenie posiadali także pracownicy łączności (tab. 34).

57

l

ts

0

e

po

XuBjMopnq

L

N

S

s 8 s.

.s &

l

•8

*

l L

XU[BJ3U!UI

I

o<

^ o

-^ Os ON O

>O O O *O C* f— vO <NO\CNt-OONO\

oo\or-r-ooooo\

t

fS

o> vo — —

— t- •* <N

r- ™ •*

^U \D TT

**Q r- oo

(S Tf O\ ***

~^ ^0 ^f ~-

vo *o r- co

— , (N 00 O 00 —

oo m r- o\ o\ t

fnrf^a-Tr«o»ov^^CJt^r^

O\ — — C-l m (S TT

f> — . fsl .— \O OO (N

1— O\ O\ O O — i n

r*ł oo u^ ^- o *N

O — i (S «0 VO *O

r- r*> oo o\ o -^

Wzrost płac w Rzeszy w latach 1871 - 1913, który zawdzięczano głównie skutecznej walce klasy robotniczej, nie dokonywał się jednakże w sposób ciągły. Niekiedy występowały w nim nawet kilkuletnie załamania (tab. 35), spowodowane kryzysem w całej gospodarce bądź też w jednej z jej gałęzi. Każdy bowiem spadek koniunktury pociągał za sobą obniżenie zarobków pracowniczych od kilku do kilkunastu procent.

Tabela 35 Przeciętne roczne place netto robotników w przemyśle i rzemiośle w latach 1870 - 1913 (w mk)

i

o

CC

d tf

°

•a

•s

•N

Rok Płace Rok Płace

w przemyśle wydobywczym wskaźnik w przemyśle przetwórczym i rzemiośle wskaźnik w przemyśle wydobywczym wskaźnik w przemyśle przetwórczym i rzemiośle 1 wskaźnik

1870 767 100 506 100 1894 900 117,3 732 144,7

1871 826 107,7 512 101,2 1895 908 118,4 738 145,8

1872 918 119,7 571 112,8 1896 940 122,6 758 149,8

1873 1012 131,9 620 122,5 1897 1001 130,5 787 155,5

1874 974 127,0 659 130,2 1898 1045 136,2 803 158,7

1875 929 121,1 669 132,2 1899 1105 144,1 823 162,6

1876 829 108,1 645 127,5 1900 1173 152,9 843 166,6

1877 728 94,9 569 112,5 1901 1149 149,8 847 167,4

1878 748 97,5 562 111,1 1902 1089 142,0 857 169,4

1879 699 91,1 558 110,3 1903 1106 144,2 879 173,7

1880 721 94,0 565 111,7 1904 1130 147,3 902 178,3

1881 729 95,0 583 115,2 1905 1159 151,1 928 183,4

1882 758 98,8 590 116,6 1906 1244 162,2 975 192,7

1883 775 101,0 601 118,8 1907 1356 176,8 1018 201,2

1884 771 100,5 609 120,4 1908 1347 175,6 1020 201,6

1885 768 100,1 622 122,9 1909 1286 167,7 1030 203,6

1886 748 97,5 632 124,9 1910 1299 169,4 1063 210,1

1887 748 97,5 652 128,9 1911 1341 174,8 1102 217,8

1888 773 100,8 681 134,6 1912 1421 185,3 1135 224,3

1889 857 111,7 702 138,7 1913 1496 195,0 1163 229,8

1890 966 125,9 711 140,5

1891 981 127,9 727 143,7 ':"> . ' .' ",

1892 936 122,0 726 143,5 P^~ ... ,-,,,

1893 901 117,5 731 144,5 ,-

Źródło: W. G. Hoffmann, Dos Wmhstum..., s. 461 i 468-471.

Dotychczasowe wszystkie wywody dotyczyły płac nominalnych. Powstaje pytanie, jak przedstawiały się w Rzeszy w latach 1871 - 1913 wynagrodzenia realne? Dysponujemy w tym zakresie kilku obliczeniami

59

niewiele się między sobą różniącymi. Wszystkie one dowodzą wzrostu w latach 1895 - 1913 realnych zarobków w Rzeszy o kilkanaście procent. Mimo to nie zapewniały one części wielodzietnych rodzin robotniczych minimum egzystencji.

Nie wszyscy pracownicy w Niemczech mogli liczyć na stałe zatrudnienie. Wielu z nich nękało bezrobocie o różnym okresie jego trwania. Wśród ogółu robotników rozmiary bezrobocia oscylowały w latach 1887 -- 1913 w granicach od l do 7,2%, czyli od ponad 200 tyś. do przeszło 1,8 min. Z tych pozostających bez pracy osób tylko część korzystała z niskich zasiłków bądź też skromnej pomocy ze strony organizacji charytatywnych, reszta zaś żyła w skrajnej nędzy, co prowadziło w konsekwencji często do utraty zdrowia, a nieraz nawet i do śmierci. Ci bezrobotni wraz z innymi osobami nie posiadającymi stałych środków utrzymania (część chorych, inwalidów, starców itp.) tworzyli najuboższą część społeczeństwa w Niemczech. Liczyła ona przed wybuchem pierwszej wojny światowej według danych szacunkowych kilka milionów osób.

Dla klasy robotniczej w Niemczech istotne znaczenie posiadały obok wysokości wynagrodzeń również warunki pracy, które były początkowo bardzo trudne i dopiero z upływem lat, w miarę rozwoju zorganizowanego ruchu robotniczego i podjęcia przez niego zdecydowanej walki ze stosowanym przez przedsiębiorców wyzyskiem, ulegały sukcesywnej poprawie. Dotyczy to przede wszystkim rozmiarów pracy. W pierwszych latach istnienia Drugiej Rzeszy zatrudnieni w przemyśle robotnicy pracowali do 14 i więcej godzin dziennie. Dopiero pod koniec lat siedemdziesiątych XIX w. długość dnia pracy w rezultacie uporczywej walki klasy robotniczej skrócono do 12, około 1900 r. do 11, kilka lat później do 10 i po 1910 r. do 9 1/2 godziny. Ten wymiar pracy, obowiązujący przez wszystkie dni tygodnia, dotyczył do 1891 r. także kobiet i dzieci. W tymże dopiero roku wprowadzono ustawowo maksymalną długość dnia pracy 11 godzin dla kobiet i 10 dla dzieci, zakazano ich zatrudniania w nocy oraz zagwarantowano wszystkim robotnikom niedzielę jako dzień wypoczynku. Te postanowienia uległy nowelizacji na podstawie ustawy z dnia 23 marca 1903 r. (Kinderschutzgesetz) w odniesieniu jedynie do dzieci, których nie wolno było od tej daty zatrudniać w przemyśle do ukończenia trzynastego roku życia. Robotnicy nie korzystali ponadto do końca lat dziewięćdziesiątych XIX w. w ogóle z żadnego urlopu wypoczynkowego, który po 1900 r. przyznawano przede wszystkim pracownikom większych przedsiębiorstw i to jedynie posiadającym w nich staż pracy przekraczający 5 lat. Otrzymywali oni wówczas płatny urlop co drugi rok w liczbie od 8 do 10 dni. Corocznego urlopu w tym samym wymiarze udzielano jedynie robotnikom, którzy przepracowali

60

w jednym przedsiębiorstwie ponad ćwierć wieku. Ustalone prawnie normy rozmiarów czasu pracy nie zawsze i nie wszędzie były przestrzegane. Zdarzało się, że jeszcze w ostatnich latach przed wybuchem wojny w niektórych przedsiębiorstwach zatrudniano robotników kilkanaście godzin dziennie.

Warunki pracy robotników pogarszało jeszcze złe ich traktowanie przez część przedsiębiorców, którzy bili i obrzucali klątwami zatrudnione u nich osoby. Niektórzy pracodawcy zmuszali ponadto robotników do zakupu artykułów spożywczych w fabrycznych kantynach, co przynosiło im dodatkowe zyski. Liczba tego rodzaju sklepów wprawdzie po 1880 r. stale malała, część jednakże z nich przetrwała do początku XX wieku pod postacią „urządzeń dobroczynnych", tj. sprzedających produkty nieco taniej od cen detalicznych kształtujących się na rynku.

Bardzo wiele do życzenia pozostawiały także bezpieczeństwo i higiena pracy. Część robotników pracowała bowiem w ciasnych pomieszczeniach, nieraz w dodatku jeszcze wilgotnych i źle oświetlonych. Łazienki dla robotników w zakładach pracy należały do rzadkości. W wielu fabrykach i warsztatach nie instalowano nawet najbardziej koniecznych urządzeń ochronnych. Stąd też liczba wypadków przy pracy była stosunkowo duża.

Robotnikom wyrządzano także nieraz krzywdę przez natychmiastowe, często bezpodstawne zwalnianie z pracy. Niektórzy przedsiębiorcy nie przestrzegali nawet ustalonego przez obydwie strony terminu rozwiązywania stosunku służbowego. Nadużycia na tym polu popełniali pracodawcy najczęściej wobec aktywnych członków związków zawodowych jak i organizatorów strajków, którzy mieli potem w ogóle trudności szukając innego zatrudnienia. Właściciele przedsiębiorstw nie chcieli bowiem angażować do pracy osób określanych w ich środowisku jako „mącicieli pokoju społecznego".

Na terytoriach zamieszkałych w wysokim odsetku przez ludność nie-niemiecką szykanowano rodzimych robotników (Polaków, Litwinów, Duńczyków, Francuzów) jeszcze nieraz dodatkowo ze względu na ich narodowość. Zabraniano im między innymi porozumiewania się w przedsiębiorstwie między sobą w ojczystym języku; powierzano im trudniejsze, ale równocześnie gorzej płatne prace; w razie konieczności redukcji licz-bj zatrudnionych zwalniano ich z pracy w pierwszej kolejności.

Żądania robotników w odniesieniu do polepszenia warunków pracy i płacy starali się przedsiębiorcy ograniczyć przez coraz częstsze stosowanie od początku XX w. lokautów, polegających na okresowym zamykaniu przedsiębiorstw i zwalnianiu części lub wszystkich zatrudnionych w nich osób, które powiększały grono bezrobotnych (tab. 36). Niekiedy już sama groźba lokautu i związane z jej realizacją widmo pogorszenia

61

się sytuacji materialnej pracownika wstrzymywało nieraz niektóre grupy robotników przed wysuwaniem różnorodnych żądań pod adresem właścicieli placówek gospodarczych. Lokauty przynosiły przedsiębiorcom jednakże tylko co najwyżej doraźne korzyści, a dość często w ogóle nie udało się zmusić tą drogą robotników do uległości. Dysponowali oni bowiem w walce klasowej silniejszą i skuteczniejszą od lokautów bronią, tj. strajkami.

Tabela 36 Liczba lokautów i objętych nimi osób w Rzeszy w latach 1899 - 1913

Rok Liczba lokautów Liczba objętych lokautami osób Rok Liczba lokautów Liczba objętych lokautami osób

1899 23 8293 1907 246 129 563

1900 35 22462 1908 177 ' 81 286

1901 35 7980 1909 115 36870

1902 46 18705 1910 115 306613

1903 70 52541 1911 232 300953

1904 120 36312 1912 324 143 907

1905 254 188 526 1913 337 82556

1906 298 152449

Źródło: Statistik des Dtutschen Reiches, t. 278, s. 27 i 40. Berlin 1914.

Na poziom warunków materialno-bytowych pracowników oddziaływał również istniejący system ubezpieczeń społecznych. W pierwszych pięciu latach istnienia Drugiej Rzeszy nie było w ogóle żadnych ubezpieczeń obowiązkowych dla pracowników fizycznych. Mogli oni korzystać jedynie z ubezpieczenia dobrowolnego we funkcjonujących wówczas fabrycznych kasach chorych, a czeladnikom przysługiwało prawo wstępowania do działających przy cechach kas samopomocowych. Te dobrowolne instytucje ubezpieczeniowe nie zyskały uznania wśród części pracowników, których przed zapisywaniem się do nich powstrzymywało wypłacanie ubezpieczonym niskich świadczeń chorobowych i pogrzebowego. Ówczesne dobrowolne kasy chorych nie mogły jednak nic w tym stanie rzeczy zmienić, gdyż dysponowały one bardzo niskim funduszem pieniężnym, utworzonym jedynie z uiszczanych przez członków niewysokich składek i wstępnego. Pierwszym krokiem na drodze do objęcia ubezpieczeniem większej liczby robotników na wypadek choroby była ustawa z 7 kwietnia 1876 roku. Upoważniała ona lokalne władze w miastach i na wsi do wprowadzenia w poszczególnych miejscowościach ubezpieczeń obligatoryjnych i zatwierdzania wydanych w tym celu statutów. W praktyce obowiązkowe kasy chorych powstały po 1876 r. tylko przy cechach i w największych fabrykach, wskutek czego nadal spora liczba robotników nie była objęta ubezpieczeniem.

62

Obowiązek przymusowego ubezpieczenia chorobowego rozciągnęła na wszystkich pracujących robotników dopiero ustawa z 15 czerwca 1883 r. (z mocą obowiązującą od l grudnia 1883 r.). Regulowała ona równocześnie wzajemne świadczenia obydwu partnerów umowy ubezpieczeniowej. Określiła wysokość składek z tytułu ubezpieczenia chorobowego, które w 2/3 uiszczał robotnik i w 1/3 pracodawca. W zamian za to ubezpieczony miał prawo początkowo przez okres 13, a później po zmodyfikowaniu tego przepisu przez 26 tygodni od rozpoczęcia choroby do bezpłatnej porady lekarskiej, nabywania po zniżonej cenie lekarstw, jak i otrzymania zapomogi w wysokości do 50% pobieranego zarobku. Po upływie tego okresu wygasały wszystkie świadczenia kas chorych na rzecz ubezpieczonego.

W rezultacie wzmagającej się po 1880 r. walki klasowej uchwalono dalsze obowiązkowe ubezpieczenia pracownicze, a mianowicie w 1884 r. od nieszczęśliwych wypadków i w 1889 r. od inwalidztwa i starości oraz wprowadzono w 1911 r. ubezpieczenie dla pracowników umysłowych. Kodyfikacji tych wszystkich przepisów w dziedzinie ubezpieczeń społecznych dokonano w 1911 r., przy czym równocześnie rozciągnięto ich moc obowiązującą po raz pierwszy również na robotników rolnych. W związku z tym rok 1911 jest traktowany jako przełomowy w rozwoju ubezpieczeń społecznych w Rzeszy. W sferach rządowych uważano, że zamknął on w zasadzie okres realizowanej od lat budowy systemu ustawodawstwa socjalnego w Niemczech, które niewątpliwie należało przed pierwszą wojną światową, mimo rozmaitych mankamentów, do przodujących w świecie.

Realizacja ustawodawstwa dotyczącego poszczególnych rodzajów ubezpieczeń spowodowała stały wzrost objętych nimi pracowników. Liczba ubezpieczonych od chorób zwiększyła się w latach 1885 - 1914 z 4294,2 tyś. do 15 609,6 tyś., od nieszczęśliwych wypadków w okresie 1886 - 1905 z 3725,3 tyś. do 20727,3 tyś. oraz od inwalidztwa i starości z 11 490 tyś. w 1891 r. do 13 948 tyś. w 1905 r.

Ważny składnik warunków materialno-bytowych ludności stanowiła również konsumpcja indywidualna, która w latach 1871 - 1913 podniosła się w Rzeszy na wyższy poziom. W tym okresie wzrosło w Niemczech spożycie na głowę ludności mięsa, cukru, pieczywa, tłuszczów i wielu innych podstawowych artykułów spożywczych. Ogółem wartość kaloryczna zużywanej w latach 1885 - 1913 w Rzeszy żywności przewyższała rocznie łączną normę fizjologiczną spożycia społeczeństwa obliczoną z uwzględnieni wieku i stopnia trudności pracy konsumentów od 2240 mld do 14 020 mld kalorii, czyli od 4 do 24%. Wydatki na żywność stanowiły zresztą najwyższą pozycję w kosztach konsumpcji indywidualnej całego społeczeństwa, wahającą się w latach 1870-1913 od 52,1 do 56,3%. Drugie

63

miejsce wśród tych kosztów zajmowały wydatki na odzież w wysokości od 14,3 do 19,9%, następnie kolejno czynsz mieszkaniowy oscylujący w granicach od 11,7 do 15,7% oraz wyposażenie, ogrzewanie i oświetlenie mieszkań kształtujące się w ramach od 4,2 do 7,4% (tab. 37). Łącznie wy-

Tabela 37 StrnktDra wydatków ludności w Rzeszy na konsumpcję indywidualną w latach 1870 -1913

W tym w % na:

>, * i U

Kwota wy- <u S S •§

datkowana i o '5 g a K &*t

ogółem X •N CCS M . E S '5b 1 V •* •a

Lata w min mk O a K u Ł> u 'S .S 'S 3 O S "^ 3

w cenach co >, 1 S sl o 1 *eS o 1 ^

bieżących S >> S 8 L « O Ł> > d. N > ;8 'N 1 '5ó 3 1 S '5ó

t CC t Ł~ u, **» L S.S T3 O •O N "K 3 S* 1

1870-1874 12587 54,5 11,7 5,3 19,9 1,9 ! 4,6 0,7 1,4

1875- 1879 14195 55,8 13,1 4,3 18,1 2,2 4,3 0,7 1,5

1880- 1884 14116 56,3 13,9 4,2 16,2 2,5 4,4 0,8 1,7

1885-1889 15664 55,7 14,0 4,9 15,7 2,7 4,1 0,9 2,0

1890- 1894 18684 56,1 13,8 5,9 14,7 2,8 3,8 0,9 2,0

1895 - 1899 21767 55,5 13,8 6,2 14,7 2,9 3,5 1,1 2,3

1900-1904 25482 54,7 14,4 6,6 24,4 3,1 3,1 1,1 2,6

1905- 1909 31234 52,9 14,7 6,9 15,2 3,2 3,0 1,2 2,9

1910- 1913 36738 52,1 15,7 7,4 1 14,3 3,4 2,8 1,3 3,0

Źródto: W. G. Hoffman, Dos Wachstum..., s. 138-139.

datki na żywność, odzież i mieszkanie wraz z jego wyposażeniem pochłaniały w latach 1870 - 1913 od 89,4% do 91,4% kosztów konsumpcji indywidualnej całego społeczeństwa, zmniejszały się one jednakże w każdym pięcioleciu omawianego okresu na rzecz zwiększania się rozchodów na zdrowie i higienę oraz usługi komunikacyjne. W tym wzroście stopy życiowej partycypowały w różnym stopniu przede wszystkim klasy posiadające, urzędnicy i duży odsetek innych pracowników umysłowych oraz tzw. arystokracja robotnicza. Większość zaś rodzin robotniczych, zwłaszcza wielodzietnych, nadal borykała się z trudnościami finansowymi, uniemożliwiającymi nabywanie im nieraz w ogóle w wystarczającej ilości podstawowych artykułów żywnościowych oraz wynajmowanie mieszkań większych i o nieco wyższym standardzie. Z wszystkich prawie większych miast Rzeszy donoszono aż do ostatnich dni przed wybuchem pierwszej wojny światowej o spożywaniu przez zamieszkałą w nich uboższą ludność głównie chleba, ziemniaków, śledzi i kapusty oraz

nieposiadaniu przez nią środków finansowych na zakup mięsa i masła, a niekiedy nawet i mleka. Brak wystarczającej ilości pieniędzy zadecydował także o zamieszkiwaniu przez tysiące rodzin robotnicznych w ciasnych, ciemnych i wilgotnych pomieszczeniach, usytuowanych często w suterenach i na poddaszach. Niedożywienie i złe warunki mieszkaniowe były jedną z głównych przyczyn najintensywniejszego spośród wszystkich klas i warstw społecznych atakowania najuboższej ludności przez różnorodne choroby, w tym także epidemiczne. W konsekwencji tego klasa robotnicza miała przez cały omawiany okres najwyższe promille zgonów w całym niemieckim społeczeństwie.

Trudne warunki pracy i bardzo często również i płacy robotników oraz trapiące część z nich bezrobocie rodziły niezadowolenie i prowadziły do rozwoju w coraz bogatszych formach walki klasowej, początkowo żywiołowej, a później coraz lepiej zorganizowanej i tym samym skuteczniejszej. Gwarancja uzyskiwania większych efektów w ujętej w ramy organizacyjne walce przeciw uci kowi społecznemu pchała robotników w szeregi istniejących w Rzeszy związków zawodowych, których wszystkie odłamy liczyły łącznie w tyś.: 1875 r. 50; w 1891 r. 412; w 1905 r. 1300 i w 1914 r. 3293. Z tej ostatniej liczby przypadało na: związane z niemiecką socjaldemokracją wolne związki zawodowe 2525 tyś., na chrześcijańskie 342 tyś., na współpracujące z partią liberalną hirsch-dunckerow-

Tabela 38

Liczba strajków i strajkujących w Rzeszy w latach 1899 - 1913

Liczba Liczba

Rok Liczba strajków objętych strajkami przedsię- Maksymalna liczba strajkujących Rok Liczba strajków objętych strajkami przedsię- Maksymalna liczba strajkujących

biorstw biorstw

1899 1288 7121 256 858 1907 2266 13092 445 165

1900 1433 7740 298819 1908 1347 4774 199371

1901 1056 4561 141 220 1909 1537 4811 259831

1902 1060 3437 131 086 1910 2113 8276 374 038

1903 1374 7000 198 636 1911 2566 10640 594 860

1904 1870 10321 273 364 1912 2510 7255 887 041

1905 2403 14481 776 984 1913 2127 9007 572 842

1906 3328 16246 686 539

Źródło: Statislik des Deutschen Reiches, t. 278, s. 27 i 40-41. Berlin 1914.

skie 107 tyś. i na niezależne 319 tyś. osób. Najbardziej skuteczną broń w walce klasowej związków zawodowych stanowiły strajki, w których uczestniczyło w poszczególnych latach okresu 1893-1913 od 131 tyś. do ponad 887 tyś. osób (tab. 38). W rezultacie tych strajków, jak i stoso-

5 Cz. Łuczak: Dzieje gospodarcze ...

65

wania innych jeszcze form walki udało się uzyskać wspomniane już polepszenie warunków pracy i płacy robotników, zrealizowanie omówionych ubezpieczeń społecznych, jak i wzmocnić w ogóle pozycję klasy robotniczej w prowadzonych pertraktacjach z przedsiębiorcami i władzami państwowymi.

n

GOSPODARKA W OKRESIE PIERWSZEJ WOJNY

ŚWIATOWEJ

'Wybuch wojny, a następnie jej ponad czteroletni przebieg spowodowały ilościowe i jakościowe zmiany w dziedzinie stosunków demograficznych i ekonomicznych w Rzeszy. W sferze spraw ludnościowych naj-•wcześniej wystąpiły nieznane dotąd na taką skalę przemieszczenia ludności spowodowane poborem mężczyzn do wojska. Podczas wojny zmobilizowano bowiem łącznie 13,25 min osób, z których w momencie jej zakończenia znajdowało się jeszcze pod bronią około 8 min, z tego 5,3 min przebywało poza granicami Niemiec. Tak duży zaciąg do armii mężczyzn i nieustabilizowane w latach wojny warunki życia ludności pociągnęły za sobą m.in. spadek liczby zawieranych związków małżeńskich, która najniższy poziom osiągnęła w 1915 r. W następnych latach, kiedy już pogodzono się z myślą o dłuższym trwaniu wojny, zaczęła ona stopniowo wzrastać, ale w żadnym roku nie osiągnęła stanu ilościowego

Tabela 39

Rnch naturalny i stan ludności w Rzeszy w latach 1914 - 1918

zawartych Stan lud-

Rok związków małżeń- o; 100 Liczba urodzeń °/oo Liczba zgonów °/oo Przyrost naturalny °/oo ności na końcu roku

skich w tyś.

1914 460 608 6,8 1 818596 26,8 1291 310 19,0 + 527286 + 7,8 67790

1915 278 208 4,1 1 382 546 20,4 1 450 420 21,4 - 67874 -1,0 67883

1916 279 076 4,1 1 029 484 15,2 1 298 054 192 -268570 -4,0 67715

1917 308 446 4,7 912109 13,9 1 345 424 20,6 -433315 -6,7 67368

1918 352 543 5,4 926813 14,3 1 606 475 24,8 -679662 -10,5 66811

Źródło: SJDR, t. 54, 1935, s. 7 i 36.

z 1914 r. (tab. 39). Z kolei zmniejszenie się liczby małżeństw, występująca niepewność dalszych losów oraz pogarszające się warunki material-no-bytowe ludności spowodowały obniżenie się urodzeń z 26,8°/oo w 19d4r. na 13,9%o w 1917 r. (tab. 39). Równocześnie w rezultacie głodu, pogorszenia się usług medycznych, rozszerzania się chorób oraz śmierci fron-

67

towej około 2 min mężczyzn zwiększyło się promille zgonów w latach 1914 - 1918 z 1'9 do 24,8. W konsekwencji takiego kształtowania się współczynników urodzeń i zgonów malał przyro.it naturalny, który skurczył się z 7,8%o w 1914 r. do — 10,5°/oo w 1918 r. (tab. 39). Spowodowany spadkiem przyrostu naturalnego ubytek ludności tylko w części rekompensowało dodatnie saldo zagranicznych ruchów migracyjnych, którą to nadwyżkę osiągnięto przez ograniczenie do minimum wychodźstwa z jednej strony (wynosiło ono w latach 1914 - 1919 15 810 osób), a z drugiej przez zatrzymanie przemocą w Rzeszy w chwili wybuchu wojny części znajdujących się wówczas na jej terytorium cudzoziemskich robotników sezonowych oraz rekrutowanie w następnych latach na roboty w Niemczech, przeważnie przy stonowaniu różnego rodzaju presji, pracowników spośród ludności podbitych krajów. W latach wojny spadła zatem liczba ludności w Niemczech. Wynosiła ona 67 790 tyś. na końcu roku 1914 i 66811 tyś. w ostatnim miesiącu 1918 r. Pierwsza wojna światowa spowodowała więc przekształcenie typu struktury ludności w Rzeszy z progresywnego do 1914 r. w regresywny w latach 1915- 1918. Była to cecha znamionująca stosunki demograficzne większości prowadzących wojnę pańs-tw.

Wojna wywołała także poważne przeobrażenia we wszystkich gałęziach niemieckiej gospodarki, przed którą w okresie zmagań zbrojnych postawiono przede wszystkim dwa następujące podstawowe zadania: zaspokojenie popytu walczącej armii na uzbrojenie, amunicję, umundurowanie i środki transportu oraz zaopatrzenie wojska i ludności cywilnej w żywność i inne niezbędne artykuły codziennego użytku. Wywiązywanie się gospodarki z tych powinności warunkowało między innymi wprowadzenie bardziej scentralizowanych form jej zarządzania i tym samym w warunkach kapitalizmu zwiększenie w niej ingerencji państwa, która sprowadzała się w pierwszych dwóch latach wojny tylko do rekwizycji i dystrybucji najważniejszych dla pokrycia potrzeb wojennych surowców, sukcesywnego obejmowania reglamentacją niektórych innych artykułów, jak i ustalania maksymalnych cen zbytu na część towarów. Z tych trzech kierunków interwencjonizmu największe znaczenie ze względu na zapotrzebowanie przemysłu zbrojeniowego przywiązywano do gospodarki surowcami, którą zarządzanie powierzono utworzonemu specjalnie dla tego celu w sierpniu 1914 r. w ministerstwie wojny „wydziałowi surowców wojennych" (Kriegstoffabteilung, w skrócie KRA), nazywanemu często ze względu na jego ważną rolę „mózgiem gospodarki wojennej". Kierował nim od początku istnienia bankier i przemysłowiec Walther Rathenau, twórca koncepcji gospodarowania w warunkach wojennych surowcami w skali państwowej. Założenia tej koncepcji realizował on poprzez nowo tworzone według kry-

teriów branżowych i podporządkowane KRA „towarzystwa wojenne" (Kriegsgesellschafteri) i „organizacje wojenne" (Kriegsorganisationen), których liczba doszła w końcu 1917 r. do 22. Wszystkie one przybrały formę organizacyjną spółek akcyjnych bądź spółek z ograniczoną odpowiedzialnością. Udziały kapitałowe posiadali w nich przeważnie właściciele największych przedsiębiorstw gospodarczych. Dopuszczenie przedstawicieli wielkiego kapitału do tych spółek było świadomym zamierzeniem Walthera Rathenau, który chciał w ten sposób osiągnąć równocześnie trzy cele: 1) wykorzystać posiadane przez przedsięDiorców doświadczenie dla jak najsprawniejszego funkcjonowania gospodarki surowcowej; 2) zastosować bodźce materialnego zainteresowania dla przedstawicieli wielkiego kapitału poprzez organizowanie spółek handlowych, by w ten sposób spowodować również osłabienie ich nieprzychylnego stosunku do interwencjonizmu państwowego; 3) stworzyć model współpracy gospodarczej pomiędzy państwem a prywatnymi przedsiębiorcami, który po wytrzymaniu tej pierwszej próby współdziałania w ramach KRA mógłby ewentualnie funkcjonować także w okresie pokoju. Urzeczywistniana przez Walthera Rathenau w KRA koncepcja zarządzania gospodarką surowcami nie zdała egzaminu. Działający w spółkach przedsiębiorcy stawiali bowiem wyżej osiąganie własnych korzyści materialnych od przejawiania troski o prawidłowe funkcjonowanie całego systemu produkcji i dystrybucji surowców. W konsekwencji zajmowania przez nich takiej postawy wzrastały szybko zyski spółek przy równoczesnym pogłębianiu się rozprzężenia w gospodarce surowcowej, co stało się przedmiotem ostrej krytyki społecznej i w jej wyniku przyczyną ustąpienia w dniu l kwietnia 1915 r. Walthera Rathenau z piastowanego stanowiska kierownika KRA.

Z oceny wadliwej działalności KRA narodził się wniosek o konieczności zwiększenia w gospodarce wojennej dla podwyższenia jej efektywności interwencjonizmu państwowego, w tym ustanowienia dalszych centralnych organów sterowania niektórymi jej dziedzinami. Pierwszy krok na tej drodze stanowiło utworzenie w dniu 23 maja 1916 r. Wojennego Urzędu Aprowizacyjnego (Kriegsernahrungsamt), jako centralnej instytucji zajmującej się dy trybucją artykułów spożywczych. Impulsem dla powstawania następnych centralnych organów państwowych zarządzania gospodarką stał się między innymi ogłoszony w sierpniu 1916 r. „program Hindenburga", w którym wysunięto żądanie zwiększenia produkcji amunicji i uzbrojenia oraz wprowadzenia do realizacji tego zadania obowiązku pracy. Marszałek polny Paul Hindenburg nie był osobiście zaangażowany w opracowaniu tego programu, który otrzymał nazwisko tego znanego już dowódcy wojskowego jedynie dla łatwiej zego uzyskania akceptacji społeczeństwa dla urzeczywistnienia zawartych w nim

69

postulatów. Organizacją realizacji wynikających z „programu Hinden-burga" postulatów oraz i innych jeszcze ważnych zadań stawianych przed gospodarką wojenną miał się zajmować przede wszystkim utworzony w dniu l listopada 1916 r. w ministerstwie wojny Urząd Wojenny (Kriegsamt). Do jego kompetencji należało gospodarowanie surowcami i siłą roboczą; zarządzanie zaopatrywaniem armii w uzbrojenie, amunicję i umundurowanie; opracowywanie podstawowych zasad polityki aprowizacyjnej ludności; podejmowanie decyzji o rozmiarach, strukturze towarowej oraz kierunkach geograficznych handlu zagranicznego; wreszcie rozstrzyganie o sprawach unieruchamiania na okres wojny niektórych przedsiębiorstw. Szybkie załatwianie niektórych z tych spraw ułatwiły Urzędowi Wojennemu nowe dla tej działalności podstawy prawne zawarte w ustawie z 5 grudnia 1916 r. o „ojczyźnianej służbie pomocniczej" (Yaterlandischer Hilfsdienst), zezwalające na przesuwanie pomiędzy przedsiębiorstwami siły roboczej i urządzeń wytwórczych; na przekwalifikowanie pracowników oraz narzucanie zakładom przemysłowym zmiany profilu produkcji. Dzięki tym szerokim kompetencjom Urząd Wojenny stał się głównym organem kierowania niemiecką gospodarką w ostatnich dwóch latach wojny. Wspomagały go w tej działalności utworzony w 1917 r. Urząd Gospodarczy Rzeszy (Reichs-wirtschaftsamt), powstały w 1918 r. Urząd Pracy Rzeszy (Reichsarbeits-amt) oraz kilkunastu komisarzy Rzeszy powołanych do zarządzania niektórymi dziedzinami gospodarki.

Stosowane coraz szerzej w miarę przedłużania się wojny posunięcia interwencjonistyczne w gospodarce Rzeszy, uważane przez niektórych przedsiębiorców za rodzaj „socjalizmu wojennego", pozwoliły przede wszystkim na skoordynowanie w niej wielu kierunków działania, lepsze wykorzystywanie potencjału produkcyjnego i świadczenia usług dla zaspokojenia potrzeb wojennych oraz na racjonalniejsze spożytkowywanie siły roboczej. Nie zdołały natomiast zapobiec tak niepożądanemu spadkowi produkcji przemysłowej i rolniczej oraz występowaniu innych jeszcze niekorzystnych zjawisk w ekonomice wojennej Rzeszy.

Spadek produkcji przemysłowej w Niemczech wynosił w latach 1913 -- 1918 około 43%. Zadecydowały o nim przede wszystkim brak surowców spowodowany blokadą morską Rzeszy, zmniejszeniem importu z krajów europejskich i skurczeniem się wydobycia niektórych kopalin; dalej deficyt siły roboczej, w tym głównie kwalifikowanej; niższa wydajność pracy oraz nadmierne zużycie się niektórych urządzeń technicznych. Obniżenie rozmiarów produkcji w przemyśle dokonywało się w szybszym tempie w pierwszych dwóch latach wojny, a w następnym okresie spowolniało w wyniku realizacji założeń wspomnianego już „programu Hinden-burga", która to działalność spowodowała nawet stały od 1916 r. wzrost

70

wytwórczości artykułów chemicznych i metali niekolorowych oraz przejściowy w kilku innych działach zaspokajających potrzeby armii (tab. 40), w tym w zaopatrujących ją w uzbrojenie. Władzom niemieckim nie udało się natomiast mimo podejmowanych przez nie wysiłków utrzymać

Tabela 40

Indeks kształtowania się rozmiarów produkcji przemysłowej w Rzeszy w latach 1914 - 1918

(rok 1913 = 100)

Przemysł

Rok Przemysł ogółem Górnictwo Produkcja żelaza metali nieżelaz- Przemysł włókien- Przemysł spożyw- Budownictwo mie-

i stali nych niczy czy szkaniowe

1914 83 84 78 89 87 92 68

1915 67 78 68 72 65 88 30

1916 64 86 81 113 27 84 10 '

1917 62 90 83 155 22 67 4

1918 57 83 53 234 17 63 4

Źródło: Deutschland im Erslen Weltkrieg. Von einem Autorenkollektiy unter Leitung von Klein. T. I - III. Berlin 1968 - 1969. T. III, s. 301 - 304 (cyt.: Deutschland im Ersten Weltkrieg); D. Baudis, H. Nussbaum, Wirtschąft und Staat in Deutschland von Ende des 19. Jahrhunderts. Berlin 1978 (cyt.: D. Baudis, H. Nussbaum, Wirtschaft...,), s. 311 -313.

w 1918 r. rozmiarów produkcji uzbrojenia na poziomie z 1917 r. ani też pokryć całego istniejącego na nie popytu. Te występujące w latach 1914-- 1918 załamania w rozmiarach produkcji sprzętu wojskowego uniemożliwiły Niemcom wygranie wyścigu zbrojeń z państwami nieprzyjacielskimi, o czym świadczą między innymi różnice w ilości wytworzonych w latach wojny niektórych rodzajów amunicji i uzbrojenia w Rzeszy i łącznie we Francji, Wielkiej Brytanii i USA. Rzesza wyprodukowała podczas wojny 350 tyś. t bezdymnego prochu, a wymienione trzy państwa 1150 tyś. t. Jeżeli chodzi o materiał wybuchowy, to odpowiednie proporcje wynosiły 950 tyś. t i 1500 tyś. t, karabiny — 8547 tyś. i 11 208 tyś. sztuk, samoloty — 47300 i 113859, silniki do samolotów — 44000 i 173 493. Ta przewaga w produkcji amunicji i uzbrojenia stwarzała jedną z głównych przesłanek zwycięstwa państw sojuszniczych nad Niemcami.

Ograniczenia produkcji dotknęły w latach wojny najsilniej gałęzie przemysłu wytwarzające artykuły konsumpcyjne, a zwłaszcza zakłady mniejsze, które partycypowały w najwyższym odsetku wśród unieruchomionych czasowo przedsiębiorstw. Mniejsze zakłady również i w pozostałych, lepiej prosperujących działach produkcji osiągały stosunkowo niższe efekty ekonomiczne od dużych przedsiębiorstw, które z różnych przyczyn posiadały większą siłę przebicia i w związku z tym otrzymywały więcej zleceń, dzięki czemu część z nich osiągała wysokie jak na

71

stosunki wojenne zyski i wypłacała dość sute dywidendy (tab. 41). W rezultacie tak korzystnych wyników finansowych największych przedsię-bior^tw wzrosła w latach 1913/14-1917/18 w niektórych działach przemysłu wysokość dywidendy obliczana od łącznego kapitału wszystkich

Tabela 41 Czysty zysk i dywidendy niektórych przedsiębiorstw przemysłów ych w latach 1914/15 -1916/17

Osiągnięty czysty zysk Wypłacona dywidenda

w min mk w %

Nazwa przedsiębiorstwa rok rok

1914/15 | 1915/16 1916/17 1914/15 1915/16 1916/17

Bismarckhutte 3,9 5,7 5,4 15 25 30

Bochumer Yerein 7,4 15,3 15,5 14 25 25

De utsch-Luxemburg 0,5 10,0 15,4 0 7 10

Hoesch AG 1,0 8,8 17,5 12 20 24

Mannesmann 8,1 16,9 24,7 10 15 18

Phoenix AG 15,4 23,2 52,4 12 20 20

Rheinische Stahlwerke 2,8 5,0 8,1 6 10 12,5

Hibernia 8,0 10,9 7,3 11 15 15,5

Con;olidation 4,2 4,9 4,8 18 22 22,0

Harpener Bergbau 7,7 13,4 13,4 6 12 12,0

Źródło: DeutsMaad im Ersten Weltkrieg, t. II, s. 115-118.

zaangażowanych w nich spółek akcyjnych. W wielkim przemyśle metalowym podniosła się ona z 8,33 do 9,6% i w przemyśle chemicznym z 5,94 do 10,88%. W całym natomiast przemyśle obniżyła się z 7,96 do 5,41%, co stanowiło efekt omówionego już globalnego spadku w nim rozmiarów produkcji.

Podczas wojny nastąpiło także poważne zmniejszenie produkcji roślinnej. W 19'!8 r. zbiory były niższe w porównaniu z 1914 r. w odniesieniu do pszenicy o 41,8%, żyta 36%, jęczmienia 41%, owsa 51,5%, ziemniaków o 45,7% i buraków cukrowych o 41,6%. Na tak duże ich

Produkcja podstawowych ziemiopłodów

Obszai zasiewu w tyś. ha Wydfjność

Rok jęcz- ziem- buraki

pszenica żyto mień owies niaki cukrowe pszenica żyto

1914 2265 6299 1582 4388 3386 569 19,9 16,5

1915 2262 6411 1620 4615 3572 400 19,3 14,3

1916 1854 5999 1524 3615 2798 412 18,3 14,9

1917 1679 5550 1461 3565 2547 402 15,2 12.6

1918 1589 5747 1365 3266 2728 402 17,2 13,9

Źródło: W. G. Hoffman, Dos Wachstum..., s. 272-275; 278-281 i 284-287.

72

obniżenie wpłynęły dwie zasadnicze przyczyny: ograniczanie od 1916 r. powierzchni upraw czterech podstawowych zbóż, ziemniaków i buraków cukrowych, która zmniejszyła się łącznie z 18 880 tyś. ha w 1915 r. do 15 097 tyś. ha w 1918 r. (o 20%), oraz spadek wydajności z ha uprawianych roślin. Mimo pewnych wahań podczas wojny w wydajności, wynikających z panujących w danym roku warunków atmosferycznych (nieurodzaj w 1916 r. ziemniaków), sprzątnięto w 1918 r. z ha mniej w •porównaniu z 1914 r. pszenicy o 13,6%, żyta o 15,8%, jęczmienia o 23,7%, owsa o 30,6%, ziemniaków o 19,8% i buraków cukrowych o 17,1%. O ograniczeniu powierzchni upraw zadecydował głównie pogłębiający się z upływem lat wojny brak siły roboczej oraz maszyn i urządzeń rolniczych, natomiast o otrzymywaniu mniej plonów z ha uprawianej ziemi przesądziło przede wszystkim niższe zużycie nawozów mineralnych oraz chemicznych środków ochrony roślin. W 1918 r. dostarczono glebie w całej Rzeszy od 70 do 90 tyś. t nawozów mineralnych (przed wojną przeciętna roczna wynosiła 210 tyś. t).

W rolnictwie Rzeszy wystąpił ponadto podczas wojny duży ubytek niektórych rodzajów zwierząt hodowlanych, spowodowany przede wszystkim brakiem pasz. Liczba bydła obniżyła się w latach 1913-1918 z 21 do 17,7 min (o 15,7%), a trzody chlewnej z 25,7 do 10,3 min sztuk (o 59,9%). Na tak duże zmniejszenie się pogłowia trzody chlewnej wpłynęło także nadmierne wybicie 7,5 min świń do marca 1915 r., argumentowane troską o wygospodarowanie w ten sposób dodatkowych ilości ziemniaków na zaaprowizowanie ludności. Jak się potem okazało, stan zapasów ziemniaków oszacowano o wiele za nisko i wobec tego tak masowa rzeź trzody chlewnej nie była uzasadniona. Stąd też nazywano ją nieraz „mordem świń", a okres, w którym jej dokonano, „nocą św. Bartłomieja dla świń".

Tak duże zmniejszenie się produkcji roślinnej i hodowlanej najsilniej odczuła ludność cywilna w postaci bardzo dotkliwego dla niej skurczenia się podaży artykułów spożywczych.

Tabela 42

w Rzeszy w latach 1914 - 1918

z ha w q Zbiory w tyś. t

jęcz- ziem- buraki jęcz- ziem- buraki

mień owies niaki cukrowe pszenica żyto mień owies nir ki cukrowe

19,8 20,6 134,6 297,5 4343 10427 3138 9038 45570 16919

15,3 13,0 151,1 274,0 4235 9152 2484 5986 53973 10963

18,3 19,4 89,6 246,0 3^88 8937 2797 7025 25074 10 145

12,8 10,4 137,0 248,1 2484 7003 1865 3716 34882 9967

15,1 14,3 108,0 246,0 2528 6676 1850 4381 24744 9884

73

r

Również transport i łączność nie wywiązywały się z wszystkich postawionych przed nimi podczas wojny do spełnienia zadań z powodu braku wystarczającej ilości wyposażenia technicznego. Osiągane rozmiary produkcji środków transportu i łączności nie wystarczały bowiem na zaspokojenie kształtującego się na nie popytu, który wzrastał przede wszystkim ze strony armii z powodu zwiększenia się terytorium jej operacji zbrojnych, co wymagało przewozu ludzi i materiałów na coraz dalsze trasy, oraz ponoszenia strat w wyposażeniu technicznym w trakcie walk frontowych. Ponadto tak w siłach zbrojnych jak i w sektorze cywilnym spora ilość środków transportu i łączności uległa szybszemu niż w okresie pokoju zużyciu z powodu nadmiernej ich eksploatacji i złej konserwacji. W warunkach istniejącego niedoboru środków transportu i łączności na rynku pierwszeństwo ich nabywania przysługiwało wojsku, co pociągało za sobą pokrywanie tylko w części podstawowych w tym zakresie potrzeb innych użytkowników i w dalszej tego konsekwencji spadek ilości znajdujących się w ich dyspozycji urządzeń technicznych i tym samym także rozmiarów świadczonych przez nich niektórych czynności. Na przykład ilość przewożonych kolejami towarów obniżyła się z 687,9 min w 1913 r. do 387 min t w 19<18 r. (o 44%); liczba przesłanych pocztą listów uległa zmniejszeniu z 6822 min w 1913 r. do 4650 min w 1918 r. (o 31,8%) oraz przeprowadzonych w tym samym czasie rozmów telefonicznych z 2518 min do 1994 min (o 20,9%). Wraz ze spadkiem ilości oferowanych usług pogarszała się często ich jakość, co przejawiało się między innymi w ograniczeniu liczby kursujących pojazdów i wydłużaniu się czasu ich przejazdu, w opóźnieniu dostarczania przesyłek pocztowych, częstym psuciu się na trasie autobusów, trolejbusów i tramwajów oraz zawodności urządzeń telekomunikacyjnych.

Prowadzenie wojny i związany z nią wzrost zbrojeń przyczyniły się do zwiększenia wydatków państwowych, na pokrycie których władze niemieckie musiały zgromadzić dodatkowe, odpowiednio wysokie środki finansowe. Według powojennych obliczeń Rzesza rozchodowała na te cele około 164 mld mk, które uzyskano w drodze zaciągania kredytów, zwiększenia uiszczanych podatków i wzrostu obiegu pieniądza. Wśród tych źródeł finansowania wojny czołową pozycję zajmowały zaciągnięte kredyty w formie rozpisanych pożyczek publicznych i zadłużenia się w bankach. Pierwszą publiczną pożyczkę ogłoszono w Rzeszy we wrześniu 1914 r., a ostatnią w tymże samym miesiącu 1918 r. Łącznie było ich dziewięć i miały one przynieść według przewidywań państwowych ogółem 178 130 min mk, w rzeczywistości zaś zebrano tylko 98 277 min mk. W pierwszych czterech pożyczkach rozpisanych do marca 1916 r. osiągano nadwyżki ponad przewidywane z nich wpływy, w pozostałych zaś występowały w stosunku do spodziewanych kwot niedobory wynikające

przede wszystkim z ograniczenia działalności gospodarczej i pogorszenia się warunków materialno-bytowych szerokich warstw społeczeństwa. Mimo niższej od oczekiwanej efektywności pożyczek publicznych pokrywały one w około 6J% wymienione wydatki Niemiec na zbrojenia i prowadzenie wojny. Z kolei banki udzieliły Rzeszy w latach wojny pożyczek w wysokości kilkudziesięciu milionów marek, w tym w ponad połowie partycypowały w tej kwocie utworzone w 1914 r. „kasy pożyczkowe" (Darlehnskasseri), wzorowane na analogicznych instytucjach istniejących podczas wojny 1870/71 r. Główne ich zadanie sprowadzało się do zasilania kredytem państwa i gałęzi gospodarki o priorytetowym znaczeniu dla zaspokajania potrzeb wojennych. Emitowały one „bony kas pożyczkowych" (Darlehnskassenscheine), które chociaż nie były formalnie prawnym środkiem płatniczym, to w praktyce jednakże z tego przywileju korzystały i w ten sposób pomnażały ilość znajdującego się w obiegu pieniądza. Pobieranie przez państwo pożyczek doprowadziło do wzrostu jego zadłużenia z 5,2 mld w 1914 r. do 156,5 mld mk w 1918 r. (o 2976,9%). Na wysoki udział kredytu w finansowaniu wydatków wojennych złożyły się dwie zasadnicze przyczyny. Pierwszą z nich stanowiło zwycięstwo w polityce budżetowej poglądów sekretarza stanu w Urzędzie Skarbu Rzeszy (Reichsschatzamt), Karla Eelffericha, który twierdził, że najmniej szkodliwe dla gospodarki jest pokrywanie kosztów wojny poprzez korzystanie z pożyczek, gdyż będą one spłacone dopiero w okresie pokoju i to z kontrybucji ściągniętych od pokonanych przez Niemcy państw. Druga zaś przyczyna tkwiła w dużej łatwości uzyskania kredytu w bankach, które w warunkach przymusowego ograniczenia wydatków ludności dysponowały dużymi jej zdeponowanymi na kontach oszczędnościami przeznaczanymi chętnie na udzielanie pożyczek. Podzielanie w sferach rządowych i gospodarczych wspomnianego zapatrywania Karla Helffericha zadecydowało, że kredyt stał się w latach 1914-1915 głównym źródłem finansowania wojny. Dopiero wymienione już nieotrzymywanie od drugiej połowy 1916 r. zaplanowanych kwot pieniężnych z rozpisywanych pożyczek publicznych skłoniło rząd do podwyższenia niektórych już istniejących i wprowadzenia nowych podatków, w tym od zysków wojennych, węgla i przewozów. Spowodowało to natychmiastowy wzrost wpływów podatkowych z 1576 min w 1916 r. do 7274 min mk w 1917 r. (o 361,5%). W 1918 r. uległy one w związku ze spadkiem rozmiarów produkcji i świadczenia Uoług obniżeniu do 6154 min mk, ale były nadal o 290,5% wyższe aniżeli w roku 1916. Łącznie do skarbu Rzeczy wpłynęło z tytułu ustanowienia nowych i różnicy z podniesienia do tego czasu obowiązujących świadczeń podatkowych ponad 10 mld mk. Kwota ta wynosiła około 6% ogólnej sumy wydatków wojennych Niemiec.

74

75

Trzecim źródłem finansowania wojny stał się wzrost obiegu pieniądza. Zwiększyła się w latach wojny cyrkulacja banknotów emitowanych przez Reichsbank i bonów kasy Rzeszy (Reichskassenscheine) oraz pojawiły się nowe środki płatnicze w postaci wspomnianych już bonów kas pożyczkowych i tzw. „pieniądza koniecznego" (Notgeld) wydawanego przez władze lokalne w formie papierowych znaków zdawkowych. Spadła natomiast ilość znajdującego się w obiegu bilonu w rezultacie wycofania z rynku pieniężnego w 1914 r. monet złotych o wartości 10 i 20 mk, w 1917 r. monet srebrnych o walorze 2 mk i w 1918 r. monet niklowych opiewających na 25 fenigów. W sumie jednakże stan wszystkich rodzajów znajdującego się na rynku pieniądza podniósł się od 6,63 mld w końcu 1913 r. do 26,7 mld mk w 1918 r., czyli o 302,7% (tab. 43). Część nowo kreowanego pieniądza przeznaczano na pokrycie wzrastających wydatków wojennych.

Tabela 43

Obieg pieniądza w Rzeszy w latach 1913 - 1918 (w mld mk w końcu roku)

Rcdzfje znr jdującego się w obiegu pieniądza

banknoty

innych Łączna

Rok banknoty Banku Rzeszy banków emisyjnych i p pierowe znaki zdaw- bony kas pożyczkowych bony kasy Rzeszy monety wartość cyrkuł ującego pieniądza

kowe władz

lokalnych

1913 2,59 016 _ 0,15 3,73 6,63

1914' 2,91 0,16 - 0,17 3,55 6,79

1915 6,92 0,14 0,97 0,33 1,69 10,05

1916 8,05 0,16 2,88 0,35 0,88 12,32

1917 11,47 0,16 6,26 0,35 0,21 18,45

1918" 16,66 0,17 9,37 0,35 0,15 26,70

• - w końcu lipca;

b — w październiku.

Źródło: D. Baudis, H. Nussbaum, Wlrtschąft,.., s. 18.

Oprócz tych trzech podstawowych źródeł finansowania wojny było jeszcze i czwarte, pokrywane na ogół milczeniem w niemieckiej literaturze historycznej, t j. eksploatowanie bez odszkodowania lub za niską opłatą przedsiębiorstw gospodarczych jak i innych obiektów i poszczególnych urządzeń w okupowanych przez Rzeszę krajach oraz zabieranie stamtąd za darmo bądź też nabywanie po symbolicznej cenie różnorodnych dóbr produkcyjnych i konsumpcyjnych i wywożenia ich do Niemiec. Wartości pieniężnej odniesionych z tego tytułu przez Rzeszę ko-

76

rzyści nie można z powodu braku źródeł ustalić, ale o tyle, ile ona wynosiła, oszczędzano na wydatkach wojennych Niemiec.

Omówiony poprzednio spadek produkcji przemysłowej, roślinnej i hodowlanej oraz zmniejszanie importu spowodowały obniżenie podaży na rynku wielu artykułów, któremu to zjawLku towarzyszył równocześnie wzrost popytu na niektóre towary, potęgowany w pierwszych miesiącach wojny gromadzeniem przez część ludności nadmiernych zapasów, przede wszystkim żywności, odzieży i innych przedmiotów codziennego użytku. W celu złagodzenia powstałych na tym tle na rynku napięć władze rozpoczęły sukcesywne reglamentowanie sprzedaży poszczególnych rodzajów artykułów. Początkowo decyzja o jego wprowadzaniu spoczywała przeważnie w gestii władz lokalnych i dlatego też występowały często różnice pomiędzy poszczególnymi miejscowościami co do ilości otrzymywanych oficjalnie przydziałów towarów. W miarę przedłużania się wojny stopniowo ujednolicano system reglamentacyjny w skali całego kraju. Nie zdołano jednakże w jego ramach zaspokoić w całości kształtującego się popytu na poszczególne produkty i to mimo urzędowego podniebienia na nie cen od kilkudziesięciu do ponad 100% i dopuszczenia do sprzedaży około 11 000 ich namiastek. W następstwie zwiększającego się z upływem czasu pogłębiania się dysproporcji pomiędzy podażą towarów a popytem na nie rozwijał się coraz szerzej nielegalny rynek („czarny rynek"), na którym ceny na poszczególne oferowane na nim do sprzedaży artykuły kształtowały się od kilkudziesięciu do kilkuset procent wyżej od cen pobieranych za takie same produkty na rynku reglamentowanym. Przy tak wysokich cenach towary „czarnorynkowe" były dostępne tylko lepiej materialnie usytuowanej części społeczeństwa oraz różnym kombinatorom czerpiącym podczas wojny zyski z rozmaitych nielegalnych transakcji. Przygniatająca zatem część ludności miejskiej musiała zadowolić się oficjalnymi przydziałami poszczególnych artykułów, nie zaspokajającymi często, jak o tym jeszcze będzie mowa, jej elementarnych potrzeb.

Sytuacja na wewnętrznym rynku towarowym była ściśle sprzężona z handlem zagranicznym, który z jednej strony był na nim odbiorcą wytworzonych w kraju produktów, a z drugiej dostawcą dlań towarów napływających z innych państw. W okresie wojny obydwie te funkcje handlu zagranicznego uległy poważnemu ograniczeniu. W latach 1913 - 1918 zmniejszył się import Rzeszy z 10,8 mld do 6,2 mld mk i eksport z 20,9 mld do 11 mld mk. O tym spadku obrotów w wymianie międzynarodowej zadecydowały przerwanie kontaktów handlowych z państwami nieprzyjacielskimi oraz zawieranie niższych transakcji z krajami neutralnymi i zaprzyjaźnionymi, o czym w tym ostatnim przypadku przesądziły malejące możliwości eksportowe i płatnicze Rzeszy. Przez cały okres

77

wojny nie mogła ona pozwolić sobie z powodu wspomnianego spadku produkcji przemysłowej na eksport towarów wartości odpowiadającej łącznej cenie wszystkich importowanych dóbr. Ogółem wywieziono bowiem w okresie wojny z Niemiec towarów za 22,5 mld mk, a przywieziono z innych państw za 37,6 mld mk. Bilans handlu zagranicznego posiadał więc saldo ujemne w wysokości 25,1 mld mk. Z powodu braku zagranicznych środków płatniczych na jego wyrównanie, spadku wartości marki i zawieszenia w sierpniu 1914 r. jej wymienialności na złoto oraz piętrzących się coraz większych po 1916 r. trudności w uzyskaniu zakupów kredytowych Rzesza została pozbawiona możliwości zwiększenia importu tak potrzebnych jej artykułów, jak żywność i surowce, które w pierwszych latach wojny otrzymywała w stosunkowo dużej jeszcze ilości z neutralnych państw, w tym z Danii, Holandii, Szwajcarii i Szwecji. Pogłębiający się od 1916 r. deficyt bilansu płatniczego Rzeszy i coraz większy w związku z wydarzeniami militarnymi spadek zaufania do niej jako partnera handlowego doprowadziły do gwałtownego zmniejszania się w latach 1916 -1918 także importu żywności, której przywóz obniżył się w tym okresie w odniesieniu do zbóż chlebowych z 240,7 tyś. do 42,6 tyś. t, mąki z 8,2 tyś. do 2,2 tyś. t, mięsa i przetworów mięsnych z 119,9 tyś. do 8,8 tyś. t, bydła z 356,2 tyś. do 130,6 tyś. sztuk, masła i tłuszczów zwierzęcych z 95,7 tyś. do 15,1 tyś. t, tłuszczów roślinnych z 9,5 tyś. do 0,3 tyś. t, serów z 78,6 tyś. do 13,9 tyś. t oraz ryb i przetworów z nich z 435,8 tyś. do 88,6 tyś. t. Tak duże zmniejszenie się rozmiarów importu artykułów spożywczych zwiększyło ich deficyt na rynku wewnętrznym i pogorszyło zaopatrywanie ludności w żywność.

Wspomniane już powołanie pod broń dużej liczby mężczyzn wywo-wało z kolei perturbacje w dziedzinie zatrudnienia. Większość bowiem przedsiębiorstw gospodarczych odczuwała już od pierwszych chwil wojny niedobór siły roboczej spowodowany zmobilizowaniem części załogi roboczej, który starano się w pierwszej kolejności ograniczyć poprzez uzyskanie dla jak największej liczby osób odroczenia od obowiązku odbywania służby wojskowej, a następnie go zmniejszyć w drodze zatrudnienia nowych pracowników. Odroczenie terminu powołania pod broń objęło w pierwszych dwóch latach wojny niewielu robotników. Dopiero realizacja założeń „programu Hindenburga" w dziedzinie zbrojeń i występowanie w związku z tym wzrostu popytu na kwalifikowaną siłę roboczą zmusiło władze wojskowe do zliberalizowania zasad powoływania pod broń robotników pracujących w przedsiębiorstwach o priorytetowym znaczeniu dla gospodarki wojennej. W związku z tym od połowy 1916 r. coraz częściej rezygnowano z wręczania kart mobilizacyjnych niektórym osobom zatrudnionym bezpośrednio w produkcji pożądanych przez armię

78

przedmiotów. Takie postępowanie administracji wojskowej zwiększało liczbę osób korzystających z odroczenia służby wojskowej. W połowie 1916 r. było ich 1190,2 tyś., w połowie 1917 r. 1890,6 tyś. i późnym latem 1918 r. 2434 tyś. Ten liberalizm władz wojskowych miał jednakże swoje granice wytyczone potrzebami kadrowymi armii i stąd też uzyskana drogą odroczeń siła robocza była liczebnie za niska, by pokryć chociażby przeważającą część występującego w przedsiębiorstwach deficytu rąk do pracy. Zmuszało to władze państwowe i właścicieli placówek gospodarczych do sięgania do istniejących w danym okresie rezerw siły roboczej, jaką w latach wojny stanowili bezrobotni, nie zatrudnione dotąd kobiety, robotnicy cudzoziemscy i jeńcy wojenni. Znajdująca się w pierwszych miesiącach wojny na rynku pracy kilkusettysięczna rzesza bezrobotnych została szybko zaangażowana w różnych działach gospodarki i tylko w nieznacznym stopniu zaspokoiła utrzymujące się nadal duże zapotrzebowanie na siłę roboczą, które postanowiono pokrywać przede wszystkim przez zwiększenie zatrudnienia kobiet. Realizacja tych zamierzeń nie wymagała większych wysiłków, gdyż duża liczba kobiet, zwłaszcza w rodzinach robotniczych, znalazła się podczas wojny w trudnych warunkach materialnych i z własnej inicjatywy podejmowała pracę zawodową. Ogółem zatrudnienie żeńskiej siły roboczej wzrosło w gospodarce z 10,8 min w 1913 r. do 16 min w 1918 r. W ten sposób ich udział w ogólnym zatrudnieniu krajowych robotników podniósł się z 35% w 1913 r. do 5G°/o w 1917 r. i 55%» w 1918 r. Następną grupę skierowanych do gospodarki niemieckiej pracowników stanowili cudzoziemcy, tj. zatrzymana siłą w Rzeszy w chwili wybuchu wojny część obcokrajowców zatrudniona w charakterze robotników, następnie sprowadzane na roboty w Niemczech osoby z okupowanych krajów oraz wzięci do niewoli jeńcy wojenni. Liczba zatrudnionych w Rzeszy cudzoziemskich robotników cywilnych wynosiła w 1915/16 r. 619,3 tyś. i w 1916/17 r. 668,6 tyś., z których większość pracowała w rolnictwie (w 1915/16 r. 68,9% i w 1916/17 r. 88,1%). Pod względem przynależności narodowościowej najliczniej byli wśród nich reprezentowani Polacy z zaborów rosyjskiego i austriackiego, których zarejestrowano w 1915/16 r. 391,1 tyś. (63,2%) i w 1916/17 r. 403,2 tyś. (60,3%). Spośród jeńców wojennych pracowało w sierpniu 1918 r. około 900 tyś. w rolnictwie i 73,7 tyś. w górnictwie Zagłębia Ruhry. Mimo tego zwiększenia zatrudnienia kobiet i zmuszania do pracy jeńców wojennych nie udało się aż do końca wojny wyrównać występującego w gospodarce niedoboru siły roboczej. W 1918 r. zatrudniano w niej bowiem około 2 min osób mniej aniżeli w 1913 r. Ten niedostatek rąk do pracy stał się jedną z głównych przyczyn niedowładu niemieckiej gospodarki w latach wojny.

79

Zatrudnienie podczas wojny dużej liczby niewykwalifikowanych i przy tym przeważnie niedożywionych pracowników, częste psucie się maszyn i innych urządzeń w trakcie wykonywania zadań produkcyjnych, pogarszanie się warunków bezpieczeństwa w przedsiębiorstwach i w jego następstwie wzrost nieszczęśliwych wypadków oraz rozluźnienie nieraz dyscypliny w spełnianiu powierzonych obowiązków — wszystko to doprowadziło do spadku wydajności pracy obliczanego w przemyśle na około 20%. Był on jednym z powodów obniżania się rozmiarów produkcji.

Wzrostowi wydajności pracy w gospodarce nie sprzyjał obowiązujący w niej system wynagrodzeń, których wysokość nie nadążała za wzrostem kosztów utrzymania. Indeks przeciętnej płacy brutto, jeżeli przyjmiemy rok 1913 za 100, podskoczył w latach 1914 - 1918 z 125 do 292, natomiast koszty utrzymania uległy podwyższeniu ze 134 do 427, co w efekcie spowodowało spadek średniej realnych wynagrodzeń z 96 na 72.

Wprowadzenie wymienionej już reglamentacji artykułów spożywczych w Rzeszy pogorszyło także warunki szerokich mas społeczeństwa w dziedzinie wyżywienia. W okresie od lipca 1916 do czerwca 1917 r. oficjalne przydziały otrzymywanej w miastach żywności osiągały następujący odsetek przedwojennego spożycia: w przypadku ziemniaków 71, produktów mącznych 53, cukru 49, tłuszczów roślinnych 39, mięsa 31, masła 22, jaj 18, roślin strączkowych 11 i serów twardych 3. W miesiącach od l lipca 1917 do czerwca 1918 procent ten obniżył się w odniesieniu do produktów mącznych do 47, mięsa 20 i masła 21. Najlepszym miernikiem poziomu wyżywienia ludności jest wartość kaloryczna wszystkich otrzymywanych na kartki artykułów spożywczych, która wynosiła 1313 w pierwszym półroczu i od 1000 do 1100 kalorii w ostatnim kwartale 1917 r. Były to racje na poziomie głodowym i tylko zakup dodatkowej żywności na „czarnym rynku" bądź też zdobycie jej w inny sposób mogły zapobiec pogarszaniu się zdrowia z powodu niedożywienia. Takich jednakże możliwości uzupełnienia zapasów artykułów spożywczych znaczna część ludności miejskiej nie posiadała i stąd też wystąpił w ostatnich dwóch lata wojny znaczny rozwój chorób i wykazany już poprzednio wzrost śmiertelności. Warunki codziennego życia utrudniały jeszcze dodatkowo niskie przydziały innych podstawowych artykułów, jak odzieży, mydła, węgla itp.

Spadek realnych płac, pogarszanie się warunków pracy, niewystarczające przydziały żywności i innych artykułów pierwszej potrzeby stały się przyczyną wzrastającego niezadowolenia pracowników. Władze państwowe i właściciele przedsiębiorstw gospodarczych starali się je uśmierzyć różnymi sposobami, między innymi przez określanie wy_okości

najniższych płac zapewniających minimum egzystencji oraz tworzenie na mocy wspomnianej już ustawy o „ojczyźnianej służbie pomocniczej" w każdym zakładzie zatrudniającym powyżej 50 pracowników specjalnych „komisji roboczych" (Arbeitsauschusse), których członków wybierała załoga w tajnym głosowaniu. Komisje te miały pełnić w przypadku powstałych sporów między pracownikami a pracodawcą rolę rozjemcy. Władze sądziły, że ich działalność przyczyni się do rozładowania w przedsiębiorstwach napięć społecznych, ale nadzieje te się nie spełniły. Komisje okazały się niezdolne, z nielicznymi wyjątkami, do załatwienia wyższych wynagrodzeń ani też do spowodowania zasadniczej poprawy warunków pracy. Wobec ich bezsilności robotnicy sięgnęli do najgroźniejszej broni, jaką dysponowali, tj. do strajków, które wybuchały przez cały okres wojny. Początkowo liczba ich spadła z 1115 w 1914 r. do 137 w 1915 r., ale już od następnego roku zaczęła ponownie wzrastać i wynosiła 240 w 1916 r., 561 w 1917 r. i 772 w 1918 r. W miarę zbliżania się końca wojny strajki coraz bardziej zmieniały swój charakter z ekonomicznych na polityczne. W 1918 r. do politycznych zaliczano już z nich 31,2%. Mimo podejmowania tak dużej liczby strajków, podczas wojny rzadko udawało się robotnikom osiągnąć dzięki nim zwycięstwo. Świadczy o tym fakt, że na 2584 strajki tylko w 65 zdołano uzyskać w całości spełnienie postulatów warunkujących ich przerwanie. Na tak duże niepowodzenia strajkujących robotników złożyło się kilka przyczyn, w tym nieobecność większości przedwojennych doświadczonych organizatorów tej formy walki, pełniących służbę wojskową, nieudzielanie w większości przypadków poparcia dla tych akcji przez partie polityczne, a nawet niektóre centrale związkowe, słaba więź pomiędzy członkami wielu nowo sformowanych załóg fabrycznych oraz obawa przed spełnieniem adresowanych niekiedy do uczestników strajków różnych pogróżek przez wojskowe i cywilne władze państwowe oraz przedsiębiorców.

Organizowanie przez klasę robotniczą licznych strajków, mimo ich niepowodzeń, oraz uczestnictwo w coraz częstszych w latach 1917 - 1918 manifestacjach ulicznych skierowanych przeciw niewystarczającemu zaopatrzeniu w żywność i inne artykuły pierwszej potrzeby jak i wzrastającym cenom wynikały z najtrudniejszych warunków materialnych, w jakich znalazła się ta właśnie klasa podczas wojny. Wprawdzie część osób wśród pozostałych klas i warstw społecznych osiągała także w latach 1914-1918 niższe dochody, a niekiedy nawet utraciła część posiadanego majątku, ale na ogół dysponowały one nawet w najbardziej skrajnych przypadkach wystarczająco dużymi środkami finansowymi, pochodzącymi niekiedy również z przedwojennych oszczędności, by uchronić się przed życiem w skrajnej nędzy. Dlatego też śmierć głodowa gościła pra-

« Cz. Łuczak: Dzieje gospodarcze ...

81

wie wyłącznie w rodzinach robotniczych oraz wśród rencistów, inwalidów, sierot, a także osób chorych i starszych nie mających wystarczających środków do życia.

Powodzenia militarne Rzeszy w pierwszym okresie wojny i okupowanie w ich rezultacie niektórych terytoriów państw nieprzyjacielskich i neutralnych ożywiły w Niemczech dążenia do zapewnienia im hegemonii gospodarczej w Europie. Ich realizacji miały służyć zwiększenie penetracji niemieckiego kapitału w gospodarce podbitych obszarów oraz doprowadzenie do zawarcia unii celnej pomiędzy Rzeszą a niektórymi krajami 'europejskimi i w dalszym etapie do utworzenia związku ekonomicznego państw pod egidą Niemiec. Ekspansja niemieckiego kapitału na okupowanych terytoriach dokonywała się przede wszystkim w drodze wykupu części lub całych rodzimych przedsiębiorstw oraz przejmowania za odpłatnością części akcji w miejscowych ważniejszych spółkach kapitałowych. W transakcjach tych obok przemysłowców i handlowców z Rzeszy uczestniczyły także największe niemieckie instytucje kredytowe z Dresdner Bank i Deutsche Bank na czele. Obszarem szczególnie inten ywnej penetracji niemieckiego kapitału stały się Belgia, podbite ziemie francuskie i od lutego 1918 r. również Ukraina. Dla ekonomicznej eksploatacji terytorium Europy Wschodniej utworzono nawet w sierpniu 1918 r. specjalną spółkę pod nazwą: Wschodnioeuropejskie Towarzystwo Przemysłowe, Transportowe i Ziemskie z siedzibą w Berlinie (Osteuropaische Industrie, Yerkehrs- und Boden-Gesellschaft mbH Berlin) z początkowym kapitałem zakładowym 17 min mk. Klęska Niemiec w 1918 r. położyła kres tym wszystkim przedsięwzięciom ekonomicznym, jak i podejmowanym w latach 1916 -1918 próbom bardziej masowego osiedlania Niemców na niektórych podbitych terytoriach.

Z dużym zapałem podchodzono w latach wojny w kołach gospodarczych i w niektórych wyższych sferach urzędniczych również do realizacji wysuwanych już przed 1914 r. planów zawarcia unii celnej między niektórymi państwami europejskimi, która dałaby początek „środkowoeuropejskiemu związkowi gospodarczemu" (Mitteleuropaischer Wirt-schaftsverband) mającemu obejmować według niektórych koncepcji Niemcy, Austro-Węgry, Królestwo Polskie, Belgię, Danię, Francję, Holandię i ewentualnie Włochy, a według innych Niemcy, Austro-Węgry, Królestwo Polskie oraz ziemie litewskie, łotewskie i estońskie. Autor jednego z tych planów, Walther Rathenau, uważał powstanie związku celnego „za największe cywilizacyjne osiągnięcie wojny". Równocześnie nadmieniał, że pozycja w nim Niemiec powinna być silniejsza od roli spełnianej przez Prusy wśród krajów związkowych Rzeszy. Klęska wojenna Niemiec uniemożliwiła im urzeczywistnienie tych zamiarów.

82

III

GOSPODARKA W OKRESIE REPUBLIKI WEIMARSKIEJ

1. Ekonomiczne skutki pierwszej wojny światowej dla Niemiec

Pokonana w 1918 r. Rzesza musiała ponieść konsekwencje rozpętanej przez siebie wojny, które w sferze gospodarczej sprowadzały się do poważnego osłabienia jej potencjału ekonomicznego. Nastąpiło ono przede wszystkim w drodze zmniejszenia terytorium państwowego Niemiec, uiszczenia odszkodowań oraz powstawania strat w gospodarce podczas wojny.

W pierwszych latach po zakończeniu działań zbrojnych odpadły od Rzeszy kolonie oraz część ziem zagrabionych w poprzednich wiekach sąsiednim państwom. W Europie jej straty z tego tytułu wyniosły 70 579 km2 powierzchni i 3482 tyś. ludności, tj. 13,1% przedwojennego niemieckiego terytorium państwowego i około 10°/o stanu liczebnego jego mieszkańców. W dziedzinie potencjału ekonomicznego pociągnęło to za sobą ubytek w porównaniu z 1913 r. 14,6% uprawnej ziemi i w poszczególnych gałęziach gospodarki od kilku do kilkunastu procent Ltnieją-cych w nich obiektów gospodarczych wraz z ich wyposażeniem technicznym; dalej spadek zdolności produkcyjnej w przemyśle środków wytwarzania o 11,1% i w przemyśle dóbr konsumpcyjnych o 6,5% oraz zmniejszenie między innymi zasobów złóż rudy żelaza o 75%, rudy cynku o 68%, rudy ołowiu o 8% i węgla kamiennego o 26%. Straty materialne spowodowane utratą kolonii zostały w okresie późniejszym oszacowane przez Hjalmana Schachta na kwotę od 80 do 100 mld mk. To skurczenie się potencjału gospodarczego pogłębiło występujący w Rzeszy już od dziesięcioleci deficyt żywności oraz zmniejszyło na rynku krajowym podaż niektórych surowców i gotowych produktów.

Majątek Niemiec doznał także uszczerbku w wyniku płaconych odszkodowań wojennych. Myśl o obciążeniu pokonanego przeciwnika po zakończeniu wojny powstałymi w związku z nią kosztami zrodziła się w poszczególnych państwach już podczas zmagań zbrojnych. Debatowano nad tą kwestią również w Rzeszy i wyrażano pogląd, że wróg powinien pokryć całość materialnych i finansowych strat poniesionych przez zwycięzców, co do których istniało wśród władz państwowych przeświadczenie, iż będą nimi Niemcy i ich sojusznicy. Utrzymywanie się tego mocnego przekonania o odniesieniu przez Rzeszę zwycięstwa w toczącej

" 83

się wojnie doprowadziło w 1917 r. nawet do zapreliminowania wysokości przyszłych odszkodowań, których USA i Wielka Brytania miały zapłacić po 30 mld dolarów, Francja 40 mld franków i Włochy 10 mld li-rów. Klęska Niemiec zamiast spodziewanego zwycięstwa pootawiła je w pozycji płatnika odszkodowań wojennych, a nie ich egzekutora. Tym ostatnim stały się państwa zwycięskie w wojnie z Rzeszą i one też decydowały o rodzajach i wysokości żądań odszkodowawczych, które według początkowych ustaleń sprowadzały się do świadczeń rzeczowych oraz spłat pieniężnych. Stosunkowo łatwo osiągnięto porozumienie w sprawie świadczeń rzeczowych, w ramach których Niemcy miały dostarczyć państwom zwycięskim (bez Rosji) ponad 5J% posiadanej przez nie floty handlowej i 25°/o floty rybackiej, 5 tyś. lokomotyw, 150 tyś. wagonów kolejowych, 5 tyś. samochodów ciężarowych, 370,9 tyś. sztuk zwierząt hodowlanych, 290 min t węgla, chemikalia, materiały budowlane oraz różne urządzenia techniczne. Przezwyciężenia większych natomiast trudności wymagało uzgodnienie wysokości świadczeń pieniężnych, co do której istniały wśród państw sprzymierzonych poważne różnice zdań. Rozważana bowiem przez ich przedstawicieli kwota odszkodowań wahała się początkowo od 100 do 500 mld złotych marek (Goldmark). Wobec braku jednomyślności w tej sprawie postanowiono wstępnie ściągnąć od Niemiec do dnia l maja 1921 r. 20 mld zł. mk. Dopiero w dniu 29 stycznia 1921 r. określono po raz pierwszy wysokość odszkodowań, które miały wynosić 226 mld zł. mk plus 12% rocznie od zysków osiąganych z handlu zagranicznego. Te postanowienia spotkały się z protestem władz niemieckich, które wyraziły gotowość uiszczenia z tytułu odszkodowań maksymalnie 50 mld zł. mk i 5% dochodów czerpanych z zagranicznej wymiany. Swoje stanowisko argumentowały one wewnętrznymi trudnościami ekonomicznymi, do których ich zdaniem przyczyniła się w poważnym stopniu utrata części ziem na rzecz Polski, w tym w szczególności Górnego Śląska. Gra tą „polską kartą" towarzyszyła odtąd często rozmowom prowadzonym na temat odszkodowań, gdyż liczono, że może w ten sposób uda się uzyskać poparcie przynajmniej niektórych pertraktujących państw dla niemieckich żądań rewizjonistycznych. Wobec podtrzymywania przez państwa sojusznicze żądanej wysokości odszkodowań przedstawiciele Niemiec wystąpili z propozycją zamiany świadczeń pieniężnych na rzeczowe i wyrazili gotowość odbudowy na własny rachunek ze zniszczeń Francji i Belgii. U podłoża tej oferty legła chęć zagwarantowania zbytu niemieckiemu przemysłowi i zapewnienia pracy poszukującym jej robotnikom. Państwa sojusznicze nie przyjęły jednakże tych propozycji, gdyż napływ na ich rynek dostarczanych w ramach odszkodowań towarów stwarzałby konkurencję dla rodzimego przemysłu, podobnie jak i wykonywanie prac budowlanych przez niemieckie przed-

84

siębiorstwa. Ponadto przeciw skierowaniu do Belgii i Francji niemieckiej siły roboczej przemawiały także względy psychologiczne. Zbyt świeże bowiem były jeszcze rany zadane społeczeństwom tych krajów podczas wojny przez siły zbrojne Rzeszy. Nieskuteczność zabiegów dyplomatycznych Niemiec podejmowanych przy stole konferencyjnym spowodowała, że ociągały się one w wywiązywaniu ze świadczeń odszkodowawczych, na co Belgia i Francja zareagowały zajęciem w dniu 8 marca 1921 r. miast: Ruhrortu, Duisburga i Dusseldorfu. Wybuch tego konfliktu doprowadził do wznowienia pertraktacji, w wyniku których ustalono w dniu 27 kwietnia 1921 r. nową kwotę odszkodowań opiewającą na 132 mld zł. mk i 25% rocznych zysków z handlu zagranicznego. Władze niemieckie wahały się z przyjęciem tych warunków i powstałe wśród nich na tym tle różnice zdań stały się jedną z zasadniczych przyczyn upadku rządu Konstantina Fehrenbacha. Nowy gabinet pod kierownictwem Josepha Wirtha w końcu te warunki zaakceptował, ale natychmiast po podjęciu decyzji poszukiwał różnych dróg dyplomatycznych umożliwiających uzyskanie obniżenia sprecyzowanej w kwietniu 1921 r. kwoty odszkodowań. Równocześnie Niemcy coraz częściej nie wywiązywały się z terminowego uiszczania świadczeń odszkodowawczych, w tym z dostaw węgla, co spowodowało okupowanie w styczniu 1923 r. przez wojaka belgijskie i francuskie Zagłębia Ruhry w celu wyegzekwowania na miejscu przysługujących tym krajom należności. Na ten krok Francji i Belgii rząd niemiecki odpowiedział zawieszeniem spłaty odszkodowań oraz wystosowaniem wezwania do ludności Zagłębia Ruhry o stawienie przez nią władzom okupacyjnym biernego oporu. Apel ten nie odniósł jednakże w pełni pożądanych skutków. Nie dali mu posłuchu między innymi niektórzy niemieccy przemysłowcy, którzy przed rozpoczęciem oficjalnych rozmów pomiędzy zainteresowanymi stronami podjęli dobrowolne dostawy węgla do Francji. Wyrządzane coraz większe w rezulta-. cię okupacji Zagłębia Ruhry szkody niemieckiej gospodarce skłoniły rząd do poszukiwania porozumienia, które osiągnięto w październiku 1923 r. Na jego podstawie Niemcy wznowiły przysługujące Belgii i Francji w ramach odszkodowań dostawy węgla oraz przystąpiły do uiszczania także i innych należnych tym państwom świadczeń.

Zaistniała po okupacji Zagłębia Ruhry trudna sytuacja w niemieckiej gospodarce wywołała niepokój za granicą, przede wszystkim w USA i Wielkiej Brytanii, które to państwa uważały, że może ona doprowadzić do przewrotu społecznego w Niemczech i objęcia w nich władzy przez lewicę. W celu zapobieżenia takiej ewentualności obydwa wymienione mocarstwa zainicjowały nowe pertraktacje zmierzające do dostosowania wysokości niemieckich odszkodowań do możliwości płatniczych dłużnika. Obradująca w tej sprawie komisja ekspertów pod kierownict-

85

wem przedstawiciela USA Charlesa G. Dawesa opracowała nowe zasady odszkodowań, które weszły w życie z dniem l września 1924 r. Od nazwiska przewodniczącego komisji określano je mianem planu Dawesa. Plan ten zniósł ostatecznie wszelkie świadczenia rzeczowe, a w odniesieniu do pozostawionych należności pieniężnych nie określał ich ostatecznej globalnej wysokości. Ustalał jedynie limit rocznych spłat, które, ze względu na uznaną konieczność ochrony interesów ekonomicznych Niemiec, miały wzrastać stopniowo i to w następujący sposób w mld złotych marek: w 1924/25 r. 1; w 1925/26 r. 1,22; w 1926/27 r. 1,55; w 1927/28 r. 1,75 i od 1928/29 r. 2,5. Tę ostatnią kwotę postanowiono pobierać przez chwilowo nie ustalony okres. Na pokrywanie świadczeń odszkodowawczych plan Dawesa przewidywał przeznaczenie części wpływów budżetowych państwa i dochodów kolei Rzeszy (Reichsbahn), a ponadto płacono te zobowiązania z udzielonych Niemcom przez USA pożyczek. Nad realizacją tych postanowień planu czuwali przebywający w Niemczech przedstawiciele międzynarodowej komisji, do których zadań należała także kontrola rozmiarów emisji pieniądza. Wprowadzenie planu Dawesa było dla Niemiec niewątpliwie posunięciem korzystnym. Otwierało ono dla niemieckich władz państwowych możliwości uzyskiwania większych pożyczek zagranicznych, uwalniało je od uiszczania rzeczowych świadczeń odszkodowawczych i stwarzało dogodniejsze warunki do spłat zobowiązań pieniężnych oraz gwarantowało opuszczenie w 1925 r. przez wojska francuskie i belgijskie okupowanego przez nie Zagłębia Ruhry. Te korzyści okupiła Republika Weimarska stosunkowo niskim kosztem w postaci wyrażenia zgody na wspomniane, niezbyt uciążliwe sprawowanie międzynarodowej kontroli nad działalnością niektórych dziedzin jej gospodarki.

Mimo znacznego złagodzenia przez plan Dawesa warunków odszkodowań władze niemieckie wkrótce po jego wejściu w życie wszczęły starania o rewizję zawartych w nim postanowień. Udało im się doprowadzić do rozpoczęcia na ten temat rokowań, którymi w ostatniej ich fazie kierował ekspert amerykański, przewodniczący rady nadzorczej General Electric Company, Owen Young. Od jego to nazwiska uita-lenia komisji ekspertów do spraw odszkodowań nazwano planem Youn-ga, który po zatwierdzeniu w styczniu 1930 r. na konferencji haskiej zaczął obowiązywać z mocą wsteczną od l września 1929 r. Ustalał on wysokość odszkodowań wraz z odsetkami na 113,9 mld zł. mk, które miały być spłacane w ratach rocznych do 1987/88 r. Znosił on ponadto międzynarodową kontrolę finansową Niemiec i przewidywał opuszczenie Nadrenii przez wojska francuskie, co niektórzy uważali z;a równoznaczne z przywróceniem zewnętrznej i wewnętrznej suwerenności kraju. Stanowił on zatem w sferze ekonomicznej dalszy krok na drodze do zmniej-

86

szenia niemieckich zobowiązań finansowych wynikłych z przegranej wojny, ale mimo to spotkał się z krytyką władz niemieckich, które od początku usiłowały torpedować jego realizację. W sukurs przyszedł im w tej sprawie wybuch wielkiego kryzysu gospodarczego, który stał się jedną z przyczyn ogłoszonego w czerwcu 1931 r. przez prezydenta USA, Herberta Clarka Hoovera, odroczenia spłat odszkodowań do czerwca 1932 r. (tzw. moratorium Hoovera), a następnie na podstawie uchwały konferencji lozańskiej z 1932 r. ich obniżenie do 3 mld zł. mk. Uiszczenia tej niskiej kwoty odszkodowań odmówiono po dojściu do władzy w Niemczech Hitlera.

Wyłania się pytanie, ile Niemcy zapłaciły w sumie odszkodowań? Według oficjalnych ustaleń niemieckich wartość wszystkich odszkodowań wynosiła 68 mld zł. mk, a zgodnie z oświadczeniem aliantów tylko 21 mld. Ta różnica wynikała z odmiennej wyceny świadczeń rzeczowych. Bardziej obiektywne są w tym przypadku obliczenia niektórych neutralnych naukowych instytutów ekonomicznych, które wysokość przekazywanych przez Niemców odszkodowań szacowały od trzydziestukilku do czterdziestukilku miliardów złotych marek. W sumie Niemcy zapłaciły tylko część pierwotnie przewidywanej kwoty odszkodowań, co zawdzięczały swemu przeciw nim oporowi oraz w większej mierze zmianie stanowiska w tej sprawie ich wojennych przeciwników. W pierwszych bowiem trzech latach po wojnie wszyscy alianci opowiadali się zdecydowanie za pobraniem od Niemców jak najwyższych odszkodowań, na które to poglądy wpływ wywierały również oczekujące niektórych dygnitarzy wybory do parlamentu ich ojczystych krajów. Od 1923 r. z tego dość jednolitego frontu zaczęły powoli wyłamywać się USA i Wielka Brytania, które coraz śmielej wypowiadały się za obniżeniem Niemcom ich zobowiązań odszkodowawczych. Kierowały się one w tym postępowaniu przede wszystkim względami politycznymi. Chodziło im o wzmocnienie ekonomiczne Niemiec, by mogły one stać się silnym bastionem antyradzieckim w Europie Środkowej. Te zamierzenia udało się Wielkiej Brytanii i USA przeprowadzić, czego dowodzą omówione poczynione na rzecz Niemiec ustępstwa aliantów w sprawie odszkodowań.

Na innych zasadach uregulowały władze niemieckie kwestię odszkodowań ze ZSRR. Na podstawie zawartego w dniu 16 kwietnia 1922 r. układu w Rapallo obydwa kraje zrzekły się wzajemnych dotychczasowych roszczeń finansowych, co w praktyce oznaczało uniknięcie zapłacenia przez Niemcy odszkodowań wojennych na rzecz ZSRR i równoczesne anulowanie zgłaszanych pod adresem tego państwa ich wierzytelności z tytułu skonfiskowania na jego terytorium niemieckiego mienia.

87

Zapłacone przez Niemcy odszkodowania nie stanowiły, jak to się często twierdzi w naukowej literaturze historycznej i ekonomicznej, głównej czy nawet jedynej przyczyny niepowodzeń niemieckiej gospodarki w latach 1918-1923. Nie ulega natomiast wątpliwości, że ich uiszczanie utrudniało stabilizację niemieckiej waluty i tym samym wywierało wpływ na wzrost inflacji, ale nie w takim stopniu jak inne zjawiska ekonomiczne, o których będzie jeszcze mowa.

Przedwojenny potencjał ekonomiczny Niemiec uległ również osłabieniu w wyniku szkód materialnych poniesionych w trakcie działań militarnych oraz nadmiernego zużywania się w latach 1914-1918 bazy technicznej w gospodarce, spowodowanego przede wszystkim wzmożoną w tym okresie eksploatacją, brakiem należytej konserwacji oraz częstym przemieszczaniem wielu urządzeń. Nastąpiło ponadto podczas wojny w rezultacie zaniechania unowocześnienia aparatury produkcyjnej jej moralne starzenie się, co doprowadziło nawet w niektórych dziedzinach gospodarki do ich degradacji technicznej i utraty efektów modernizacyjnych. Poniesionych z tego tytułu strat nie da się wymierzyć w markach, wiadomo natomiast, iż wpłynęły one na zmniejszenie efektywności w niektórych działach produkcji i usług.

Gospodarka niemiecka posiadała zatem w pierwszych latach po wojnie z powodu wymienionych wyżej przyczyn zmniejszoną zdolność produkcyjną i niższe możliwości zaspokajania niektórych rodzajów usług.

2. Gospodarka niemiecka w dobie inflacji powojennej

Całe życie gospodarcze Niemiec w pierwszych latach powojennych toczyło się pod znakiem inflacji. Wystąpiła ona już w okresie wojny, po której zakończeniu realizowana przez państwo polityka finansowa sprzyjała jej dalszemu rozwojowi. Władze niemieckie zdecydowały się bowiem na pokrywanie wzrastających w latach 1919 - 1923 wydatków państwowych przede wszystkim w drodze zaciągania na ten cel kredytów w Banku Rzeszy, który dla ich zapewnienia zwiększał emisję pieniądza papierowego. Jego obieg gwałtownie wzrastał i wynosił w 1919 r. 50,1 mld mk, w 1920 r. 81,4 mld mk, w 1921 r. 122,5 mld mk, w 1922 r. 1295,2 mld mk i w 1923 r. (listopad) 496 585,3 trylionów mk. Ten niekontrolowany wzrost pieniądza doprowadził przy niskiej podaży towarów do szybkiego podnoszenia się cen, które osiągnęły nie spotykany dotąd poziom. Na przykład na początku listopada 1923 r. płacono za kg chleba 520 mld mk, za kg cukru 500 mld mk, za kg mięsa 6,4 bilionów mk, za kg masła 12 bilionów mk. Dla porównania dzienne wynagrodzenie kwalifikowanego robotnika wynosiło wówczas 3 bibliony mk. W następstwie tak dużego zwiększenia się obiegu pieniądza spadła także

88

jego siła nabywcza oraz rozszerzała się rozpiętość wartości między nim a niektórymi walutami zagranicznymi, które to zjawisko ilustruje tabela 44. Ta galopująca inflacja, szczególnie gwałtownie w 1923 r., zmusiła władze państwowe do szukania środków zaradczych, spośród któ-

Tabela 44

Indeks spadku wartości marki w latach 1913 - 1923 (1913 = 1

Indeks mierzony

LSa\.a kursem dewiz kursem dolara USA cenami hurtowymi

styczeń 1913 1,0 1,0 1,0

styczeń 1920 15,4 64,8 12,6

lipiec 1920 9,4 39,5 13,7

styczeń 1921 15,4 64,9 14,4

lipiec 1921 18,3 76,7 14,3

styczeń 1922 45,7 191,8 36,7

lipiec 1922 117,0 493,2 101,0

styczeń 1923 4 279,0 17972,0 Z 785,0

lipiec 1923 84150,0 353412,0 74 787,0

sierpień 1923 1 100 100,0 4 620 455,0 944041,0

wrzesień 1923 23 540 000,0 98 860 000,0 23 949 000,0

październik 1923 6014300000,0 25 260 208 000,0 7 095 800 000,0

15 listopada 1923 1 000 000 000 000,0 4 200 000 000 000,0 750 000 000 000,0

Źródło: W. Fischer, Ole wirtschaftspolitische Situation der Weimarcr Republik. Cells 1960, s. 24; C. S tolper, Deutsche Wirtschaft seit 1870. Tubingen 1964, 8. 96.

rych za najbardziej skuteczny uznano przeprowadzenie radykalnej reformy walutowej poprzez wymianę kursującego pieniądza. Rozważano w tej sprawie różne możliwości, między innymi oparcie wartości nowej, waluty na życie (200 mk = l tona żyta) i wprowadzenie w związku, z tym do obiegu „marki żytniej" (Roggenmark). W końcu zwyciężyła koncepcja emisji marki znajdującej przynajmniej częściowe pokrycie w złocie. Wprowadzono ją do obiegu pod przejściową nazwą „marka rentowa" (Rentenmark) w dniu 15 ILtopada 1923 r. i określono jej równowartość na jeden bilion znajdujących się do tego czasu w cyrkulacji marek papierowych. W tej relacji dokonano do sierpnia 1924 r. wymiany starej waluty na nową. Równocześnie określono maksymalne rozmiary emisji nowo kreowanego pieniądza na 2,4 mld mk, z tego maksymalnie 1,2 mld mk mógł otrzymać rząd w formie pożyczki na pokrywanie wydatków państwowych. W listopadzie 1923 r. zakończył się okres powojennej inflacji w Niemczech.

Winę za tak dużą inflację i jej skutki ponosił przede wszystkim rząd niemiecki, który w warunkach wzrastających rozchodów pańotwo-wych zdecydował się, jak o tym wspomniano, na ich finansowanie z za-

89

ciąganych pożyczek powodujących zwiększenie emisji pieniądza, a nie wykorzystał do tego celu w wystarczającym stopniu tak wydajnego źródła dochodów, jakie stanowiło wprowadzenie nowych i podwyższenie już istniejących podatków. Sięgnięcie w ograniczonych tylko rozmiarach do tego rodzaju wpływów budżetowych wynikało z tendencji niekrępowania działalności gospodarczej przez przykręcenie śruby podatkowej oraz z chęci niezrażania sobie właścicieli środków produkcji i świadczenia usług. Bez winy nie był w sprawie tak wysokiej inflacji również Bank Rzeszy, który wykupywał bez ograniczeń obligacje pożyczek państwowych oraz nie dość energicznie przeciwstawiał się żądaniom niemieckiego rządu dotyczącym udzielania coraz wyższych pożyczek, co tłumaczy się nierozeznaniem we właściwym czasie przez niektórych jego pracowników przyczyn inflacji, które upatrywali jedynie w uiszczaniu świadczeń odszkodowawczych. Posiadane ponadto przez Bank Rzeszy duże rezerwy złota upoważniały go do wystąpienia z wnioskiem o wcześniejsze dokonanie reformy walutowej, czego nie uczynił. Zbyt długo bowiem koncentrował się na skupie za złoto na giełdach pieniężnych marek papierowych w celu zahamowania spadku ich wartości za granicą. Dopiero na początku 1923 r. jego kierownictwo zrozumiało, że jest to działalność nie przynosząca pożądanych efektów. Zajmowanie się tą transakcją odciągało częściowo uwagę od cyrkulacji pieniądza na rynku wewnętrznym.

Wysoka inflacja była brzemienna w skutki dla życia gospodarczego powojennych Niemiec. Spowodowała ona szybkie wyzbywanie się tracącego wartość pieniądza, który przeznaczano na zakup jak największej ilości towarów oraz spłatę posiadanego zadłużenia. Nastąpiło w ten sposób gromadzenie dóbr materialnych, w tym różnych kosztowności, jak i oddłużenie państwa, niektórych działów gospodarki i osób prywatnych z zaciągniętych przed wojną bądź w trakcie jej trwania kredytów. Na tych spłatach ze względu na spadek siły nabywczej pieniądza zyskiwali dłużnicy, a tracili wierzyciele. Podczas inflacji zmniejszyła się także wartość realna depozytów bankowych i papierów wartościowych oraz zwiększyło się z powodu wzrostu poczucia niepewności ryzyko inwestycyjne, co hamowało rozwój ekonomiczny i sprzyjało działalności gospodarczej różnych kombinatorów, z których część bardzo szybko się bogaciła. Znajdowało to odzwierciedlenie w powstawaniu nowych fortun oraz pomnożeniu się majątku niektórych znanych już firm. Duża jednakże część przedsiębiorstw gospodarczych wstrzymywała się od podejmowania inwestycji, a wiele z nich, zwłaszcza mniejszych, nie podołało trudnościom inflacyjnym i zbankrutowało. Ich zadania produkcyjne i usługowe przejmowały przedsiębiorstwa ekonomicznie silniejsze. Następowała zatem koncentracja produkcji oraz centralizacja kapitału,

która przejawiała się we wzroście nowo utworzonych spółek akcyjnych z 268 w 1919 r. do 1688 w 1921 r. i 7999 w 1923 r. Pociągnęło to za sobą zwiększenie się ogólnej liczby spółek akcyjnych w Niemczech z 5345 w 1919 r. do 16362 w 1923 r. Do tych nowo utworzonych spó-, łęk napłynęły w wysokim stopniu kapitały pochodzące ze zwrotu pożyczek, jak i wypłaconych odszkodowań z tytułu skonfiskowanego niemieckiego majątku na odpadłych od Rzeszy terytoriach.

Swoiste piętno wyciskała inflacja na poszczególnych gałęziach gospodarki. W przemyśle aż do końca 1922 r. sprzyjała ona rozwojowi produkcji, na co złożyły się następujące przyczyny: spadek realnej wartości uiszczanych podatków spowodowany nienadążaniem przez urzędy finansowe z odpowiednimi przeliczeniami; oszczędzenie na funduszu płac w całej tej gałęzi gospodarki od 24 do 28 mld zł. mk z tytułu szybszego wzrostu cen towarów i usług od wypłacanych wynagrodzeń; łatwość sprzedaży w warunkach nadmiaru pieniędzy na rynku nowych akcji i uzyskania tą drogą wzrostu środków obrotowych; spłacanie zaciągniętych pożyczek w walucie o niższej już sile nabywczej. Korzystnie wpływały także na sytuację w przemyśle utrzymywanie się dużego popytu na towary oraz poprawa zaopatrzenia w zagraniczne surowce wynikająca ze zniesienia w lipcu 1919 r. blokady Niemiec. Wszystko to stało się główną przyczyną zwiększenia w latach 1919-1923 rozmiarów wytwórczości środków produkcji o 100% i pozarolniczych dóbr konsumpcyjnych o 69°/o. Ten wzrost produkcji przemysłowej byłby znacznie wyższy, gdyby nie nastąpił w ostatnim roku tego okresu nagły jej spadek w niektórych działach wytwórczości, stanowiący efekt galopującej wówczas inflacji oraz wspomnianego już okupowania Zagłębia Ruhry. W latach 1922 - 1923 spadły np. rozmiary produkcji stali z 11,2 min do 6,2 min t, żelaza z 9,2 min do 4,9 min t i węgla kamiennego z 130 min do 62,3 min t oraz zmniejszyła się liczba wybudowanych mieszkań z 146,6 tyś. do 118,3 tyś. To załamanie się wielkości produkcji spowodowało, że osiągnęła ona w końcu 1923 r. tylko 48% poziomu z 19)13 r. oraz, że Niemcy partycypowały wówczas w globalnej światowej wytwórczości przemysłowej jedynie w 8%.

Rolnictwo z kolei zawdzięczało inflacji zgromadzenie w krótkim czasie dużych środków finansowych, spowodowane wcześniejszym wzrostem cen na produkty rolne i hodowlane niż cen na artykuły przemysłowe i tym samym szybkie spłacenie w tracącej stale wartość walucie zaciągniętych poprzednio zobowiązań finansowych. Wskutek tego w końcu 1923 r. nie posiadało już prawie zadłużenia. Odczuwało ono natomiast w latach 1919 - 1923 ujemne skutki niewystarczającego tempa rozwoju w tym okresie części produkcji przemysłowej, które przejawiały się w niemożności nabycia potrzebnych- ilości nawozów mineralnych, che-

91

micznych środków ochrony roślin oraz maszyn i narzędzi rolniczych. Niepokrywanie w całości popytu rolnictwa, szczególnie na nawozy mineralne, utrudniało uzyskiwanie wysokiej wydajności z ha, która w odniesieniu do podstawowych roślin nie osiągnęła w żadnym roku okresu 1919 -1923 jej poziomu z 1913 r. Stosunkowo powolny wzrost wydajności z ha, a w niektórych nawet latach przejściowy spadek, spowodowany niekorzystnymi warunkami klimatycznymi, oraz utrata po wojnie rolniczych obszarów na rzecz państw ościennych pogłębiały istniejącą już od dziesięcioleci dysproporcję pomiędzy podażą artykułów spożywczych pochodzenia rolniczego a występującym na nie popytem. Ich deficyt na rynku starano się zmniejszyć poprzez rozszerzenie obszaru uprawy roślin, który wzrósł w latach 1919-1923 o 1597 tyś. ha. Uzyskiwano wprawdzie tą drogą wyższe globalne zbiory zbóż i roślin okopowych, ale nadal nie wyotarczały one na wyżywienie ludności. Nie zdołano także mimo wzrostu w latach powojennych liczby hodowanych zwierząt zapewnić pokrycia w całości zapotrzebowania na mięso i pochodzące z niego przetwory. Niemcy pozostały więc po pierwszej wojnie światowej nadal państwem niesamowystarczalnym w dziedzinie wyżywienia własnego społeczeństwa.

W transporcie i łączności bezpośrednim skutkiem inflacji, w miarę jej przedłużania się, był spadek korzystania z ich usług. Zmniejszyły się w latach 1922-1923 przewozy ludności z 2979,3 min do 2381,8 min osób i towarów z 470,2 min do 289,5 min t oraz liczba przesłanych listów z 3912 min do 3225 min, nadanych telegramów z 63,2 min do 57,1 min i przeprowadzonych rozmów telefonicznych z 2068 min do 1852 min. Ogólny indeks świadczonych usług transportowych i łącznościowych wynosił w porównaniu z 1913 r. 63,8 w 1922 r. i 52,8 w 1923 r.

W dziedzinie bankowości inflacja charakteryzowała się przede wszystkim wzrostem udzielanych kredytów. Świadczą o tym m. in.: podniesienie się wartości portfela posiadanych przez Bank Rzeszy weksli i innych rodzajów akceptów z 1,1 mld mk w 1921 r. do 422 mld mk w 1922 r. oraz wysokość udzielanych kredytów przez „kasy pożyczkowe", która kształtowała się następująco: 111,74 mld mk w 1919 r., 291,59 mld mk w 1920 r., 370,82 mld mk w 1921 r., 1568,17 mld mk w 1922 r. i 97,89 trylionów mk w 1923 r. Inną z kolei znamienną cechą lat 1919-1923 był spadek w rezultacie procesów inflacyjnych kapitałów w spółdzielniach kredytowych i bogacenie się niektórych większych przedsiębiorstw bankowych z tytułu prowadzenia handlu dewizami.

W wyniku wojny i inflacji zaszły także zmiany w gospodarce finansowej państwa, które posiadało, jak już o tym nadmieniono, coraz wyższe wydatki. Na ich skok złożyły się: świadczenie rent ofiarom wojny, uiszczanie odszkodowań wojennych, pokrywanie kosztów poszukiwania

92

pracy dla powracających z frontu żołnierzy i osób przybyłych z odpadłych obszarów, wypłacanie obywatelom niemieckim ekwiwalentu za utracone przez nich w rezultacie zmian terytorialnych mienie oraz spłata zaciągniętych długów. Na pokrycie wszystkich zwiększających się wydatków państwa nie wystarczały jego wpływy budżetowe, mimo wprowadzenia w 1919 r. nowego, opracowanego przez ministra finansów, Matthiasa Erzbergera systemu podatkowego gwarantującego jedynie centralnej administracji pobieranie również wszelkich podatków bezpośrednich. Dochody budżetowe państwa wynosiły bowiem w latach 1919 - 1922 14,5 mld mk, a rozchody 42,2 mld mk. Na wyrównanie tego deficytu, jak i inne jeszcze wydatki musiały Niemcy zaciągać z powodu nieuzyskiwania kredytu zagranicznego pożyczki wewnętrzne, co doprowadziło do wzrostu ich zadłużenia z 86,4 mld mk w 1919 r. do 1495,2 mld mk w 1922 r. i 191 580 465 422,1 mld mk w listopadzie 1923 r. Także i poszczególne niemieckie kraje wpadły po 1919 r. w kłopoty finansowe w związku z pozbawieniem ich w ramach wspomnianej reformy Erzbergera niektórych pobieranych dotąd przez nie podatków bezpośrednich.

Niższy aniżeli przed wojną poziom produkcji przemysłowej i rolniczej, słaba wymiana towarowa z zagranicą oraz wysoka stopa inflacji odbiły się niekorzystnie także na obrotach towarowych w handlu, w którym większość przedsiębiorstw musiała się zadowolić niewielkimi dochodami bądź też ponosiła straty. Jedynie wszelkiego rodzaju spekulantom oraz przedsiębiorstwom o długiej tradycji i bogatym doświadczeniu, dysponującym dużymi środkami obrotowymi, udawało się osiągać wysokie zyski i pomnażać majątek. Wśród firm handlowych notujących duży uszczerbek w dochodach znajdowały się również placówki trudniące się międzynarodową wymianą towarową, której obroty ograniczały: podniesione w 1922 r. cła importowe na niektóre artykuły przemysłowe w wysokości od 100 do 35u°/o, trudności uzyskania w warunkach trwającej jeszcze nieufności do Niemiec większych dostaw z zagranicy tak potrzebnej wówczas żywności oraz dysponowanie o wiele mniejszymi niż przed wojną zasobami artykułów przeznaczonych na eksport. Na niemieckim handlu zagranicznym odbiła się negatywnie również zagwarantowana w nim jednostronnie aliantom na podstawie powojennych układów klauzula największego uprzywilejowania.

Ujemne skutki inflacji i innych powojennych trudności najdotkliwiej odczuła klasa robotnicza, wśród której część osób nie mogła w ogóle znaleźć zatrudnienia bądź też pracowała w niepełnym wymiarze godzin. Wśród członków związków zawodowych odsetek bezrobotnych w poszczególnych latach przedstawiał się następująco: w 1919 r. 3,7; w 1920 r. 3,8; w 1921 r. 2,8; w 1922 r. 1,5 i w 1923 r. 10,2. Znacznie w wyższym stopniu partycypowawały wśród ogółu robotników osoby za-

93

r

trudnione w krótszych rozmiarach czasowych, gdyż było ich w październiku i listopadzie 1923 r. ponad 50%. W końcu 1923 r. pracy w Niemczech poszukiwało 3,45 min osób, a wśród korzystających z opieki społecznej zanotowano wówczas 2,34 min robotników zatrudnionych w krótszym wymiarze czasu, często tylko 24 godziny w tygodniu. Klasie robotniczej dokuczał także stały spadek realnej wartości zarobków, których podwyższanie nie nadążało za gwałtownym wzrostem cen. W końcu 1923 r. realne płace robotników wynosiły tylko około 50% ich poziomu z 1913 r.

Spadek realnych płac oraz innych dochodów części ludności przy równoczesnym zmniejszeniu się podaży niektórych rodzajów towarów żywnościowych wywołały obniżenie w porównaniu z 1913 r. spożycia na mieszkańca większości poszczególnych podstawowych artykułów konsumpcyjnych od 9 do 75%. Więcej aniżeli w ostatnim roku przed wybuchem wojny konsumowano w 1923 r. na głowę ludności jedynie soli, cukru i kakao.

Trudne warunki pracy i materialno-bytowe klasy robotniczej pchały ją do podejmowania walki klasowej, której najczęściej stosowaną formą stały się strajki. Ich liczba wzrastała następująco: w 1919 r. 3682, w 1920 r. 3693, w 1921 r. 4093 i w 1922 r. 4348. W 1923 r. obniżyła się ona do 1878 z powodu nieskuteczności w 1922 r. aż 76% lokalnych strajków, obawy w warunkach wzrastającego bezrobocia przed utratą zatrudnienia oraz przeprowadzenia wspomnianej reformy walutowej i położenia kresu inflacji.

Walka klasy robotniczej, łącznie ze spełnianiem przez nią czołowej roli w rewolucji listopadowej w Niemczech, zmusiła rząd do podjęcia kroków zmierzających do poprawy przede wszystkim warunków pracy i płacy ogółu zatrudnionych, w tym również przywrócenia ogłoszonego w dniu 12 ILtopada 1918 r. przez Radę Pełnomocników Ludowych ośmiogodzinnego dnia pracy. Po upadku rewolucji przedsiębiorcy nie respektowali bowiem na ogół tego postanowienia i długość dnia pracy trwała niekiedy 9V2 godziny. Jej urzędowe skrócenie do 8 godzin nastąpiło dopiero na podstawie zarządzenia z dnia 21 grudnia 1923 r. W dziedzinie polityki płacowej korzystne dla robotników okazało się rozszerzenie na mocy zarządzenia z dnia 23 grudnia 1918 r. rejestru dziedzin gospodarki, w których wysokość zarobków regulowano na podstawie ustalonych taryf wynagrodzeń, co chroniło zatrudnionych przed jaskrawym wyzyskiem ze strony pracodawców. W konsekwencji realizacji tego zarządzenia coraz więcej robotników otrzymywało płace przewidziane w odpowiedniej dla danej branży i specjalizacji taryfie wynagrodzeń. Ich liczba wzrosła z 1,4 min w 1913 r. do 6 min w 1919 r., 9,6 min w 1920 r. i 14,3 min w 1922 r. Przed nadmiernym wyzyskiem miały chro-

94

nić robotników także tworzone na mocy ustawy z 1920 r. w zakładach pracy „rady przedsiębiorstw" (Betriebsrdte) oraz wybierani w mniejszych placówkach dysponujących ponad 5 pracownikami mężowie zaufania. Tym przedstawicielstwom pracowników powierzono reprezentowanie interesów zatrudnionych w przedsiębiorstwach osób wobec ich pracodawców. Działalności „rad przedsiębiorstw" i mężów zaufania zawdzięczano wyeliminowanie wielu drobnych dokuczliwości w codziennych warunkach pracy, nie udało im się natomiast w większości przedsiębiorstw wywalczyć nominalnych wynagrodzeń w wysokości zapobiegającej ich realnemu spadkowi ani też doprowadzić do zlikwidowania sporów powstających z różnych przyczyn pomiędzy pracodawcami a robotnikami. Nie zażegnane w rezultacie podejmowanych przez „rady przedsiębiorstw" i mężów zaufania zatargi miały od 1923 r. obowiązkowo rozpatrywać specjalnie w tym celu powoływane komisje rozjemcze przy ministerstwie pracy Rzeszy. Wszyotkie wymienione, osiągnięte w rezultacie prowadzonej walki zdobycze klasy robotniczej łagodziły nieco nadal trudne w okresie inflacji warunki pracy i płacy, których radykalniejsze polepszenie usiłowano wymusić bezpośrednio na przedi siębiorcach poprzez uczestnictwo w lokalnych strajkach, w większości zresztą nieskutecznych.

Uporczywa walka klasy robotniczej, przebieg rewolucji oraz piętrzące się powojenne trudności gospodarcze budziły lęk większości posiadaczy środków produkcji i świadczenia usług, którzy trwożyli się nie tylko o losy własne i posiadanych przedsiębiorstw, ale również o przyszłość stosunków ustrojowych w Niemczech. W celu zatem utrzymania co najmniej dotychczasowych pozycji społecznych i gospodarczych podjęli oni wysiłki zmierzające w kierunku skutecznego przeciwstawiania się realizacji żądań robotniczych dotyczących poprawy warunków pracy i płacy, osłabienia nastrojów rewolucyjnych i umocnienia kapitalistycznych stosunków produkcji. Dla uzyskania między innymi jeszcze silniejszej pozycji w pertraktacjach ze związkami zawodowymi pracodawcy doprowadzili już w pierwszych dwóch latach po wojnie do fuzji Ltnie-jących w przemyśle i rolnictwie ich organizacji. I tak w 1919 r. doszło do połączenia Centralnego Związku Niemieckich Przemysłowców (Zen-tralbund der Deutschen Industrielleri) i Związku Niemieckich Przemysłowców (Bund Deutscher Industriellen) w Związek Niemieckiego Przemysłu Rzeszy (Reichsuerband der Deutschen Industrie). W 1920 r. zaś dokonano zjednoczenia Niemieckiego Związku Rolnego (Der Deutsche Landbund) i Związku Ziemian (Bund der Landwirte) w Związek Rolny Rzeszy (Reichslandbund). Przedstawiciele tych organizacji wywierali wpływ na kształtowanie niemieckiej polityki społecznej i gospodarczej poprzez udział w pracach powstałej w maju 1920 r. Tymczasowej Rady

95

Gospodarczej Rzeszy (Der vorlaufige Reichswirtschaftsrat) i ministerstw kierujących poszczególnymi dziedzinami gospodarki. Oni też spowodowali wkrótce zlikwidowanie powstałego w 1919 r. w niektórych przedsiębiorstwach górniczych samorządu oraz utworzonej w listopadzie 1918 r. Centralnej Wspólnoty Pracy Pracodawców i Pracobiorców Przemysłu i Rzemiosła Niemiec (Zentralarbeitsgemeinschaft industrieller und ge-werblicher Arbeitgeber und Arbeitnehmer Deutschlands). Celem tej działalności likwidacyjnej było zwiększenie współudziału reprezentowanych przez nich organizacji w rozstrzyganiu podstawowych spraw ekonomicznych w szeroko pojętym przemyśle, do których należała także dbałość o utrzymanie w tej gałęzi gospodarki popieranej przez państwo prywatnej własności środków produkcji.

Przemysłowcy niemieccy już od pierwszych miesięcy po zakończeniu wojny zabiegali również o uzyskanie korzystnych warunków do ekspansji niemieckiego kapitału za granicą, w tym o otrzymanie zezwolenia na kontynuowanie w niektórych krajach zakazanej bądź ograniczonej w Niemczech produkcji niektórych rodzajów uzbrojenia. Rozmowy w tych sprawach prowadziły między innymi tak znane firmy jak Junkers, Siemens, Krupp i Rhełnmetałl, a wspomagała je w nich Reichswehra, która w tym celu nawiązała kontakty z władzami bądź przedsiębiorcami Chin, Finlandii, Hiszpanii, Holandii, Japonii, Szwajcarii, Szwecji, Turcji i kilku jeszcze innych państw. Częściowo te starania zostały uwieńczone powodzeniem, co spowodowało wzrost niemieckiego potencjału ekonomicznego za granicą poprzez nabycie tam nowych przedsiębiorstw; umożliwiło osiąganie zysków ze sprzedaży wytwarzanych artykułów oraz zezwalało na zdobywanie dalszych doświadczeń w dziedzinie produkcji coraz nowocześniejszego uzbrojenia. W ten sposób część niemieckich przedsiębiorców łagodziła bądź nawet niwelowała dotykające ich w kraju skutki inflacji, a państwo mogło w każdej chwili skorzystać z nagromadzonej za granicą wiedzy niemieckich specjalistów dla tak upragnionego przez nie rozwoju własnego przemysłu zbrojeniowego, ograniczonego w możliwościach produkcyjnych postanowieniami traktatu wersalskiego.

Procesy inflacyjne, jak i przeżywane inne powojenne trudności nie pozostały bez wpływu na kształtowanie się w latach 1919-1923 stosunków demograficznych. Dotyczy to zarówno ruchu naturalnego jak i wędrówkowego. Demobilizacja milionów mężczyzn i powrót do kraju tysięcy jeńców wojennych stały się główną przyczyną wzrostu w pierwszym okresie powojennym promille zawartych związków małżeńskich z 13,4 w 1919 r. do 14,5 w 1920 r. W następnych jednakże latach w rezultacie rozwijającej się inflacji spadło ono do 11,9 w 1921 r., 11,1 w 1922 r. i 9,4 w 1923 r. Inflacja spowodowała także załamanie zwię-

96

kszającego się początkowo przyrostu naturalnego, który wynosił w %o: 4,5 w 1919 r., 10,8 w 1920 r. 11,6 w 1921 r., 8,6 w 1922 r. i 7,2 w 1923 r. Nieustabilizowana w Niemczech po wojnie sytuacja polityczna, gospodarcza i społeczna oraz dokonywane zmiany granic państwowych wzmogły ruch ludności tak wewnątrz kraju jak i w skali międzynarodowej. Wewnętrzne duże migracje wynikały przede wszystkim z powrotu do rodzinnych stron zdemobilizowanych żołnierzy oraz przeprowadzanego przez władze państwowe na podstawie ustawy osadniczej Rzeszy (Reichssiedlungsgesetz) z dnia 11 sierpnia 1919 r. osadnictwa wiejskiego, które miało do spełnienia dwa podstawowe cele: społeczny i polityczny. Pierwszy polegał na zmniejszeniu bezrobocia poprzez skierowywanie poszukujących zatrudnienia osób na wieś i przydzielaniu im tam gospodarstwa rolnego oraz na zaspokojeniu jednocześnie w ten sposób częściowo istniejącego pożądania posiadania ziemi uprawnej, co pozwoliło uniknąć postulowanej niekiedy reformy rolnej; drugi zaś sprowadzał się do tworzenia pasów osadniczych na obszarach graniczących z Polską, tj. na pograniczu międzyrzecko-złotowskim, na Śląsku Opolskim i w Prusach Wschodnich. Pasy te miały przeobrazić oblicze narodowościowe ziem przygranicznych i równocześnie izolować zamieszkałą na nich autochtoniczną ludność polską od jej ojczyzny. Łącznie w latach 1919 -1923 utworzono w Niemczech 12 230 gospodarstw osadniczych o przeciętnej powierzchni 8,5 ha, z których większość przypadała na ziemie położone w pobliżu polskiej granicy. Pociągnęło to za sobą przybycie na to terytorium kilkudziesięciu tysięcy Niemców z głębi kraju. U podstaw z kolei migracji zewnętrznych legły przede wszystkim przyjazdy Niemców z utraconych po wojnie przez Rzeszę terytoriów oraz wyjazdy osób nie mogących znaleźć w kraju zatrudnienia lub pragnących osiedlić się w państwach zapewniających im wyższy standard życiowy. Z odpadłych od Rzeszy po pierwszej wojnie światowej ziem przybyło do Niemiec do końca 1923 r. około 600 tyś. osób, równocześnie wyemigrowało z nich niespełna pół miliona ludności, w tym ca 150 tyś. Polaków przeniosło się z Nadrenii i Westfalii do Francji. Niemcy posiadały zatem w latach 1919-1923 niewielkie dodatnie saldo migracyjne, które wraz z uzyskiwanym przyrostem naturalnym pozwoliło osiągnąć im stan zaludnienia wynoszący w 1923 r. około 62 min.

3. Rozwój gospodarczy w latach 1924-1929

Przeprowadzenie reformy walutowej, realizacja postanowień planu Dawesa w odniesieniu do odszkodowań wojennych, otwarcie się możliwości zaciągania zagranicznych kredytów, osłabienie wrzenia rewolucyj-

7 Cz. Łuczak: Dzieje gospodarcze ...

97

r

nego oraz uregulowanie spraw granicznych stworzyły podstawy do rozwoju demograficznego i gospodarczego Niemiec. W dziedzinie stosunków ludnościowych nastąpiło ustabilizowanie się przyrostu naturalnego poniżej 10,2%o (tab. 45), co wynikało przede wszystkim ze spadku urodzeń, zjawiska charakterystycznego w okresie międzywojennym dla społeczeństw o wyższym standardzie życiowym.

Tabela 45

Ruch ludnościowy w Niemczech w latach 1919 - 1932 (w %>o)

Rok Zawarte związki małżeńskie Urodzenia Zgony Przyrost naturalny Średnia ludności w roku w tyś.

1919 13,4 20,0 15,5 4,5 62897

1920 14,5 25,9 15,1 10,8 61974

1921 11,9 25,3 13,9 11,4 62473

1922 11,1 23,0 14.4 8,6 61 185

1923 9,4 21,1 13,9 7,2 61 577

1924 7,1 20,6 12,3 8,3 61953

1925 7,7 20,7 11,9 8,8 62411

1926 7,7 19,6 11,7 7,9 62866

1927 8,5 18,4 12,0 6,4 63252

1928 9,2 18,6 11,6 7,0 63618

1929 9,2 17,9 12,6 5,3 63957

1930 8,8 17,6 11,1 6,5 64294

1931 8,0 16,0 11,2 4,8 64631

1932 ' 7,9 15,1 10,8 4,3 64911

Źródło: Sozlalgeschichtliches Arbeitsbuch. T. III. Materlalien żur Statlstik des Deutschen Reiches 1914-1945. Von D. Petzina, W. Abelshauser, A. Faust (cyt. Soiialgeschichtliches Arbeitsbuch...,), s. 32.

W zagranicznym ruchu wędrówkowym spadała sukcesywnie od 1926 r. liczba osób emigrujących, która wynosiła 62 705 w 1925 r., 65 283 w 1926 r., 61379 w 1927 r., 57241 w 1928 r. i 48734 w 1929 r. Wyjeżdżały one głównie do państw Ameryki Północnej i Południowej, w tym przede wszystkim do Brazylii. Przyczyna zmniejszania się emigracji tkwiła w zwiększających się w Niemczech możliwościach zatrudnienia. Skurczyła się równocześnie w latach 1924-1929 imigracja stała, co wiązało się z zakończeniem w 1926 r. masowego przemieszczania się ludności spowodowanego zmianami granic państwowych i utratą kolonii. Od zakończenia wojny do czerwca 1925 r. przeniosło się z tych powodów do Niemiec 769 tyś. osób. Dodatnie łączne saldo ruchu naturalnego i zewnętrznego migracyjnego zapewniło w latach 1924-1929 wzro.t ludności w Niemczech z 61 953 tyś. do 63 9'57 tyś. W dniu pierwszego powojennego spLu ludności, tj. 16 czerwca 1925 r., liczyła ona

62411 tyś., z tego 32009 tyś. (51,3%) przypadało na osoby czynne zawodowo. Wśród niej czerpało wówczas środki na utrzymanie z przemysłu i rzemiosła 42%, z rolnictwa 23%, z handlu i komunikacji 16,7%, ze służby publicznej 6,8%, z posługi prywatnej 2,4% oraz z innych źródeł 9,1%. Z tej ogólnej liczby ludności żyło w czerwcu 1925 r. 26,8% w miejscowościach liczących powyżej 100 tyś. mieszkańców. W porównaniu z rokiem 1910 zwiększył się zatem w Niemczech w 1925 r. udział wśród ludności osób czynnych zawodowo o 5,8%, przebywających stale w miejscowościach pooiadających ponad 100 tyś. mieszkańców o 5,5% i z ukończonym 65 rokiem życia o 0,8%, co w ostatnim przypadku było wynikiem rozwoju .nauk medycznych i podnoszenia się higieny życia osobistego.

Charakterystyczną cechę procesów demograficznych lat 1924-1929 stanowiło także nasilenie zapoczątkowanych już w poprzednim okresie wspomnianych akcji osadniczych na ziemiach przygranicznych. W latach 1926-1927 objęto nimi również Saksonię i Bawarię, a więc terytoria sąsiadujące z Czechosłowacją. Ogółem dla celów osadniczych utworzono w latach 1924-1929 aż 27099 nowych gospodarstw rolnych o łącznej powierzchni 395 639 ha, ale liczba ta daleko odbiegała od planów rządowych, które zakładały powstawanie od 1926 r. 100 tyś. takich placówek rocznie. Patronat nad tym osadnictwem przejęły Rzesza i Prusy i one też głównie tę akcję finansowały. Rzesza przeznaczała na ten cel od 1926 r. 50 min mk rocznie. W rezultacie zaangażowania się władz państwowych powstawały na pograniczu coraz nowe wioski chłopskie, mające zdaniem rządu tworzyć zaporę przeciw naporowi Polaków i Cze-chosłowaków.

Znacznie silniej aniżeli na stosunki demograficzne oddziaływały wspomniane przyczyny na rozwój gospodarczy Niemiec, któremu w latach 1924-1929 sprzyjały także poparcie ze strony rządu oraz wykrzesanie z krajowych zasobów kapitału środków finansowych na cele in-we tycyjne. Pomoc rządu odzwierciedlała się przede w^ży^tkim w realizowaniu korzystnej polityki podatkowej i celnej i wynikała m.in. z traktowania gospodarki również jako skutecznego narzędzia wywierania wpływu na kształtowanie polityki zagranicznej, o czym nadmienił minister spraw zagranicznych, Guitav Stre^emann, w przemówieniu wygłoszonym w dniu 14 grudnia 1925 r. Dopływ zaś do gospodarki rodzimych kapitałów w wysokości kilkudziesięciu miliardów marek umożliwił dodatkowe zwiększenie nakładów inwestycyjnych o 28 mld mk oraz przyczynił się do dość dużego wzrostu środków obrotowych.

Spośród wszystkich gałęzi gospodarki najwyższą dynamikę rozwoju wykazywał przemysł, w którym wielkość nakładów inwestycyjnych wy-

98

99

nosiła w latach 1925-1929 około 19300 min mk, tj. przeciętnie rocznie 3860 min mk, podczas gdy w Ootatnich czterech latach przed wybuchem wojny analogiczna średnia roczna kształtowała się w wysokości 1502 min mk. Dzięki tym dużym inwestycjom zwiększał się między innymi stopień mechanizacji pracy, który np. w górnictwie węglowym wzrósł z 2°/o w 1913 r. do 48% w 1925 r. i 91% w 1929 r. Wysoki stopień mechanizacji zapewniał z kolei większą wydajność pracy, niższe koszty wytwarzania oraz wzrost produkcji. Wydajność pracy obliczana na jednego robotnika i godzinę podskoczyła, przyjmując rok 1913/14 za 100, z 88 w 1924 r. do 124 w 1929 r. Kryło się za nią nie tylko inhalowanie nowocześniejszych urządzeń, ale także dyscyplina i kwalifikacje wielu robotników. Rozmiary produkcji zaś wzrosły w latach 1924 - 1929 w odniesieniu do węgla kamiennego z 118768 tyś. do 163440 tyś. t, rudy żelaza z 4457 tyś. do 6373 tyś. t, surówki żelaza z 7832 tyś. do 13 239 tyś. t i surówki stali z 9701 tyś. do 16 019 tyś. t. Przyrost netto mieszkań zwiększył się z 205 793 w 1926 r. do 317 682 w 1929 r. Indeks całej produkcji przemysłowej podniósł się, traktując jako punkt wyjściowy rok 1913 za 100, z 72 w 1924 r. do 85 w 1925 r., 78 w 1926 r., 98 w 1927 r. i 102 w 1928 r. Z wyjątkiem kilkumiesięcznego spadku wytwórczości w 1926 r., spowodowanego krótkotrwałą depresją gospodarczą w świecie, przemysł odznaczał się przez cały okres 1924 - 1929 dużym tempem rozwoju. W jego rezultacie Niemcy na początku 1929 r. stały się ponownie drugą po USA potęgą przemysłową świata. Ich udział w światowej produkcji przemysłowej osiągnął w 1928 r. 12%. Partycypowały one wówczas w 13,3% światowego wydobycia węgla kamiennego, w 15% światowej produkcji surówki żelaza i 15,3% wytwórczości stali surowej.

Mniejsza dynamika rozwoju w porównaniu z przemysłem wystąpiła w rolnictwie, w którym indeks produkcji kształtował się następująco (rok 1913 = 100): 72 w 1924 r., 84 w 1927 r. i 88 w 1928 r. Na taki stan rzeczy złożyły się następujące przyczyny: stosunkowo niskie nakłady inwestycyjne, wysokie koszty produkcji na wschodnich obszarach Niemiec, duże zadłużenie wielu gospodarstw oraz niekorzystne kształtowanie się w niektórych latach cen na zwierzęta rzeźne. Na inwestycje rolnicze wydatkowano w min mk: w 1925 r. 850, w 1926 r. 310, w 1927 r. 1540, w 1928 r. 1270 i w 1929 r. 120. Ogółem rolnictwo partycypowało w nakładach inwestycyjnych zrealizowanych w latach 1925 - 1929 w niemieckiej gospodarce tylko w 10,9%, gdy w okresie 1910 - 1913 odsetek ten wynosił 13,9. Szczególnie mało inwestowano w rolnictwie na obszarach położonych na wschód od Łaby z powodu odczuwanego braku środków obrotowych i istniejących tam jeszcze możliwości zatrudnienia taniej siły roboczej stwarzającej alternatywę dla droższej mechanizacji.

100

Niski stan wyposażenia technicznego pociągał za sobą mniejszą rentowność, a nawet powodował straty w zlokalizowanych na tych ziemiach gospodarstwach rolnych. Ich przychód brutto z ha był w latach 1924-

- 1928 niższy w porównaniu z przedsiębiorstwami położonymi na pozostałych obszarach Republiki Weimarskiej. Różnica ta wynosiła od 13 do 23 mk w grupie gospodarstw o powierzchni od 5 do 50 ha i od 22 do 30 mk w przedsiębiorstwach posiadających ponad 100 ha ziemi. Gospodarstwa o areale od 100 do 200 ha ponosiły w latach 1924/25-1925/26 jako całość nawet straty w wysokości 3 mk z ha, a większe o powierzchni powyżej 200 ha aż 20 mk. Te ostatnie wykazywały deficyt 6 mk na ha również w latach 1926/27 -1927/28. Dopiero udzielana od 1926 r. pomoc finansowa państwa dla rolnictwa wschodnich obszarów, o czym jeszcze będzie mowa, zapobiegła powstawaniu strat w latach 1928/29 -

-1929/30. Występujący deficyt w wielu gospodarstwach i niska rentowność w dużej części pozostałych przedsiębiorstw rolnych zmuszała ich właścicieli do zaciągania kredytu na zakup podstawowych narzędzi i nawozów mineralnych oraz na pokrywanie innych niezbędnych wydatków. Po prawie całkowitym oddłużeniu rolnictwa na przełomie lat 1923-

- 1924 nastąpił wkrótce ponowny wzrost jego zobowiązań finansowych z powodu pobranych pożyczek. W 1925 r. stan zadłużenia rolnictwa z tytułu otrzymanego krótko- i średnioterminowego kredytu wynosił już 2183,8 min mk. W następnym roku obciążenie rolnictwa w Niemczech wynikające z uzyskanych pożyczek osiągnęło 75,45 mk na ha. Trudną sytuację finansową rolnictwa pogorszył jeszcze spadek cen zwierząt rzeźnych, co spowodowało zmniejszenie się w latach 1927 - 1929 hodowli trzody chlewnej z 22 899,1 do 19 944 tyś., owiec z 3818,9 do 3479,9 tyś. oraz kóz z 3224,6 do 2625,4 tyś. Wzrosła jedynie w tych latach liczba bydła z 18 010,7 do 18 032,7 tyś. Niska opłacalność hodowli skupiła wysiłki rolników głównie na gospodarce roślinnej, w której wyższe efekty zapewniły przede wszystkim dokonywane w niej intensywne zabiegi agrotechniczne, tj. nawożenie, zasilanie gleby mikroelementami oraz chemiczna i biologiczna ochrona plantacji przed szkodnikami i chorobami. Zabiegi te oraz sprzyjające warunki atmosferyczne spowodowały wzrost wiatach 1924 - 1929 w porównaniu z poprzednim pięcioleciem przeciętnej rocznej wydajności z ha zbóż oraz roślin okopowych, co w powiązaniu ze zwiększeniem w tym okresie areału upraw o 285 tyś. ha zapewniło wyższe przeciętne roczne globalne zbiory płodów rolnych (tab. 46). Mimo tego rozwoju produkcji roślinnej niemieckie rolnictwo jako całość poniosło w latach 1924, 1926 i 1929 straty finansowe oraz nastąpił spadek jego udziału w dochodzie narodowym z 20% w 1924/25 r. do 17% w 1928/29 r. Ta niekorzystnie kształtująca się sytuacja ekonomiczna w rolnictwie doprowadziła do powstania ruchu protestacyjnego roi-

101

ników pod nazwą „czarny sztandar" (schwarze Fahne), który m. in. zorganizował w dniu l stycznia 1928 r. publiczną manifestację z udziałem 140 tyś. osób.

Duży skok w rozmiarach wytwórczości wystąpił natomiast w leśnictwie i rybołówstwie morskim, które to gałęzie gospodarki osiągnęły w la-

Tabela 46 Wydajność z ha oraz rozmiary produkcji niektórych płodów rolnych w Rzeszy w latach 1919 - 1932

Rok Wydajność z ha w q Rozmiary produkcji w tyś. t

pszenica " o S jęczmień owies ziemniaki buraki cukrowe pszenica 0 J? •c .M •1 owies ziemniaki buraki cukrowe

1919 16,8 13,9 14,8 15,0 98,8 193,2 2169 6100 1670 4494 21479 5819

1920 16,3 11,5 15,0 15,0 115,1 243,6 2255 4972 1800 4870 28249 7964

1921 20,5 15,9 17,1 15,8 98,8 204,9 2933 6798 1939 5004 26149 7980

1922 14,2 12,6 14,0 12,5 149,4 258,6 1958 5324 1607 4015 40661 10792

1923 19,7 15,3 18,0 18,3 119,5 226,7 2897 6682 2361 6107 32580 8696

1924 19,2 16,1 19,9 19,2 158,3 260,3 2937 6876 2808 6785 43682 10267

1925 23,1 19,7 20,8 18,6 170,8 256,2 3723 9272 2989 6423 47976 10326

1926 18,2 15,6 19,1 28,9 125,1 260,5 3030 7367 2832 7274 34536 10495

1927 21,0 16,6 21,1 20,9 153,5 250,0 3800 7859 3149 7299 43183 10854

1928 23,8 20,2 24,2 21,9 159,3 242,3 4270 9374 3682 7696 45396 11011

1929 23,2 19,0 22,5 22,8 155,5 243,5 3716 8971 3499 7946 43660 11091

1930 22,7 17,9 20,7 18,0 184,8 308,9 4182 8447 3146 5990 50783 14919

1931 21.1 16,8 20,5 20,3 170,6 289,9 4671 7348 3320 6478 46815 11039

1932 23,7 20,7 22,6 22,2 179,6 290,9 5519 9200 3537 7666 39632 7876

Źródta W. O. Hoffmann, Dos Wacbstum..., s. 278-281 i 284 - 287.

tach 1924 -1929 najwyższą od 1871 r. średnią roczną wartość produkcji. Wynosiła ona w pierwszym przypadku 655,5 min mk i w drugim 150,6 min mk. Te wysokie efekty zawdzięczano korzystaniu z coraz nowocześniejszych urządzeń i udoskonalaniu procesów technologicznych.

Do prężnie rozwijających się w okresie 1924 -1929 gałęzi gospodarki należały także transport i łączność, których indeks wszystkich realizowanych przez nie usług wzrósł, przyjmując rok 1913 za 100, do 90 w 1925 r., 91,1 w 1926 r., 104,8 w 1927 r. i 106,8 w 1929 r. Zwiększyła się m. in. liczba przesłanych w okresie 1924-1929 listów, kart pocztowych i paczek z 4491 min do 7720 min, przeprowadzonych rozmów telefonicznych z 1820 min do 2426 min oraz przekazów pieniężnych z około 60 min do 73,3 min. Podniosła się również liczba osób przewiezionych autobusami z 8510 tyś. do 85 600 tyś. i kolejami z 1962,5 min do 2057

102

min oraz wzrosła ilość przemieszczonych drogami szynowymi towarów z 342,6 min do 531,4 min t. Świadczenie tak dużych rozmiarów wymienionych i innych jeszcze usług wynikało z intensywnej rozbudowy potrzebnego do ich realizacji wyposażenia technicznego, w tym środków transportowych, których duży przyrost wypełnił w poważnym stopniu luki powstałe wśród nich w wyniku działań wojennych i uiszczonych odszkodowań. Na przykład morska flota handlowa dysponowała w 1930 r. taborem pływającym już o łącznej pojemności 4364 tyś. BRT wobec 5134 tyś. BRT posiadanych w 1914 r. Liczba statków żeglugi śródlądowej podskoczyła w latach 1924 - 1929 z 22 882 do 24 850, przy czym ich pojemność zwiększyła się z 6796 tyś. do 7358 tyś. BRT, a łączna moc zainstalowanych na nich silników z 651 tyś. do 743 tyś. KM. Wzrosła również w okresie 1925-1929 liczba samochodów osobowych z 98 tyś. do 238 tyś. i motocykli z 99 tyś. do 324 tyś. oraz w latach 1923 - 1929 samochodów ciężarowych z 51,7 tyś. do 143,9 tyś. Na okres 1924-1929 przypadło ponadto nasilenie przygotowań do intensywniejszej rozbudowy cywilnego transportu lotniczego, których zapowiedzią było połączenie w styczniu 1926 r. spółek akcyjnych Deutsche Aero Lloyd i Junkers Luftuerfcehr w Deutsche Lufthansa (od 1934 r. Lufthansa).

Rozwój omówionych gałęzi gospodarki dokonywał się, jak już o tym wspomniano, przede wszystkim dzięki uzyskanym w latach 1924 - 1929 pożyczkom zagranicznym w wysokości około 21 mld mk, z której to kwoty 70% pochodziło z USA. Około połowy tego kredytu przeznaczono na spłatę odszkodowań, resztę zaś wydatkowano na pokrycie części kosztów inwestycji i zakupu za granicą surowców. Zagraniczne pożyczki stały się ponadto głównym źródłem wzrostu w Banku Rzeszy stanu dewiz z 70 min w końcu 1923 r. do 277 min zł. mk w 1929 r. oraz zwiększenia się w tym czasie zapasów złota z 700 min do 2,3 mld zł. mk, co niewątpliwie ułatwiło rozwój międzynarodowych stosunków gospodarczych. Finansowanie inwestycji i zwiększenie środków obrotowych w poszczególnych gałęziach gospodarki odbywało się również poprzez zaciąganie pożyczek bankowych, których instytucje kredytowe udzielały początkowo z powodu spadku podczas inflacji ich kapitałów własnych jak i deponowanych w nich kwot pieniężnych na ogół w niższej od żądanej wysokości. Dopiero poprawa sytuacji gospodarczej i towarzyszący jej wzrost wkładów pieniężnych w bankach, które np. w spółdzielniach kredytowych zwiększyły się w latach 1924-1929 z 1125 min do 4666 min mk, umożliwiły pobieranie wyższych pożyczek. Zadłużenie z tego tytułu podniosło się we wszystkich niemieckich bankach z 5670,2 min w 1924 r. do 9620,1 min mk w 1925 r. i do kilkunastu miliardów marek w 1929 r. Część kosztów inwestycji, w tym zwłaszcza użyteczności publicznej, płacono także z zaciągniętych pożyczek publicznych, zobowiązania z tytułu.

103

których wynosiły w 1929 r. 9705 min mk, z tego przypadało na centralne władze państwowe 69,7%, gminy 21,7% oraz na kraje 8,6%.

•Ożywienie życia gospodarczego po zlikwidowaniu inflacji pociągnęło za sobą wzrost obiegu pieniądza z 4283 min w 1924 r. do 6633 min mk w 1929 r. Była to cyrkulacja w pełni kontrolowana w trosce o zachowanie właściwej relacji pomiędzy rozmiarami znajdującego się na rynku pieniądza a podażą ilościową i jakościową towarów i usług. Prawo emisji pieniądza przysługiwało nadal na mocy ustawy bankowej z dnia 30 sierpnia 1924 r. Bankowi Rzeszy i czterem innym instytucjom kredytowym korzystającym z tego przywileju już przed pierwszą wojną światową.

Rozwój gospodarczy lat 1924- 1929 wywarł pozytywny wpływ na gospodarkę finansową państwa, krajów i gmin, których kasy zasilały coraz wyższe dochody pochodzące z uiszczanych przez ludność świadczeń pieniężnych. Wysokość tych ostatnich przypadająca na mieszkańca zwiększyła się z 167,46 mk w 1925 r. do 183,48 mk w 1927 r. i 222,04 mk w 1929 r. Z uzyskiwanych przychodów władze pokrywały koszty administracyjne kształtujące się powyżej 3/4 całkowitych ich wydatków. Drugie miejsce w rozchodach państwa zajmowały kwoty przeznaczone na utrzymanie armii, których wysokość zwiększyła się z 490,9 min mk w roku 1924/25, do 633,3 min mk w roku 1925/26, 704,2 min mk w roku 1926/27 i 827 min mk w roku 1928/29. Wzrost tych wydatków wynikał ze zintensyfikowania rozbudowy niemieckich sił zbrojnych. W coraz wyższym odsetku partycypowały w budżecie państwa także wydatki na wspomniane już osadnictwo na przygranicznych obszarach Niemiec oraz na uchwaloną w dniu 18 maja 1929 r. „pomoc gospodarczą dla Prus Wschodnich". Udzielano jej przede wszystkim zadłużonym gospodarstwom rolnym, które miały szansę pomyślniejszego gospodarowania w przyszłości. Przyznanie pomocy finansowej poszczególnym przedsiębiorstwom rolnym w postaci pożyczki bądź bezzwrotnej zapomogi uzależniano niekiedy od sprzedaży przez nie części posiadanej ziemi na cele osadnicze. Dzięki zastrzykowi finansowemu otrzymanemu w ramach „pomocy gospodarczej dla Prus Wschodnich" uratowało się w 1928/29 r. przed bankructwem 1100 gospodarstw chłopskich i 1500 junkierskich przedsiębiorstw rolnych. W rezultacie wydatkowania wysokich kwot na oele militarne i osadnicze, na uiszczanie odszkodowań oraz na pomoc materialną dla Prus Wschodnich i dla mniejszości niemieckich zamieszkujących na obczyźnie zwiększył się udział rozchodów państwowych w produkcie społecznym netto z 10,8% w latach 1910 - 1913 do 13,6% w okresie 1925-1929.

Wzrastające koszty rozbudowy majątku trwałego i potrzeba posiadania większych środków obrotowych na wzmożoną działalność gospodarczą

104

wymagały zgromadzenia dużych ilości pieniędzy, które uzyskiwano najczęściej w drodze zawiązywania spółek kapitałowych, przeważnie akcyjnych i w drugiej kolejności z ograniczoną odpowiedzialnością. Liczba pierwszych wzrosła w latach 1925 - 1929 z 16 218 do 18 191, drugich zaś; było w 1926 r. 57 338. Wraz ze zwiększeniem się liczebności spółek niektóre z nich dysponowały coraz wyższymi kapitałami, pochodzącymi także z łączenia się niektórych towarzystw akcyjnych. Doprowadziło to w dalszej konsekwencji do wzrostu przeciętnego kapitału na jedną spółkę akcyjną z 1471 tyś. mk w 1925 r. do 1800 tyś. mk w 1927 r. i 2092 tyś. mk w 1929 r. Te największe spółki kapitałowe odgrywały dominującą rolę w tworzeniu nowych i rozbudowie już istniejących związków monopolistycznych, których liczba w latach 1924 - 1929 gwałtownie się podnosiła. Najliczniej były wśród nich reprezentowane kartele, których istniało w 1925 r. 1539, z tego 580 (37,7%) przypadało na szeroko pojęty przemysł metalowy, 272 (17,7%) na odzieżowy, 170 (10,9%) na spożywczy, 127 (8,3%) na chemiczny, 107 (7,0%) na papierniczy i 283 (18,4%) na 8 innych działów wytwórczości. W latach 1925 - 1926 wszystkie związki monopolistyczne koncentrowały m. in. 97,3% produkcji brutto w górnictwie, 96,3% w przemyśle barwników, 86,9% w przemyśle elektrotechnicznym, po 70% w chemicznym i papierniczym, 66% w szklarskim i 31% w hutnictwie metali. Opanowały one ponadto 80,9% przedsiębiorstw żeglugowych i 73,8% instytucji kredytowych. Dysponowanie tak dużym potencjałem ekonomicznym zapewniło im wywieranie decydującego wpływu na życie gospodarcze w Niemczech oraz stworzyło korzystne możliwości do dalszej ekspansji niemieckiego kapitału za granicą i rozwijania współpracy z monopolami innych państw. Niedostatek w Niemczech wielu surowców i żywności oraz równoczesna nadwyżka w stosunku do potrzeb pozarolniczych produktów przemysłowych legły u podstaw rozszerzania w latach 1925 - 1929 zagranicznej wymiany towarowej, która charakteryzowała się w tym okresie łącznym ujemnym bilansem w wysokości 7776,4 min mk. Jedynie w roku 1926 i 1929 osiągnięto w międzynarodowych obrotach handlowych dodatnie saldo, które nie zrównoważyło jednakże istniejącej w pozostałych latach wysokiej nadwyżki importu nad eksportem (tab. 47). Wśród przywożonych w okresie 1925 - 1929 do Niemiec artykułów od 31,9 do 39,S% przypadało w poszczególnych latach na artykuły spożywcze, od 37,4 do 40,1% na surowce, od 16,1 do 18,8% na półfabrykaty i od 7,2 do 10,8% na gotowe produkty. W wywozie natomiast od 56,1 do 60,7% zajmowały gotowe produkty, od 18,4 do 22,2% półfabrykaty, od 13,6 do 1*6,3% surowce i od 4,3 do 6,3 żywności (tab. 47). Struktura towarowa handlu zagranicznego była więc analogiczna jak przed pierwszą wojną światową. Odzwierciedlała ona duży potencjał przemysłowy Niemiec

705

i zarazem niewystarczalność ich rolnictwa. W celu zatem zaspokojenia potrzeb żywnościowych ludności istniała konieczność sprowadzania dużej ilości artykułów spożywczych z zagranicy, przede wszystkim z krajów Europy Wschodniej i Południowo-Wschodniej, oferujących na ogół te towary po niższych cenach od kształtujących się na nie w Niemczech. Stwarzało to konkurencję dla niemieckich przedsiębiorców rolnych, którzy wymogli uchwalenie przez Reichstag w dniu 12 sierpnia 1925 r. chro-aiiącej ich interesy noweli do obowiązującej taryfy celnej. Nowela tanie satysfakcjonowała w pełni wielkich posiadaczy ziem.kich, gdyż stanowiła kompromis pomiędzy interesami rolnictwa i wielkiego przemysłu. Przedstawiciele tego ostatniego byli bowiem przeciwni wprowadzeniu zbyt wygórowanych opłat celnych na importowaną żywność w obawie przed zastosowaniem przez niektóre państwa retorsji wobec eksportowanych przez nich artykułów przemysłowych.

Niemcy mimo posiadania ujemnego bilansu handlowego i płacenia odszkodowań wojennych miały w latach 1924 - 1929 dodatnie saldo bilansu płatniczego w wysokości 1136 min mk, na co złożyły się przede wszystkim wpływy z usług floty handlowej, opłaty za tranzyt i przesyłki pocztowe oraz dochody ze sprzedanych licencji i działalności niemieckich przedsiębiorstw za granicą.

Rozwój gospodarczy stworzył korzystne warunki do wzrostu zatrudnienia, które osiągnęło w latach 1924-1929 w Niemczech najwyższy do tego czasu poziom. Zwiększyło się ono z 30 968 tyś. w 1913 r. do 31 033 tyś. w 1925 r. i 32 266 tyś. w 1929 r. Z ogólnej liczby pracowników najemnych przypadało w 1925 r. 40,1% na przemysł, 31,5% na rolnictwo, 12,5% na handel, ubezpieczenia i kredyt, 4,7% na transport i łączność, 4,4% na służbę domową i 6,8% na inne działy. Wśród za-

Rozmiary i struktura asortymentowa handlu zagranicznego

Import

w tym:

Rok ogółem % artykuły spożyw- o/ /o surowce % półfa- % produkty go-

brykaty

cze towe

1925 12429,2 100 4414,3 35,5 4820,4 38,8 2204,3 17,7 990,2 8,0

1926 9 984,3 100 3922,8 39,3 3730,1 37,4 1611,9 16,1 719,5 7,2

1927 14113,5 100 4756,1 33,7 5424,9 38,4 2641,4 18,8 1291,1 9,1

1928 13931,1 100 4648,2 33,4 5463,3 39,2 2368,5 17,0 1451,1 10,4

1929 13358,8 100 4259,7 31,9 5357,1 40,1 2300,7 17,2 1441,3 10,8

1930 10348,7 100 3335,2 32,2 4041,9 39,1 1825,9 17,6 1145,7 11,1

1931 6712,8 100 2198,7 32,8 2528,1 37,7 1206,9 17,9 779,1 11,6

1932 4652,8 100 1685,1 36,2 1786,5 38,4 725,5 15,6 455,7 9,8

Źródło: W. O. Hoffmann, Dat Wachstum..., s. 520-521 i 524-525.

106

trudnionych w 1925 r. udział kobiet wynosił 11 601 tyś., czyli 37,4%, robotników cudzoziemskich zaś 0,7%, z których ponad połowę stanowili Polacy (w 1925/26 r. 57,3% i w 1927/28 r. 56,3%) angażowani do pracy w większości w rolnictwie. Wymieniony wzrost zatrudnienia spowodował zmniejszenie liczby bezrobotnych w Niemczech z 1,9 min w 1926 r. do 1,6 min w 1928 r.

Warunki pracy i płacy większości zatrudnionych uległy w latach 1924-1929 znacznemu polepszeniu. Skrócono przede wszystkim długość tygodnia pracy, która w listopadzie 1926 r. dla ponad połowy pracowników fizycznych wynosiła już 48 godzin. Nadal jednakże więcej niż trzecią część robotników zatrudniano w wymiarze czasowym przekraczającym 52 godziny w tygodniu. Usprawniono ponadto po 1924 r. działalność komisji rozjemczych oraz podwyższono zarobki. Przeciętne roczne wynagrodzenie brutto wzrosło bowiem w latach 1924-1929 w całej gospodarce z 1682 do 2200 mk (o 30,8%), w górnictwie z 1747 do 2685 mk (o 53,7%), w przemyśle przetwórczym i rzemiośle z 1393 do 2229 mk <o 6u%), w transporcie z około 1500 do 2974 mk (o 98,3%), w rolnictwie z około 900 do 1252 mk (o 39,1%) oraz w odniesieniu do służby domowej z około 950 do 1179 mk (o 24,1%). Tak wysoki skok płac w transporcie tłumaczy się przede wszystkim zatrudnieniem wielu robotników w tej gałęzi gospodarki w dni świąteczne i w porze nocnej. Najniższa zaś podwyżka zarobków służących wynikała z tradycyjnie już gorszego ich traktowania od innych grup pracowników, co wiązało się przede wszystkim z pracą w tym zawodzie przeważnie w pojedynkę, niskimi kwalifikacjami oraz nieprzynależnością do związków zawodowych i tym samym pozbawieniem ochrony interesów pracowniczych przez tę organizację. Wraz z wymienionym wzrostem płac nominalnych zwiększyła się także

Niemiec w latach 1925 - 1932 (w min mk)

Tabela 47

Eksport

w tym: Saldo

ogółem % artykuły spożyw- surowce % półfa- V gotowe produk- zagranicz-

cze brykaty ty nego

9284,0 100 585,8 6,3 1366,6 14,7 1706,3 18,4 5625,3 60,6 -3145,2

10414,6 100 568,1 5,4 1695,8 16,3 2309,7 22,2 5841,0 56,1 + 430,3

10801,0 100 467,3 4,3 1671,1 15,5 2275,2 21,1 6387,4 59,1 -3312,5

12054,6 100 637,5 5,2 1694,0 14,1 2515,9 20,9 7207,2 59,8 -1876,5

13486,3 100 692,1 5,1 1837,1 13,6 2772,9 20,6 8184,2 60,7 + 127,5

12035,6 100 526,9 4,4 1555,1 12,9 2305,3 19,2 7648,3 63,5 + 1686,9

9591,8 100 396,6 4,1 1164,2 12,1 1789,5 18,7 6241,5 65,1 + 2879,0

5741,1 100 207,6 3,6 664,2 11,6 1072,0 18,7 3797,3 66,1 + 1088,3

107

ich wartość realna netto, której wskaźnik, wynoszący 100 w 1913 r., podniósł się do 74 w 1924 r. i 98 w 1929 r. Wynagrodzenie realne netto, mimo zwiększenia się nominalnych płac w gospodarce o ponad 30%, nie osiągnęło zatem poziomu z ostatniego roku przed wybuchem pierwszej wojny światowej.

W latach 1924 - 1929 nastąpił korzystny dla pracowników postęp również w dziedzinie ubezpieczeń społecznych. Od stycznia 1924 r. wypłacano rentę starczą w górnictwie, od lipca 1925 r. objęto ubezpieczeniem, od nieszczęśliwych wypadków także terminatorów oraz zapewniano przy przekraczającej 50% niezdolności do pracy z tytułu odniesionego kalectwa zasiłki pieniężne dzieciom poszkodowanego, od czerwca 1926 r. rozciągnięto świadczenia wynikające z ubezpieczenia chorobowego na członków rodziny ubezpieczonego i wreszcie na podstawie ustawy z dnia 16 lipca 1927 r. wprowadzono obowiązkowe ubezpieczenia na wypadek bezrobocia. Z tego rozszerzonego zakresu świadczeń ubezpieczeniowych najważniejsze znaczenie posiadało zapewnianie w razie potrzeby pomocy materialnej także członkom rodziny pracownika.

Tabela 48 Dochód narodowy w Niemczech w latach 1925 - 1932

Rok Dochód narodowy ogółem w min mk Dochód narodowy na mieszkańca w mk

1925 59978 961

1926 62673 997

1927 70754 1119

1928 75373 1153

1929 73448 1148

1930 68524 1066

1931 56466 874

1932 45175 693

Źródło: Sozialgeschichtliches Arbeitsbuch..., t. III, s. 102.

Polepszenie warunków pracy i płacy oraz ubezpieczeniowych było w pierwszej kolejności efektem zajmowania zdecydowanej postawy w obronie interesów robotniczych przez związki zawodowe, które część ustępstw ze strony pracodawców wywalczyły za pomocą strajków. Liczba tych ostatnich ze względu na ustabilizowanie się warunków pracy i płacy w wielu zawodach spadła w latach 1924-1929 z 2012 do 441, a liczba uczestniczących w nich osób zmniejszyła się z 1634,3 tyś. do 223,9 tyś.

W następstwie wzrostu dochodów ludności zwiększyła się w latach

108

1924-1929 konsumpcja społeczna o 19%, a jej stopa życiowa osiągnęła w 1929 r. 95% poziomu z 1913 r.

Omówiony rozwój gospodarczy przyczynił się do podniesienia się dochodu narodowego w Niemczech z 59 978 min w 1925 r. do 73 448 min mk w 1929 r. (o 22,4%), a na mieszkańca z 961 do 1148 mk (o 19,4%). To korzystne kształtowanie się wysokości dochodu społecznego spowodowało, że okres 1924 -1929 nazywano niekiedy „złotymi dwudziestymi latami" (goldene zwanziger Jahre).

4. Wielki kryzys gospodarczy

Krach na giełdzie nowojorskiej w październiku 1929 r. zapoczątkował największy do tego czasu w dziejach kryzys gospodarczy, który ogarnął większość państw świata, w tym również i Niemcy. Pierwsze symptomy recesji gospodarczej wystąpiły w Niemczech już w 1928 r., ale dopiero od końca 1929 r. przybrała ona gwałtownie duże rozmiary. Złożyły się na to zarówno przyczyny wewnątrzpaństwowe jak i zewnętrzne. Do pierwszych należały: niewłaściwa proporcja w instytucjach kredytowych pomiędzy wysokością własnego kapitału a pochodzącego z depozytów, która to relacja kształtowała się przed wybuchem pierwszej wojny światowej jak l : 3 względnie l : 4, natomiast w 1928 r. wynosiła ona l : 15 lub nawet l : 20; następnie spekulacja akcjami oraz rozwój NSDAP, który niepokoił opinię społeczną wielu krajów, w tym przede wszystkim fran-cuoką. Z przyczyn zewnętrznych największy wpływ na głębokość kryzysu wywarły zagraniczne powiązania gospodarcze, przede wszystkim ze Stanami Zjednoczonymi, do których obywateli bądź instytucji należało w Niemczech w całości 215 i częściowo około 1500 przedsiębiorstw. USA zaliczały się ponadto do największych pożyczkodawców Republiki Weimarskiej oraz posiadały na niemieckim terytorium państwowym inwestycje wynoszące wartościowo 5% wysokości ich dochodu narodowego. Przy takich związkach gospodarek obydwu państw oddziaływanie powstałej w USA sytuacji kryzysowej na Niemcy było nieuniknione. Do pogłębienia recesji gospodarczej w Niemczech przyczyniły się również krótkoterminowy charakter większości zaciągniętych za granicą kredytów i wybuchły w maju 1931 r. kryzys bankowy w Austrii.

Wpływ kryzysu gospodarczego w USA na ekonomikę Niemiec zaznaczył się w pierwszej kolejności odpływem z Republiki Weimarskiej amerykańskich kapitałów. W ślad za nimi następowało również wycofywanie zaangażowanych w niemieckiej gospodarce innych obcych kapitałów, które stanowiło częściowo reakcję na wzrost głosów otrzymanych przez NSDAP w wyborach we wrześniu 1930 r. Duży ubytek w krótkim okresie czasu kapitału zagranicznego uszczuplił zasoby środków finanso-

709

wych przeznaczonych na działalność gospodarczą. Do tego doszły poważnie ograniczone możliwości zaciągania pożyczek w bankach, które z powodu masowego wycofywania depozytów nie dysponowały, ze względu przede wszystkim na wymienioną wadliwą strukturę własnościową kapitału, wystarczająco dużą ilością pieniędzy wymaganą do zaspoko-jenia zgłaszanego zapotrzebowania na kredyt. Szczególnie duży napór ludności na instytucje kredytowe w celu pobrania posiadanych w nich wkładów pieniężnych zaznaczył się po wspomnianym już wybuchu kryzy ^u w austriackiej bankowości, co doprowadziło nawet do zawieszenia w lipcu 1931 r. wypłat przez Darmstddter i Nationalbank (Danat-Bank) i Rheinische Provinzialbank w Diisseldorfie. Po tym zdarzeniu rząd dla uniknięcia pogłębiania się kryzysu w bankowości zarządził zamknięcie na dwa dni wszystkich instytucji kredytowych. Pozwoliło to na nabranie oddechu bankom i na częściowe uspokojenie występujących wśród ludności panikarskich nastrojów. Przeżywającym ciężkie chwile niemieckim instytucjom kredytowym przyszły z ratunkiem konsorcja bankowe z USA, Wielkiej Brytanii i Francji, które udzieliły im w latach 1930 - 1931 kredytu w wysokości kilkuset milionów marek, z czego większość przypadła na Bank Rzeszy. Otrzymane pożyczki ułatwiły niemieckiej bankowości stopniowe wychodzenie od jesieni 1932 r. z doznanego przez nią kryzysu.

Pozbawienie niemieckiej gospodarki możliwości korzystania z obcego kapitału oraz mała podaż krajowych kredytów stały się główną przyczyną ograniczenia popytu na dobra inwestycyjne, któremu to zjawisku towarzyszyło równoczesne zmniejszenie się zapotrzebowania na artykuły konsumpcyjne. Wskaźnik nakładów inwestycyjnych stopniał w całej gospodarce ze 100 w 1928 r. do 18,8 w 1932 r. i 17,7 w 1933 r., w przemyśle zaś obniżył się w latach 1928-1932 ze 100 do 16,8, w rolnictwie ze 100 do 33,8 i w kolejnictwie ze 100 do 29 (tab. 49). Nakłady na inwestycje zaczęły ponownie wzrastać w całej gospodarce dopiero od roku 1934, natomiast w przemyśle, rolnictwie i kolejnictwie już od roku 1933. Popyt na artykuły konsumpcyjne skurczył się z kolei w latach 1928- 1932 o około 30%. Wystąpił równocześnie spadek zapotrzebowania na niemieckie towary na rynkach zagranicznych, spowodowany przeżywaniem kry-zysU gospodarczego także przez inne parLtwa.

Obniżenie się popytu na dobra inwestycyjne i artykuły konsumpcyjne zrodziło kryzys nadprodukcji w przemyśle, który nie mógł sprzedać już wszystkich swoich wytworów. Konsekwencją tego zjawiska było ograniczenie produkcji przemysłowej, której wartość brutto spadła w latach 1928-1932 z 84,3 mld do 38 mld mk, czyli o 46,3%. Niektóre z największych przedsiębiorstw wykorzystywały swoją zdolność produkcyjną w tym czasie zaledwie w granicach od 20 do 35%. Większe aniżeli w in-

110

nych krajach zmniejszenie wytwórczości zapewniało Niemcom niższy udział w światowej produkcji przemysłowej, który wynosił w 1932 r. 10% wobec 12% w 1928 r. Zmniejszenie produkcji w przemyśle przesądziło o zwolnieniu z pracy kilkuset tysięcy robotników, a część pozostałych zatrudniano w niepełnym wymiarze.

Tabela 49

Inwestycje w Niemczech w latach 1928 - 1933

Wartość

podjętych in- Inwestycje Inwestycje Inwestycje Inwestycje

westycji w całej w przemyśle w rolnictwie w kolejnictwie publiczne

Rok gospodarce

w min wska- w min wska- w min wska- w min wska- w min wska-

mk źnik mk źnik mk źnik mk źnik mk źnik

1928 10980 100,0 2615 100 1270 100,0 310 100,0 7240 100,0

1929 5770 52,5 120 9,4 190 61,3 •

1930 2630 24,0 1440 •113,4 370 119,3 •

1931 3 150 28,9 690 54,3 90 29,0 •

1932 2060 18,8 439 16,8 430 33,8 90 29,0 2590 35,8

1933 1 940 17,7 557 21,3 710 58,4 140 45,1 3150 42,1

Źródło: W. G. Hoffmann, Dos Wachstum..., s. 311-312; 420-423.

Kryzys w przemyśle i w innych pozarolniczych gałęziach gospodarki wywołał spadek dochodów dużej liczby przedsiębiorców oraz zarobków pochodzących z pracy najemnej, co pociągało za sobą m.in. skurczenie się popytu na produkty roślinne i hodowlane, który kształtował się poniżej podaży tych artykułów. Taka relacja pomiędzy popytem a podażą przyniosła w efekcie obniżenie się cen, które wynosiło w hurcie w latach 1928 -1932 w odniesieniu do pszenicy 4,1%, żyta 24,5%, jęczmienia 28,8%, owsa 37,1%, ziemniaków 47,2%, wołowiny 38,2%, wieprzowiny 39,5%, cielęciny 47,4%, jaj 36,r<% i mleka 39,S%. Tak duży spadek cen w połączeniu ze zmniejszeniem się w latach 1928 - 1931 globalnych zbiorów niektórych płodów rolnych (tab. 46), stanowiących rezultat częściowo niekorzystnych warunków klimatycznych jak i ograniczenia zużycia nawozów mineralnych, przyczynił się do uzyskiwania w rolnictwie coraz niższej wartości produkcji netto, która przedstawiała się następująco w min mk. w 1928 r. 14545, w 1929 r. 19964, w 1930 r. 13218, w 1931 r. 11 372 i w 1932 r. 9 431. W r. 1932 stanowiła ona zatem 64,8%, jej poziomu z 1928 r. Wraz ze spadkiem wartości produkcji kurczyły się dochody przedsiębiorstw rolniczych, z których część ponosiła straty, a w przypadkach dłużej występującego deficytu nawet bankrutowała. NLkie dochody rolnictwa legły u podstaw wymienionego już obniżenia się w

111

mim nakładów inwestycyjnych oraz zmniejszenia w latach 1928 - 1931 zużytkowania nawozów mineralnych o dwadzieścia kilka procent. W konsekwencji nabywania mniejszej ilości dóbr inwestycyjnych i całkowitego zużycia się niektórych urządzeń pomniejszył się majątek trwały w rolnictwie z 72 mld mk w 1928 r. do 53,5 mld mk w 1932 r., w następstwie zaś niższego aniżeli poprzedni nawożenia zmalała wydajność z ha niektórych roślin (tab. 46). Niższe dochody w rolnictwie spowodowały ponadto zmniejszenie zapotrzebowania na przemysłowe artykuły konsumpcyjne i niektóre pozarolnicze usługi oraz zwiększyły popyt na kredyt, potrzebny przede wszystkim na zakup dóbr inwestycyjnych. Uzyskanie pożyczek, zwłaszcza większych, napotykało ze wspomnianych już przyczyn duże trudności, stąd też dość wysoki odsetek gospodarstw nie mógł skorzystać z tej formy pomocy finansowej. Ogółem zadłużenie rolnictwa -wzrosło z 10,8 mld w 1928 r. do 11,6 mld mk w 1930 r.

Skutki panującego w poszczególnych gałęziach kryzysu odczuło także leśnictwo w postaci spadku popytu na drewno, którego pozyskanie zmniejszyło się w latach 1928 - 1932 o 70,1%.

Ścisłe powiązanie pomiędzy poszczególnymi gałęziami gospodarki zaznaczyło się również w zmniejszeniu się w latach 1928 - 1932 rozmiarów poszczególnych rodzajów usług łącznościowych od 10,7 do 49% oraz przewozów kolejami osób o 35,4% i towarów o 36,4%. W tymże samym czasie wycofano z użytkowania z powodu niższego zapotrzebowania na usłu-,gi transportowe 19 180 jednostek pływających żeglugi śródlądowej i 174 statki morskie. Depresja w łączności i transporcie osiągnęła swój kulminacyjny punkt w 1933 r. i dopiero w następnym roku rozpoczęło się w tych gałęziach gospodarki ożywienie.

Zasięg światowy kryzysu gospodarczego odbił się negatywnie także na niemieckim handlu zagranicznym, w którym import obniżył się w latach 1928-1932 z 13 931,1 min mk do 4652,8 min mk (o 66,5%) i eksport z 12 054,6 min mk do 5741,1 min mk (o 52,4%). Mimo tego spadku obrotów w wymianie międzynarodowej Niemcy osiągały w niej przez cały okres kryzysu dodatnie saldo (tab. 47), co zawdzięczały ograniczeniu przywozu m.in. poprzez zwiększenie w lipcu i grudniu 1929 r., w marcu 1930 i w marcu 1931 r. ceł importowych na produkty rolne oraz zapewnieniu sobie zbytu na niektóre artykuły przemysłowe w części krajów Europy Wschodniej i Południowo- Wschodnie j. Okupiły to w odniesieniu do Rumunii i Węgier obniżeniem ceł na przywożone z tych państw towary pochodzenia rolniczego. Pomyślnie kształtujący się handel z niektórymi państwami Europy Południowo-Wschodniej stanowił w niemieckiej polityce zagranicznej ważny instrument ich uzależnienia od silniejszego ekonomicznie ł militarnie partnera, jakim była Republika Weimarska. Osiągane dodatnie saldo w handlu zagranicznym nie zdołało ochro-

112

nić Niemiec przed pasywnym w latach 1928, 1929 i 1932 bilansem płatniczym, co wynikało z niekorzystnych dla Niemiec operacji bankowych i majątkowych oraz wspomnianego skurczenia się popytu na usługi żeglugi morskiej i łączności.

Załamanie się gospodarki osłabiło zainteresowanie na giełdzie akcjami, których kurs spadł ze 100 w latach 1924-1926 do 49,9 w lipcu 1932 i po osiągnięciu tego najbardziej krytycznego punktu znalazł się ponownie na linii wznoszącej.

Omówione zmniejszenie się rozmiarów produkcji i świadczenia usług spowodowało obniżenie się zatrudnienia w całej gospodarce z 32 531 tyś. w 1928 r. do 30 483 tyś. w 1930 r. i 26 113 tyś. w 1932 r. O ile spadek zatrudnienia w latach 1928 - 1932 wyniósł w całej gospodarce 19,8%, to w przemyśle ukształtował się on w wysokości 40,1%, w transporcie 17,3% oraz w handlu bankowości, ubezpieczeniach i gastronomii 8,7%. Zwolnieni z pracy robotnicy i pracownicy umysłowi powiększyli rzeszę bezrobotnych. Ich liczba wzrosła z 1862 tyś. w styczniu 1928 r. do 3218 tyś. w styczniu 1930 r. i 7500 tyś. w październiku 1932 r., w którym to miesiącu osiągnęła najwyższy stan podczas kryzysu. Bezrobotni ci żyli w większości w nędzy, gdyż otrzymywali świadczenia z tytułu ubezpieczenia na wypadek utraty pracy tylko przez 26 tygodni, a od l października 1931 r. jedynie przez 20 tygodni i od czerwca 1932 r. w obniżonej w stosunku do pierwotnie przewidywanej wysokości. Po wygaśnięciu świadczeń ubezpieczeniowych byli oni zdani wyłącznie na pomoc materialną ze strony państwa, związków komunalnych i organizacji charytatywnych, którą wiosną 1931 r. nie objęto w żadnej formie aż 13% bezrobotnych. Rozwiązywanie stosunku pracy stanowiło najdotkliwszy cios dla pracowników najemnych, drugi zaś stanowiło w okresie kryzysu wypłacanie zatrudnionym osobom niższych aniżeli w poprzedzających go latach zarobków. Średnie roczne wynagrodzenie brutto z tytułu pracy najemnej zmniejszyło się bowiem w okresie 1928 -- 1932 w górnictwie z 2536 do 1969 mk (o 22,4%), w przemyśle przetwórczym i rzemiośle z 2093 do 1677 mk (o W,^/o), w rolnictwie z 1156 do 1022 mk (o 11,5%), transporcie z 2919 do 2453 mk (o 16%), w handlu, bankowości, ubezpieczeniach i gastronomii z 2046 do 1798 mk (o 12,2% oraz w dziedzinie usług domowych z 1176 do 989 mk (o 14,9%). Realna zaś roczna płaca zmalała w całej gospodarce przeciętnie o kilka-nacie procent przy równoczesnym wzroście wydajności pracy o kilka procent. Według obliczeń Jurgena Kuczynskiego niemiecka klasa robotnicza straciła w okresie kryzysu z tytułu obniżenia jej płac 27,5 mld mk.

W rezultacie kryzysu doznała uszczerbku w wyposażeniach także część pracowników umysłowych, zwłaszcza o niższych kwalifikacjach, oraz zmniejszyły się dochody wielu przedsiębiorców, w tym przede wszy-

t Cz. Łuczak: Dzieje gospodarcze ...

113

stkim drobnych wytwórców i właścicieli środków świadczenia usług, z których kilkadziesiąt tysięcy nie sprostało wymogom walki konkurencyjnej i zbankrutowało. Kryzys gospodarczy wpłynął zatem na obniżenie stopy życiowej większości niemieckiego społeczeństwa, wśród którego najbardziej jego skutki odczuła klasa robotnicza.

Recesja gospodarcza odbiła się również negatywnie na kształtowaniu się stosunków demograficznych, co znalazło odzwierciedlenie w spadku liczby zawartych związków małżeńskich i wysokości przyrostu naturalnego ludności oraz w ograniczeniu ruchów migracyjnych. Liczba ślubów cywilnych zmalała w Niemczech w latach 1'928 -1932 z 9,2 do 7,9%o, przyrost naturalny obniżył się z 7 do 4,3%o (tab. 45). Rozmiary emigracji z Niemiec obejmowały następującą liczbę osób: w 1928 r. 57241, w 1930 r. 37 399, w 1931 r. 13 644 i w 1932 r. 10 325. Łącznie wyemigrowały w latach 1929 - 1932 z Niemiec 110 102 osoby, z tego 106 790 udało się do państw amerykańskich, 2387 do Afryki, 81 do Azji, 150 do Australii i 694 do krajów europejskich. Znaczne zmniejszenie wychodźstwa z Niemiec wynikało z ustalenia przez niektóre państwa, znajdujące się także w kleszczach kryzysu, niskich limitów dla przyjmowanych imigrantów.

Ten kilkuletni i głęboki kryzys w Niemczech doprowadził do zmniejszenia się produktu społecznego netto z 80 101 min w 1929 r. do 37 456 min mk w 1932 r. oraz do spadku w tym samym okresie dochodu narodowego z 75 373 min do 45 175 min mk, a przypadającego na mieszkańca z 1153 do 693 mk (tab. 48). W 1932 r. osiągnięto w Niemczech najniższy w okresie kryzysu dochód narodowy, zarówno w skali globalnej jak i na głowę ludności.

Wybuch kryzysu jesienią 1929 r. i jego stałe pogłębianie się aż do początku drugiej połowy 1932 r. przenikały niepokojem rząd i całe społeczeństwo i skłaniały do poszukiwania dróg jak najwcześniejszego przezwyciężenia tej największej dotąd w dziejach Niemiec recesji gospodarczej. Wskazywano środki zwalczania kryzysu przede wszystkim w specjalnych poświęconych tej kwestii ekspertyzach, opracowanych m.in. przez Braunsa, Lautenbacha, Wagemanna oraz przez zespół w składzie Woytinski, Tarnów i Baade (tę ostatnią od pierwszej litery nazwiska jej autorów nazwano planem WTB). We wszystkich tych elaboratach postulowano w pierwszej kolejności przeznaczenie dodatkowych środków finansowych na pokrycie kosztów planowanego wzrostu zatrudnienia. Te koncepcje uzdrowienia gospodarki jak i inne do nich zbliżone nie uzyskały akceptacji rządu w obawie, że ich realizacja zwiększy obieg pieniądza i w dalszej tego konsekwencji wywoła inflację, do której nie zamierzano dopuścić ze względu na zbyt silnie tkwiące w pamięci społeczeństwa przeżycia z pierwszych lat powojennych. Powszechny lęk przed

114

inflacją stał się jedną z głównych przyczyn kurczowego trzymania się przez pozostający najdłużej przy władzy podczas kryzysu rząd Heinricha Bruninga (29 III 1930 — 30 V 1932) polityki deflacyjnej, urzeczywistnianej przede wszystkim poprzez emitowanie mniejszej ilości pieniędzy, zwiększenie podatków i równoczesne zmniejszenie rozchodów państwa, podwyższenie stopy dyskontowej w bankach oraz obniżanie cen. Dzięki konsekwentnym poczynaniom rządu Bruninga w dziedzinie polityki monetarnej zmalał obieg pieniądza z 6633 min w 1929 r. do 5664 min mk w 1932 r. Umożliwiło to utrzymanie jego wartości, ale utrudniało rozwój działalności produkcyjnej i likwidowanie bezrobocia. Dużo wysiłków poświęcał rząd Bruninga również łataniu deficytu w budżecie państwa. Deficyt ten występował przez cały okres kryzysu zarówno w budżecie zwyczajnym, jak i nadzwyczajnym i wynikał głównie z przeżywanej recesji gospodarczej, która doprowadziła do obniżenia wpływów podatkowych jako konsekwencji wspomnianego spadku dochodów ludności oraz skurczenia się zysków w przedsiębiorstwach państwowych. Zlikwidowaniu deficytów w budżecie miały służyć wzrost świadczeń podatkowych i zmniejszenie wydatków państwowych. Podwyższenie podatków przewidywały prawie wszystkie wydawane przez rząd zarządzenia wyjątkowe (Notverordnung) w sprawach finansowych. Na podstawie tych aktów prawnych wprowadzono podatek kryzysowy (Krisensteuer) oraz podniesiono stawki podatku od wynagrodzeń, dochodowego oraz od konsumpcji cukru i soli. Uzyskane w ten sposób wpływy pieniężne w kasie państwowej nie wyrównały uszczerbku w dochodach z podatków powstałego po 1928 r. z tytułu osiągania przez gospodarkę mniejszych efektów ekonomicznych. Niższe od spodziewanych dochody z podatków skłoniły władze do redukcji wydatków budżetowych, która objęła m.in. obniżenie wynagrodzeń pracowników państwowych, rent inwalidzkich i od nieszczęśliwych wypadków oraz niektórych innych świadczeń społecznych. W wyniku zmniejszenia niektórych rodzajów wydatków zmalały ogólne rozchody państwowe z 9922 min w 1928 r. do 9682 min w 1930 r., 8475 min w 1931 r. i 7508 min mk w 1932 r. Mimo głębokiego kryzysu gospodarczego władze niemieckie nie zdecydowały się na konsekwentne obcięcie wydatków na cele wojskowe, które w 1931 r. były o 51 min mk wyższe aniżeli w 1928 r. Podejmowane zabiegi o likwidację deficytu budżetowego nie przyniosły w pełni pożądanych rezultatów. Udało się jedynie zmniejszyć jego łączne rozmiary w budżecie zwyczajnym i nadzwyczajnym z 1615 min w 1929/30 r. do 602 min mk w 1931/32 r. Z kolei uzdrowienie stosunków w bankowości zamierzał rząd osiągnąć poprzez podnoszenie stopy dyskontowej, która w połowie lipca 1931 r. podskoczyła do 10%, od l sierpnia 1931 r. do 15% i dopiero 10 grudnia 1931 r. udało się ją zredukować do 7%. Ta wysoka stopa dyskontowa wpłynęła na po-

115

drożenie zaciąganego w bankach kredytu, co ograniczało pobieranie przez niektóre przedsiębiorstwa pożyczek. Czwarte ważne ogniwo polityki de-flacyjnej rządu Briininga stanowiła dokonana na mocy zarządzenia z dnia 8 grudnia 1931 r. obniżka cen, która w intencjach jej inicjatorów miała spowodować spadek kosztów produkcji i w dalszej konsekwencji ożywienie gospodarcze. Ponadto dla zapobieżenia dalszemu odpływowi dewiz wprowadzono w lipcu i sierpniu 1931 r. przymusową nimi gospodarką. Realizowana przez rząd Briininga polityka deflacyjna nie przyniosła oczekiwanych skutków, gdyż nie stworzyła warunków do wyjścia z kryzysu. Z tego powodu stała się ona przedmiotem krytyki i jedną z przyczyn upadku gabinetu Bruninga.

Od polityki deflacyjnej odstąpił dopiero rząd Franza Papena (l VI 1932 — 2 XII 1932), który na podstawie zarządzenia wyjątkowego z dnia 4 września 1932 r. wprowadził ulgi podatkowe i ustanowił premie finansowe dla przedsiębiorstw za zatrudnianie dodatkowych pracowników. Rząd Papena postanowił nadto wydatkować w ciągu kilku lat 502 min mk na zlikwidowanie bezrobocia poprzez pokrywanie kosztów tworzenia nowych stanowisk pracy, z której to kwoty zdążono rozchodować przed objęciem władzy przez Hitlera 135 min mk. Te założenia polityki rządu Papena realizował także pozostający tylko niespełna dwa miesiące przy władzy gabinet Kurta Schleichera (3 XII 1932 — 28 I 1933). Stworzyły one niewątpliwie bodźce do ożywienia działalności gospodarczej i ułatwiły odbicie od dna kryzysu, które nastąpiło w drugiej połowie 1932 r.

W ramach przedsięwzięć antykryzysowych rządu Bruninga ważną pozycję zajmowało również finansowe wspieranie przedsiębiorstw rolnych zlokalizowanych na wschodnich obszarach Niemiec, stanowiące kontynuację w szerszych granicach terytorialnych wspomnianej już pomocy materialnej świadczonej na rzecz Prus Wschodnich. Podstawę prawną dla tej działalności tworzyły dwie ustawy z dniai 26 lipca 1930 r. i 31 marca 1931 r. o „pomocy dla cierpiących biedę obszarów wschodnich" (Gesetz uber Hilfsmafinahmen fur die notleidenden Gebiete des Ostens), zwane w skrócie „ustawą pomocy dla wschodu'" (Osthilfegesetz). Przewidywały one dotacje finansowe z budżetu państwowego dla osiągających z obiektywnych przyczyn niższe dochody gospodarstw rolnych, udzielanie kredytu rolnictwu, obniżenie dla niego świadczeń komunalnych oraz wprowadzenie udogodnień tranzytowych dla rolników prusko-wschodnich. Całością tej akcji pomocowej kierował powołany specjalnie do tego celu Urząd Wschodu (Ost-Stelle), posiadający swoje filie w postaci Urzędów Krajowych (Landstellen) w Koszalinie (przeniesiona później do Szczecina), Królewcu, Opolu, Pile i Wrocławiu. Wkrótce Urząd Wschodu został zastąpiony przez Komisarza Rzeszy do> Spraw Pomocy dla Wschodu (Reichskommissar fur Osthilfe), które to stanowisko piasto-

116

wał właściciel dóbr rycerskich, znany działacz ugrupowań nacjonalistycznych, Hans Schlange-Schoeningen. Zasiadał on w rządzie jako minioter bez teki i do głównych jego obowiązków należało „zbudowanie z niemieckich osadników chłopskiego wału" na wschodniej granicy Rzeszy. Udzielaniem zaś rolnictwu pożyczek w ramach „pomocy dla Wschodu" zajmował się jako centralna instytucja kredytowa w tej dziedzinie specjalnie utworzony do realizacji tego zadania Bank dla Obligacji Przemysłowych (Bank jur Industrie-Obligationen). Zwrot zaciągniętych w nim pożyczek następował często w formie odstępowania przez poszczególne go-spodarotwa części ich obszarów rolnych na cele osadnicze. Wysokość dotacji pieniężnych dla rolnictwa wschodnich obszarów Niemiec miała obejmować l mld mk i przewidywano ich przydzielanie przez okres sześciu lat. W rzeczywistości natomiast wydatkowano na te cele 1103,6 min mk, z tego około 400 min mk przypadło na Prusy Wschodnie. Ponadto rolnictwo niemieckich wschodnich obszarów otrzymało do końca 1932 r. ponad 100 min mk kredytu, który przeznaczono w pierwszej kolejności na oddłużenie poszczególnych przedsiębiorstw. Dzięki uzyskiwanej w latach 1919- 1932 pomocy finansowej od rządów niemieckiego i pruskiego utworzono w tym okresie na wschodnich ziemiach 57 457 nowych gospodarstw osadniczych, powiększono obszar 96 147 małych zagród chłopskich oraz oddłużono 34 351 przedsiębiorstw. Udzielana rolnictwu pomoc materialna przynosiła korzyści przede wszystkim wielkim posiadaczom ziemskim, stąd też spotykała się ona z krytyką organizacji lewicowych, które traktowały ją jako „dar dla wielkich agrariuszy na wschodzie". Mimo wymienionych osiągnięć akcji pomocy nie wszyscy przedstawiciele rządu byli z niej w pełni zadowoleni. Między innymi kanclerz Briining uważał, że przyznana Prusom Wschodnim kwota 400 min mk nie została częściowo właściwie wykorzystana. Przy bardziej racjonalnym nią gospodarowaniu można było jego zdaniem uzyskać jeszcze wyższe efekty. Do gorących orędowników kontynuowania akcji pomocy materialnej dla rolnictwa niemieckich obszarów wschodnich należał także kanclerz Kurt Schleicher, który opowiadał się m.in. za rozparcelowaniem w Prusach Wschodnich 3000 ha ziemi na cele osadnicze. Uważał, że przez utworzenie większej liczby gospodarstw osadniczych ulegnie częściowemu obniżeniu bezrobocie. Plany te spotkały się z energicznym sprzeciwem wschodniopruskich wielkich posiadaczy ziemskich i dalszą dyskusję nad ich realizacją przerwało dojście w Niemczech do władzy Hitlera.

Trawiący gospodarkę wielki kryzys nie unicestwił dawnych dążeń jej przedstawicieli oraz reprezentantów administracji państwowej do utworzenia wspólnoty ekonomicznej państw europejskich pod przewodnictwem Niemiec. W prowadzonych na ten temat dyskusjach panowała zgodność poglądów co do celowości powstania takiej wspólnoty i obje-

117

cia w niej steru przez Niemcy, natomiast różniono się w wypowiedziach w odniesieniu do jej zasięgu terytorialnego, w sprawie którego wyłoniły się trzy grupy stanowisk. Pierwsza odzwierciedlała tendencje zmierzające do objęcia granicami terytorialnymi wspólnoty całej Europy (Pan-europa), druga wyrażała zapatrywania zwolenników hasła „parcia na Wschód" (Drang nach Osten), t j. skupienia w mającym powitać związku państw przede wszystkim Niemiec, Polski, Czechosłowacji, Litwy, Łotwy i Estonii, natomiast punkt widzenia trzeciej sprowadzał się do połączenia w ramach tej planowanej organizacji ekonomicznej krajów Europy Środkowej, tj. przede wszystkim Austrii, Węgier, Włoch i Niemiec. W tych dyskusjach najwięcej zwolenników zyskała koncepcja zawiązania się wspólnoty gospodarczej państw Europy Środkowej. Pierwszym krokiem na drodze do jej realizacji miało być zawarcie niemiecko-au-striackiej unii celnej, uważanej przez niektórych za „przednią straż wiel-koniemieckiej gospodarki nad Dunajem". W drugim etapie planowano włączenie do tej unii jeszcze Węgier i Włoch, by w ten sposób łatwiej ogarnąć wpływami gospodarczymi całe Bałkany. Penetracja ekonomiczna Bałkanów stanowiła także jeden z celów angażowania się niektórych niemieckich działaczy gospodarczych w pracach utworzonej z inicjatywy Austriaków instytucji „środkowoeuropejskich zjazdów gospodarczych" (Mitteleuropdischer Wirtschaftstag), z których pierwszy odbył się w Wiedniu w 1925 r. Szerzona wokół idei powstania wspólnoty gospodarczej propaganda oraz podjęte już w tym kierunku niektóre konkretne działania (m.in. zawieranie międzypaństwowych umów gospodarczych, opanowywanie przez niemiecki kapitał przedsiębiorstw w innych krajach, prowadzenie intensywnego wywiadu ekonomicznego) przygotowywały grunt do mającego nastąpić uformowania się w przyszłości związku gospodarczego krajów europejskich z przywódczą w nim rolą Niemiec.

Wielki kryzys, który cofnął poziom niemieckiej gospodarki do stanu z 1918 r., posiadał nie tylko wymiar ekonomiczny, ale również psychologiczny, społeczny i polityczny. Głębokość przeżywanej recesji gospodarczej i jej kilkuletnie trwanie część społeczeństwa uważała za koniec liberalnej gospodarki, za „śpiew pogrzebowy nad jej grobem". Dlatego upatrywała ona wyjście z kryzysu w systemie ekonomicznym charakteryzującym się wysokim stopniem interwencjonizmu państwowego oraz silnym rządem. Takie zapatrywania na przezwyciężenie kryzysu były zbieżne z głoszonymi w sprawie uzdrowienia gospodarki hasłami propagandowymi NSDAP, która to partia zyskiwała coraz więcej zwolenników wśród zubożałych podczas kryzysu wielu drobnych wytwórców i właścicieli niewielkich środków świadczenia usług. Oni to wiązali nadzieje na polepszenie swych warunków materialnych ze zwycięstwem NSDAP w wyborach, na rzecz której nie szczędzili datków pieniężnych,

118

przynoszących w sumie dość duże kwoty. Silnego nacjonalistycznego rządu pragnęła również część przemysłowców i wielkich posiadaczy ziemskich i stąd też i oni finansowali działalność NSDAP. Udzielana tej partii pomoc pieniężna, wynosząca w sumie kilka milionów marek, ułatwiała jej rozwój szerokiej propagandy i montowanie innych akcji politycznych służących zdobyciu władzy w Niemczech. NSDAP w tych dążeniach do objęcia rządów w państwie cieszyła się poparciem także części niemieckiej klasy robotniczej, która nękana wywołanymi kryzysem trudnymi warunkami materialno-bytowymi dała się zwieść głodzonym przez hitlerowską propagandę nęcącym obietnicom szybkiej likwidacji bezrobocia i podniesienia stopy życiowej. Kryzys gospodarczy przyczynił się zatem do wzrostu w Niemczech nastrojów nacjonalistycznych i profa-szystowskich, na których fali doszła do władzy w styczniu 1933 r. partia Adolfa Hitlera.

IV

GOSPODARKA

W OKRESIE OD PRZEJĘCIA WŁADZY PRZEZ HITLERA DO WYBUCHU DRUGIEJ WOJNY ŚWIATOWEJ

1. Podstawy doktrynalne oraz główne zadania hitlerowskiej polityki gospodarczej

Partia hitlerowska nie wypracowała żadnej stosownej do tego ruchu politycznego doktryny ekonomicznej ani też nie posiadała do momentu przejęcia przez nią władzy całościowo ujętego programu polityki gospodarczej. Problematyka ekonomiczna zajmowała do 1933 r. w publikacjach i wypowiedziach działaczy NSDAP oraz w oficjalnych partyjnych dokumentach drugorzędną, a nieraz nawet marginalną rangę. Rzadko charakteryzowała się ona oryginalnością myśli i często jej pryncypia ulegały zmianie pod wpływem potrzeb aktualnej walki politycznej. W dwóch kolejnych dziełach Adolfa Hitlera, tj. w Mein Kampf i Zweites Buch, całość wywodów na tematy ekonomiczne sprowadzała się jedynie do podkreślenia priorytetu polityki nad gospodarką. W pierwszym sformułowanym w 1920 r. programie NSDAP, w tzw. „25 punktach" (25 Punkte), postulowano wprawdzie m.in.: przeprowadzenie reformy rolnej, upaństwowienie trustów, uwolnienie gospodarki od wysokich kosztów obsługi kredytu, konfiskatę uzyskanych podczas wojny niesprawiedliwych dochodów, partycypowanie robotników w zyskach wielkich przed-siębior^tWj przekazanie domów towarowych w posiadanie związków komunalnych, prowadzenie walki z wszelkimi kombinatorami w życiu gospodarczym, rozbudowę świadczeń socjalnych z tytułu starości oraz popieranie „stanu średniego", ale posiadał on po pierwsze charakter eklektyczny, gdyż z 10 zamieszczonych w nim zadań dotyczących spraw eko-nomiczno-społecznych aż 6 wysuwały wcześniej partie robotnicze, 2 zaczerpnięto ze statutów partii drobnomieszczańskich i l z prawicowych. Po drugie: do programu tego nawiązywano w miarę upływu czasu coraz rzadziej. Jego echa odbiły się jedynie w niektórych sformułowaniach eksperta NSDAP do spraw gospodarczych, Gottfrieda Federa, domagającego się upaństwowienia części banków; w opracowanych z inicjatywy Wernera Besta „boxheimerskich dokumentach" (Bozheimer Dokumente,

nazwanych tak od miejscowości ich powstania — Boxheimer Hof w Hesji) przewidujących m.in. możliwość dysponowania przez państwo dochodami obywateli oraz w wypowiedziach braci Ottona i Gregora Stras.se-rów opowiadających się za upaństwowieniem ziemi. Wszystkie kolejne programy zredagowane w latach 1931 - 1932, jak powstały w marcu 1931 r. projekt „podstawowych poglądów i celów gospodarczo-politycznycn. NStDAP", wygłoszona przez Gregora Strassera w maju 1932 r. mowa w parlamencie uznana wkrótce za „natychmiastowy program gospodarczy NSDAP" oraz opublikowany jesienią 1932 r. „program NSDAP dotyczący odbudowy gospodarczej" i w grudniu tegoż roku „narodowoso-cjalLtyczny program rozwoju zatrudnienia i źródła jego finansowania", daleko już odbiegały od radykalizmu społecznego wymienionych „25 punktów". Ten radykalizm, zrodzony pod wpływem wydarzeń rewolucji listopadowej w Niemczech i w warunkach powojennej inflacji, był obliczony wówczas na pozyskanie dla programu NSDAP kla„y robotniczej, i szerokich kręgów drobnomieszczaństwa. Z upływem czasu przywódcy NSDAP doszli do przekonania, że objęcie władzy przez partię hitlerowską wymagać będzie koniecznie także poparcia finansowego przemy^łow-ców, bankowców i wielkich posiadaczy ziemskich. W celu wiec zjednania sobie tych klas społecznych i uzyskania od nich środków finansowych na działalność NSDAP odżegnano się we wszystkich wspomnianych programach lat 1931 - 1932 od postulatów odnoszących się do ograniczenia własności prywatnej, z wyjątkiem upaństwowienia banków emisyjnych. Koncentrowano się w tych opracowaniach programowych przede wszystkim na wytyczeniu zadań gospodarczych, jakich realizacji podejmie się NSDAP po dojściu przez nią do władzy w Niemczech. Zaliczano do nich w pierwszej kolejności likwidację bezrobocia, co miało zapewnić NSDAP poparcie nękanej kryzysem klasy robotniczej; rozbudowę sieci dróg lądowych, poddanie ściślejszemu nadzorowi gospodarki dewizami, wprowadzenie kontroli cen przez państwo, obniżenie podatków i stopy procentowej od kapitału oraz uwolnienie się od importu niektórych artykułów poprzez rozwój ich produkcji w kraju. Podkreślano ponadto w programach obowiązek podporządkowania się gospodarki prywatnej interesom ogólnospołecznym. Niektóre z tych założeń programowych realizowały już rządy Papena i Schleichera, a postulat budowy autostrad wysunął wcześniej niż działacze NSDAP Robert Friedlander--Precht, jednakże ze względu na jego żydowskie pochodzenie nie informowano o tym od 1933 r. opinii publicznej.

O małym zainteresowaniu zagadnieniami gospodarczymi NSDAP w okresie poprzedzającym przejęcie przez nią władzy świadczy również zbyt późne utworzenie w jej strukturze organizacyjnej ogniw zajmujących się problematyką ekonomiczną. Dopiero w styczniu 1931 r. powstał

w NSDAP „wydział gospodarczo-polityczny" (Wirtschaftspolitische Abtei-lung), który m.in. miał opracować zasady współpracy partii z właścicielami wielkich przedsiębiorstw. Jedną z form tej współpracy stanowiło zorganizowane w 1932 r. na osobiste polecenie Hitlera przez Wilhelma Kepplera, członka NSDAP oraz dyrektora i współudziałowca Odinwerke w Eberbach w Badenii, „Koło Przyjaciół Gospodarki", które skupiało wybitnych przedstawicieli niemieckiego życia ekonomicznego. W kole tym dyskutowano nad różnymi zagadnieniami gospodarczymi oraz nad źródłami finansowania ruchu hitlerowskiego przez niemieckich przedsiębiorców.

Powstałe do końca 1932 r. w trakcie prowadzonych dyskusji oraz reprezentowane w merytorycznych ekspertyzach i publikacjach teoretyczne poglądy działaczy NSDAP na niektóre kwestie ekonomiczne zostały zbagatelizowane przez Hitlera po objęciu przez niego władzy w Niemczech. Wyzbył on się także niektórych swoich dotychczasowych doradców ekonomicznych, w tym również wspomnianego już Gottfrieda Fe-dera, uważanego niekiedy za ojca tej wycinkowej hitlerowskiej myśli ekonomicznej. Hitler oświadczył wprost, że „będziemy się strzec przed korzystaniem z jakiejkolwiek doktryny ekonomicznej", a Hjalmar Schacht powiedział w odniesieniu do handlu, iż „najmniej on się nadaje do prowadzenia go według dogmatycznych systemów i teorii". Wobec takiego stanowiska czołowych dygnitarzy hitlerowskich w odniesieniu do teorii ekonomicznej nie było wówczas w Niemczech sprzyjającej atmosfery politycznej do jej rozwoju. Niewątpliwie na niewypracowanie podstaw doktrynalnych dla hitlerowskiej gospodarki wpływ posiadały także przymusowa emigracja z Niemiec części wybitnych profesorów nauk ekonomicznych jak i milczenie ze względów politycznych niektórych innych uczonych tej specjalizacji oraz zbyt krótki okres, jaki upłynął od przejęcia przez Hitlera władzy do wybuchu drugiej wojny światowej. Dociekania naukowe publikujących w okresie hitlerowskim ekonomistów koncentrowały się, z nielicznymi wyjątkami, na zagadnieniach praktyki gospodarczej, w tym przede wszystkim na problematyce interwencjonizmu państwowego w życiu ekonomicznym, zatrudnienia i gospodarki wielkiego obszaru.

Niechęć Hitlera do doktryny ekonomicznej spowodowała między innymi, iż jego zapatrywania na teoretyczne podstawy życia gospodarczego były w chwili objęcia przez niego stanowiska kancelarza bardzo uproszczone. Sprowadzały się do wyznawania zasady kierowania gospodarką przez państwo (gelenkte Wirtschaft) przy równoczesnym zachowaniu własności prywatnej i zapewnieniu przez obydwu partnerów priorytetu w ekonomice korzyściom społecznym przed korzyściami prywatnymi (Gemeinnutz vor Eigennutz). Wspólnota dążeń państwa i prywatnych

722

przedsiębiorców w gospodarce miała się ucieleśniać m.in. w „organizacyjnej jedności" (organisatorische Einheit), do realizacji której władze hitlerowskie wprowadziły nową strukturę organizacyjną życia gospodarczego, opartą na wszystkich szczeblach na zasadzie wodzostwa (Fuhrer-prinzip). Dokonywanie zmian w strukturze organizacyjnej gospodarki narzucały wydawane kolejno ustawy, jak np. z dnia 13 września 1933 r. o „Stanie Żywicielskim Rzeszy" (Reichsnahrstandgesetz), z dnia 20 stycznia 1934 r. o „uporządkowaniu narodowej pracy" (Das Gesetz żur Or-dnung der nationalen Arbeit) oraz z dnia 27 lutego 1934 r. o „przygotowaniu do organicznej odbudowy niemieckiej gospodarki" (Das Gesetz żur Yorbereitung der organischen Aufbau der deutschen Wirtschaft). Wraz z opracowanymi do nich rozporządzeniami wykonawczymi tworzyły one podstawy prawne do powstawania nowych form organizacyjnych życia gospodarczego. Ta dokonywana konsekwentnie od jesieni 1933 r. reorganizacja gospodarki zasadzała się przede wszystkim na tworzeniu instytucji „samorządu stanowego" (stdndische Selbstverwaltung) jak i niektórych nowych urzędów państwowych zajmujących się sprawami ekonomicznymi. Najwyższym ogniwem w tym hitlerowskim poza-romiczym samorządzie gospodarczym była izba gospodarcza Rzeszy (Reichs-wirtschaftskammer), której podporządkowano sześć grup gospodarczych Rzeszy (Reichsgruppen), a mianowicie: przemysł, handel, banki, ubezpieczenia, energetykę i rzemiosło. Grupy Rzeszy dzieliły się na grupy gospodarcze (Wirtschaftsgruppen), a te z kolei niekiedy na grupy branżowe (Fachgruppen), którym podlegały podgrupy branżowe (Fachunter-gruppen). Te centralne grupy miały przeważnie swoje terenowe agendy w postaci okręgowych grup gospodarczych i ich filii, a w przypadku handlu nawet i grup lokalnych. Najniżej znajdująca się na tej drabinie hierarchicznej grupa terenowa kontaktowała się bezpośrednio z przedsiębiorstwami jej branży. Izba gospodarcza Rzeszy posiadała z kolei w poszczególnych okręgach administracyjnych ekspozytury nazywane izbami gospodarczymi, które sprawowały nadzór nad okręgowymi grupami gospodarczymi oraz nad istniejącymi w Niemczech od XIX w. izbami prze-mysłowo-handlowymi. Te ostatnie podporządkowano dodatkowo jeszcze „wspólnocie pracy izb przemysłowo-handlowych" (Arbeitsgemeinschaft der Industrie- und Handelskammer), zależnej bezpośrednio od izby gospodarczej Rzeszy. Ponadto utworzono w maju 1933 r. Stan Niemieckiego Rzemiosła Rzeszy (Reichsstand des Deutschen Handwerks), który istniał obok funkcjonującego równocześnie Zjazdu Izb Rzemieślniczych i Przemysłowych. Na czele obydwu tych instytucji stał podporządkowany izbie gospodarczej Rzeszy „mistrz rzemieślniczy Rzeszy" (Reichshand-werksmeister), dysponujący niższymi hierarchicznie ogniwami organira-cyjnymi w krajach bądź okręgach („krajowy mistrz rzemieślniczy", Łan-123

MINISTERSTWO GOSPODARKI RZESZY

Izba Gospodarcza Rzeszy

| Mistrz rzemieślniczy Rzeszy [ l

Grupa Rzeszy przemysł

Grupa Rzeszy banki

Grupa Rzeszy ubezpieczenia

Grupa Rzeszy handel

Grupa Rzeszy energetyka

Grupa Rzeszy rzemiosło

Zjazd Izb Rzemieślniczych i Przemysłowych

Stan

rzemieślniczy Rzeszy

Grupy gospodarcze

Grupy gospodarcze

Grupy gospodarcze

Grupy gospodarcze

Grupy gospodarcze

Grupy i podgrupy branżowe

Związki

rzemieślnicze

Rzeszy

Grupy i podgrupy branżowe

Grupy i podgrupy branżowe

Grupy

podgrupy

branżowe

Grupy i podgrupy branżowe

Okręgowe filie

związku rzemieślniczego Rzeszy

Związek

kas

oszczędności i banków

Okręgowa

grupa

zawodowa

energetyka

Okręgowa

grupa

gospodarcza przemysł

Okrągowa

grupa

gospodarcza handel

grupy gospodarczej

Powiatowe związki

"**] Cechy rzemieślnicze

Przedsiębiorstwa handlowe

Przedsiębiorstwa bankowe

Przedsiębiorstwa ubezpieczeniowe

Przedsiębiorstwa energetyczne

Przedsiąbiorstwa przemysłowe

Warsztaty rzemieślnicze

Ryć. 1. Schemat struktury organizacyjnej pozarolniczych gałęzi gospodarki w Niemczech w latach 1935 - 1938 Źródło: I. Esenwein-Rothe, Wirtschaftsvert>tinde von 1933 bis 1945. Berlin 1965, s. 73.

25

towych. Jedną z podstawowych metod kierowania przez państwo gospodarką stanowiło objęcie jej systemem planów gospodarczych, z których pierwszy, zwany „nowym planem" (Der neue Plan), dotyczył lat 1934 - 1937, także na spółdzielczości oraz na mocy ustawy z dnia 30 stycznia 1937 r. również na istniejących w Niemczech spółkach akcyjnych i komandy- Uznanie zasady kierowania gospodarką przez państwo wymuszono na zatrudnienie pożądanej liczby pracowników. wiz oraz po wprowadzeniu obowiązku pracy również niewyrażenia zgody rządu w postaci obniżenia dla danej branży przydziałów surowców i de- instytucje samorządowe zleconych im przez państwo zadań mogły się one w każdej chwili spotkać także z ekonomicznymi represjami ze strony dzinami gospodarki. W przypadku niezrealizowania przez poszczególne kilkunastu komisarzy Rzeszy powołanych do kierowania różnymi dzie- Wirtschaft), utworzonego w 1936 r. Urzędu Planu Czteroletniego oraz deshandwerksmeister), oraz w powiatach. Z dawnej struktury organizacyjnej rzemiosła zachowano nadal izby rzemieślnicze, którym podlegały powiatowe związki rzemieślnicze, a tym poszczególne cechy. Izby rzemieślnicze powiązano organizacyjnie z izbami gospodarczymi, Zjazdem Izb Rzemieślniczych i Przemyołowych oraz z „krajowym mistrzem rzemieślniczym". W rolnictwie zaś powstał we wrześniu 1933 r. Stan Ży-wicielski Rzeszy (Reichsndhrstand), zrzeszający niemieckich właścicieli i pracowników przedsiębiorstw rolnych, leśnych, rybackich i ogrodniczych oraz handlowych trudniących się obrotem produktami rolnymi. Stanem Żywicielskim Rzeszy kierował „przywódca chłopów Rzeszy" (Reichsbauernjuhrer), a w poszczególnych okręgach zarządzali jego terenowymi placówkami „krajowi przywódcy chłopów" (Landesbauern-fiihrer), a niżej hierarchicznie powiatowi i gminni przywódcy chłopów (Kreisbauernfuhrer i Ortsbauernfuhrer). Urząd Stanu ŻywicieLkiego Rzeszy dzielił się na 3 grupy główne: człowiek, gospodarstwo rolne i rynek. Grupa rynek prowadziła swoją działalność w terenie poprzez bezpośrednio jej podległe „główne zjednoczenia" (Hauptvereinigungen), jak np.: zboże, gospodarka zwierzęca itp. W ramach tego samorządu stworzono warunki do wyzwalania się inicjatywy społecznej, ale zgodnej z generalnymi założeniami hitlerowskiej polityki gospodarczej. Tak skonstruowany samorząd skupiał przymusowo wszystkich właścicieli placówek gospodarczych i stanowił narzędzie hitlerowskiego państwa w realizacji ustalonych przez nie zadań ekonomicznych. Podlegał on bowiem ścisłemu nadzorowi ministerstwa igospodarki Rzeszy (Reichswirtschafts-ministerium), ministerstwa aprowizacji i rolnictwa Rzeszy (Reichmini-sterium fur Ernahrung und Landwirtschaft), powstałej w lipcu 1933 r. Rady Generalnej Niemieckiej Gospodarki (Generalrat der deutschen

a drugi, określony „planem czteroletnim" (Der Vierjahresplan), obejmował okres 1936- 1940. Żaden z tych dwóch planów nie przetrwał wyznaczonych dlań ram czasowych. W ostatnim roku obowiązywania pierwszego planu zaczął już funkcjonować nowy ze względu na uznaną przez, władze hitlerowskie potrzebę większej militaryzacji gospodarki. Okres realizacji drugiego planu skrócił wybuch wojny. Pełnomocnikiem do spraw drugiego planu czteroletniego mianowano w 1936 r. Hermanna Góringa, który po skupieniu w swoim ręku jeszcze kilku innych kierowniczych funkcji gospodarczych wybił się od tego czasu na najważniejszą osobistość w systemie zarządzania życiem ekonomicznym Niemiec.

Przed tą kierowaną przez państwo gospodarką postawiono w pierwszej kolejności takie zadania jak: likwidacja bezrobocia, rozwój zbrojeń, osiągnięcie samowystarczalności w odniesieniu do niektórych surowców oraz przygotowanie się do terytorialnej ekspansji ekonomicznej.

Urzeczywistnienie wytycznych dotyczących zniknięcia w Niemczech bezrobocia było ściśle sprzężone z realizacją innych postawionych przed gospodarką wewnątrzpaństwowych zadań, która z kolei wymagała dużego wzrostu nakładów inwestycyjnych i utworzenia nowych stanowisk pracy. Władze hitlerowskie w związku z przygotowywaniem się do wojny nie szczędziły środków finansowych na inwestycje przydatne do zaspokojenia szeroko pojętych potrzeb militarnych. Z każdym rokiem wydatkowały one na te cele coraz wyższe kwoty pieniężne. Ogółem na inwestycje publiczne przeznaczono w latach 1933-1939 68670 min mk, w której to kwocie partycypowały: armia w 64,9%, transport łącznie z budową autostrad w 18,5%, budynki administracji publicznej w 10,8%r obiekty użyteczności publicznej w 3,9% oraz budownictwo mieszkaniowe w 1,9%. Łączna realna wartość nowych inwestycji publicznych wzrosła w latach 1928-1939 o 277%. Wydatki na te inwestycje pochłaniały coraz większy odsetek dochodu narodowego, gdyż 6,8 w 1933 r., 12,8 w 1934 r., 20,1 w 1936 r. i 25,6 w 1939 r.

Ten dynamiczny rozwój inwestycji wywarł decydujący wpływ na wzrost zatrudnienia w gospodarce, który był najważniejszą, ale nie jedyną przyczyną zmniejszania się na rynku liczby bezrobotnych. Na kurczenie się bezrobocia wpływ miały także rozwój sił zbrojnych w Niemczech do stanu osobowego około 1,5 min oraz rozbudowa policji i aparatu partyjnego. W wyniku dokonywania się tych trzech procesów spadła liczba bezrobotnych z 6 min w styczniu 1933 r. do 2,7 min w 1934 r. 1,6 min w 1936 r. i 0,4 min w 1938 r. Tak szybkiemu topnieniu bezrobocia sprzyjały także stosowanie ulg podatkowych dla prywatnego budownictwa mieszkaniowego oraz udzielanie na ten cel kredytów, co miało zachęcić do podejmowania tego rodzaju inwestycji i tym samym

126

przyczynić się do wzrostu popytu na siłę roboczą. Zlikwidowanie bezrobocia stanowiło niewątpliwie sukces władz hitlerowskich, który nie byłby możliwy do osiągnięcia w tak krótkim czasie, podobnie jak i stosunkowo szybkie przezwyciężenie kryzysu, bez intensywnej rozbudowy zbrojeń.

Rozwój zbrojeń, jedno z kolejnych zadań postawionych przed gospodarką, przyświecał polityce władz hitlerowskich od pierwszych dni objęcia przez nie steru rządów w Niemczech. Już na posiedzeniu gabinetu w dniu 8 lutego 1933 r. postanowiono zaspokajać potrzeby finansowe sił zbrojnych w pierwszej kolejności, którą to decyzję konsekwentnie realizowano we wszystkich następnych latach, czego dowodzi wykazany już wysoki udział w inwestycjach publicznych armii oraz dynamiczna rozbudowa przemysłu zbrojeniowego i służących także celom militarnym autostrad. Zbrojenia Niemiec weszły w szczególnie intensywną fazę rozwoju po 1935 r., kiedy to coraz bardziej zyskiwały na aktualności plany podboju obcych terytoriów. Zwolennikami wzmożonych zbrojeń byli przede wszystkim Hitler, Góring i szef ministerstwa Reichswehry Werner Blomberg. Pierwszy z nich oświadczył w 1936 r., że gospodarka niemiecka musi w okresie czterech lat osiągnąć gotowość do wojny. Ta urzeczywistniana w następnych latach dyrektywa Hitlera uczyniła z gospodarki narzędzie polityki zbrojeniowej, której realizacja wymagała olbrzymich środków finansowych, w tym "również dewiz na zakup zagranicznych surowców. Na temat sposobów zdobywania tych środków finansowych jak i związanego z tym stopnia intensywności zbrojeń wyłoniły się w gronie dygnitarzy hitlerowskich poważne różnice zdań, które doprowadziły do ustąpienia Hjalmara Schachta z pełnionych przez niego funkcji ministra gospodarki Rzeszy, pełnomocnika do spraw gospodarki wojennej i prezydenta Banku Rzeszy. Pozbawienie Schachta tych funkcji wzmocniło wśród centralnych decydentów gospodarczych pozycję Hermanna Góringa, który za pośrednictwem agend podległego mu Urzędu Planu Czteroletniego uprofilował działalność gospodarczą przede wszystkim na zaspokajanie potrzeb militarnych Trzeciej Rzeszy, o czym będzie jeszcze mowa.

Jedną z podstawowych przyczyn utrudniających rozwój intensywnych zbrojeń był występujący w Niemczech deficyt niektórych potrzebnych niezbędnie przemysłowi surowców. O dużym niedoborze surowców świadczy fakt, że w 1935 r. pokrywano z importu zapotrzebowanie przemysłu w odniesieniu do kauczuku w 96%, rudy cynku w 95%, miedzi i ołowiu w 85% i niklu w 72%. Deficyt paliw płynnych na rynku krajowym wynosił w stosunku do zapotrzebowania w 1934 r. 68,5%, w 1936 r. 66% i w 1938 r. 61%. W warunkach tak dużego niedoboru surowców ważnych dla przemysłu zbrojeniowego i dla armii władze hitle-

127

rrowskie domagały się od gospodarki zwiększenia zasobów tych artykułów poprzez podjęcie produkcji ich substytutów bez względu na jej koszty oraz zintensyfikowania poszukiwań nowych złóż kopalin. Hitler w 1936 r. żądał wprost od gospodarki osiągnięcia w ciągu czterech lat całkowitej samowystarczalności w dziedzinie surowcowej. Mimo rozpoczęcia w Trzeciej Rzeszy wytwórczości niektórych substytutów zdołano do wybuchu drugiej wojny światowej zaspokoić nimi zaledwie od kilku do Tsilkunastu procent istniejącego zapotrzebowania na niektóre surowce. Nie przyniosły zadowalających efektów także zwiększone poszukiwania górnicze. Niemcy były więc zmuszone, jak to zostanie wykazane jeszcze w dalszym toku naszych wywodów, nadal sprowadzać duże ilości surowców z zagranicy.

Zależność surowcowa od zagranicy i niedostatek żywności dostarczały pożywki dla ekspansji ekonomicznej Niemiec, która w myśl niektórych

•działaczy hitlerowskich miała się dokonywać etapami, począwszy od zawierania międzypaństwowych bilateralnych umów gospodarczych, poprzez utworzenie wspólnoty ekonomicznej państw aż do agresji terytorialnej. Podpisywanie dwustronnych umów było narzędziem wywierania presji na partnerów w kierunku ich podporządkowania się interesom ekonomicznym Niemiec. Taki charakter posiadały układy handlowe zawarte przez rząd hitlerowski z Austrią, Węgrami, Jugosławią, Rumunią i Bułgarią. W efekcie tych osiągniętych bilateralnych porozumień Trzecia Rzesza zapewniła sobie dostawę żywności i niektórych surowców, uzyskała rynki zbytu dla własnych wytworów przemysłowych oraz wymogła wyrażenie zgody na dokonywanie rozliczeń finansowych z tytułu zrealizowanych transakcji w formie clearingu.

W miarę umacniania się pozycji władz hitlerowskich coraz śmielej odzywały się publiczne głosy dotyczące utworzenia wspólnoty gospodarczej mającej obejmować Niemcy, Włochy, Hiszpanię i państwa bałkańskie. Dla realizacji tej koncepcji postulowano w 1936 roku zorganizowanie nawet „Centralnego Biura dla Europejskiej Gospodarki Wielkiego Obszaru" (Zentralstelle jur europaische Grofiraum-wirtschaji). Wkrótce jednakże zrezygnowano z urzeczywistnienia tych zamierzeń na rzecz podjęcia intensywnych przygotowań do objęcia we władanie gospodarki przewidywanych do zajęcia przez Niemcy obcych terytoriów. W tych przygotowaniach uczestniczyły także niemieckie związki mono-jpolistyczne, które zbierały szczegółowe informacje o życiu gospodarczym planowanych do podboju obszarów, sporządzały dla władz hitlerowskich

•ekspertyzy dotyczące sytuacji ekonomicznej w różnych państwach, redagowały memoriały odnoszące się do dyskutowanej koncepcji gospodarki wielkiego obszaru, udzielały rad w sprawach jak najwcześniejsze-,go opanowania najważniejszych gałęzi gospodarki na mających się w

128

przyszłości znaleźć pod panowaniem Trzeciej Rzeszy terytoriach i oddelegowały do dyspozycji władz hitlerowskich wybitnych ekspertów. Dzięki ścisłemu współdziałaniu władz państwowych, związków monopolistycznych i wspomnianego samorządu ekonomicznego Niemcy szybko opanowały gospodarkę wcielonych do nich w 1938 r. Austrii, obszarów czechosłowackich i w 1939 r. okręgu Kłajpedy oraz utworzonego przez nie w 1939 r. Protektoratu Czech i Moraw. Zagarnięcie przez Trzecią Rzeszę tych terytoriów oraz objęcie przez nią we władanie w 1935 r. Zagłębia Saary wzmocniło poważnie jej potencjał ekonomiczny. Uzyskane na tych obszarach nowe moce produkcyjne oraz zasoby surowcowe wykorzystano w pełni w przygotowaniach do agresji na Polskę.

2. Ludność

Ludność hitlerowskich Niemiec zwiększyła się pomiędzy dwoma spisami powszechnymi, sporządzonymi w czerwcu 1933 r. i w maju 1939 r., z 65218,5 tyś. do 79375,3 tyś. Źródłami wzrostu były dodatni przyrost naturalny oraz podboje terytorialne. Wchłonięcie przez Niemcy Austrii, okręgu sudeckiego i okręgu Kłajpedy doprowadziło do powiększenia obszaru państwowego Trzeciej Rzeszy z 468,8 tyś. km2 w czerwcu 1933 r.

Tabela 50

Ruch naturalny i stan ludności w Niemczech w latach 1933 -1939 (stan terytorium państwowego

31 XII 1937)

Zawarte związki małżeńskie Urodzenia Zgony Przyrost naturalny Stan ludności

Rok w tyś.

(prze-

liczba °/oo liczba °/oo liczba °/oo liczba °/oo ciętna

w roku)

1933 631 152 9,7 956 971 14,7 729 499 11,2 227 472 3,5 65218

1934 732 147 11,2 1 182789 18,0 716957 10,9 465 832 7,1 65595

1935 651 435 9,7 1 263 976 18,9 792018 11,8 471 958 7,1 66871

1936 609770 9,1 1 278 583 19,0 795 793 11,8 482790 7,2 67349

1937 670 265 9,1 1 277 046 18,8 794 367 11,7 482 679 7,1 67831

1938 645062 9,4 1 348 534 19,6 799 220 11,6 549314 8,0 68424

1939 774 163 11,2 1413230 20,4 854 348 12,3 558 882 8,1 69314

Źródło: Beodlkenuig und Wirtschafl. Stuttgart-Mainz 1972, s. 107; Sozlalgeschlchtlidtes Arbeitsbuch, t. III, s. 32.

do 583,4 tyś. km2 w maju 1939 r. Przyrost naturalny w Niemczech w granicach z grudnia 1937 r. wyniósł w latach 1933 - 1939 łącznie 3239 tyś. osób i wzrósł w liczbach względnych z 3,5%o w 1933 r. do 8,l%o w 1939 r. (tab. 50).

U podstaw tego skoku legło przezwyciężenie kryzysu oraz realizo-

9 Cz. Łuczak: Dzieje gospodarcze ...

129

wana przez władze hitlerowskie polityka pronatalistyczna, która wyrażała się w przyznawaniu z tytułu posiadania dzieci dodatków rodzinnych i stosowaniu z tego samego powodu ulg podatkowych, w udzielaniu na dogodnych warunkach pożyczek osobom zawierającym związek małżeński (Ehestandsdarlehen), w propagowaniu modelu rodziny wielodzietnej oraz w ustanowieniu specjalnych odznaczeń państwowych dla matek kilkorga dzieci. Zabór zaś obcych terytoriów przysporzył Rzeszy 10 min mieszkańców (łącznie z Zagłębiem Saary prawie 11 min), gdyż stan liczebny ludności Niemiec w granicach 1937 r. wynosił w maju 1939 r. tylko 69,3 min. Natomiast nie przyczyniło się do wzrostu ludności w Niemczech saldo zewnętrznych ruchów migracyjnych, które w latach 1933 - 1939 było ujemne, o czym zadecydowała emigracja około 360 tyś. dyskryminowanych Żydów oraz kilkudziesięciu tysięcy osób prześladowanych za przekonania polityczne, przede wszystkim komunistów i socjaldemokratów.

W związku z rozwojem przede wszystkim przemysłu zbrojeniowego i niektórych innych działów pozarolniczej wytwórczości wystąpiły w Niemczech w latach 1933 - 1939 duże wewnętrzne przemieszczenia ludności. W ich wyniku spadł wśród ogółu ludności udział mieszkańców miejscowości liczących do 2 tyś. osób z 32,9% w 1933 r. do 30,1%>! w 1939 r. Podniósł się natomiast wśród niej w tym samym czasie procent osób przebywających w miastach posiadających powyżej 100 tyś. mieszkańców z 30,4 do 31,6. Rozwój zbrojeń oraz rozbudowa policji i aparatu partyjnego pociągnęły za sobą także wzrost udziału osób zawodowo czynnych w całej ludności z 49,5% w 1933 r. do 50,1% w 1939 r. Te same przyczyny zadecydowały również o zwiększeniu się partycypowania w latach 1933 - 1939 w niemieckim społeczeństwie klasy robotniczej z 52,1% do 53,6%; pracowników umysłowych z 18,5% do 20,4% oraz pracujących w zakładach produkcyjnych i usługowych członków rodzin z 9,6 do 9,8%. Zmalał natomiast wśród ludności Niemiec odsetek właścicieli przedsiębiorstw i przedstawicieli wolnych zawodów z 19,8 do 16,2%, co wynikało przede wszystkim z bankructwa wielu mniejszych placówek gospodarczych.

Wymienione zabiegi pronatali.tyczne władz hitlerowskich i rozbudowa lecznictwa spowodowały z kolei zmiany w strukturze wieku ludności. Podskoczyło w latach 1933-1939 wśród ogółu mieszkańców Rzeszy promille dzieci do lat 6 z 9 do 10 i osób powyżej 65 lat z 7 do 7,8.

Omówiony wzrost ludności spowodował w Niemczech w granicach z 1937 r. zwiększenie jej zagęszczenia na km2 z 139 w 1933 r. do 147 w 1939 r. Po uwzględnieniu zaś włączonych do Rzeszy okupowanych obszarów zagęszczenie to wynosiło w maju 1939 r. 136 osób. Na najniższym poziomie ukształtowało się ono na wschodnich ziemiach Niemiec, gdyż

130

w pierwszych latach sprawowania rządów przez Hitlera zamieszkiwało na km2 na pograniczu międzyrzecko-złotowskim 43,8, w Prusach Wschodnich 63,1, na Pomorzu Zachodnim 63,5 i w Brandenburgii 69,8 osób. Jedynie znajdująca się w granicach Niemiec część Górnego Śląska posiadała zagęszczenie ludności obliczane na 152,6 osób na km2. W świetle tak niskiego, z wyjątkiem wymienionej części Górnego Śląska, zagęszczenia ludności na dość dużym obszarze ówczesnego niemieckiego terytorium państwowego nie znajdowały uzasadnienia w czynnikach demograficznych wysuwane przez władze hitlerowskie żądania powiększenia „obszaru życiowego Rzeszy" (Lebensraum).

To niskie zagęszczenie ludności na wschodnich obszarach Trzeciej Rzeszy stanowiło jedną z przyczyn kontynuowania przez władze hitlerowskie na tych ziemiach osadnictwa chłopów. Spośród utworzonych w latach 1933-1939 w Niemczech 21254 osadniczych gospodarstw rolnych zdecydowana większość przypadła na pogranicze polsko-niemieckie. Łączono tę akcję, podobnie jak w poprzednich okresach, z celami politycznymi zmierzającymi do wzmocnienia stanu liczebnego niemieckiej ludności na wschodnich obszarach Rzeszy.

Dla uzyskania korzystniejszej proporcji w strukturze narodowościowej ludności wschodnich obszarów Rzeszy władze hitlerowskie prowadziły także wobec zamieszkujących tam Polaków intensywną akcję ger-manizacyjną, która w tak krótkim okresie nie mogła przynieść w pełni pożądanych efektów. Poskutkowała ona tylko wobec części ludności polskiej o niewykształconej świadomości narodowej. W celu zatem zatajenia przed opinią światową dużej liczby żyjących w Niemczech Polaków władze państwowe nie zawahały się przed stosowaniem w spisach powszechnych ludności różnych metod zniekształcających jej strukturę narodowościową. Według spLu z 1925 r. wykazano 802 924 zamieszkujących w Niemczech Polaków, a według spisu z 1933 r. już tylko 440 168. Natomiast wszystkie dokonywane przez władze poLkie, Związek Polaków w Niemczech, polskich naukowców i publicystów szacunki określały liczbę Polaków w Niemczech w 1939 r. na ponad 1,5 min. Była ona zbliżona do rzeczywistego stanu, co potwierdziło znalezienie się po drugiej wojnie światowej ponad miliona polskiej ludności autochtonicznej w nowych granicach państwa polskiego. Oprócz tej ludności istniały jeszcze przecież duże skupiska Polaków w Nadrenii, Westfalii i w Berlinie.

3. Przemysł

&-.,• im

Realizacja opracowanego przez władze hitlerowskie planu rozwoju zbrojeń wymagała modernizacji i rozbudowy przemysłu, na co wydatkowano z roku na rok .coraz wyższe kwoty. Wzrosły one z 557 min mk

*' 131

w 1933 r. do 4432 min mk w 1939 r., czyli o 696% (ryć. 2). Łącznie rozchody finansowe na inwestycje w przemyśle pochłonęły w latach 1933-1939 16407 min mk, z których 12551 min mk (76,5%) przypadło na działy wytwarzające środki produkcji. Z poszczególnych gałęzi przemysłu w najwyższym stopniu w nakładach inwestycyjnych

4500mln mk

4000_

3500.

3000_

2500.

2000_

1500.

1000_

500.

O

rok

4432

3691

2843

215a

1S58

1067

557

nakfady inwestycyjne w przemyśle środków konsumpcji

nakłady inwestycyjne w przemyśle środków produkcji

100 %

90. g •# 5? ^ CSI

80. S? iS m irT oj 5" c\T OJ C\J ^

70. U> ':.;>:$

60. •:•: ::: ;$•$!

bO. 40. •i?S ::*:*lv

30. ;&>•; •JR' •CJ :^: •*j^: •'-*•:• ;co:

20. • -*•:: L :^:' itC":; K: joT. •eT; : oo -

10.

0

1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939

rok 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939

Ryć. 2. Nakłady inwestycyjne w przemyśle w Niemczech w latach 11933 -1909

l(w min rok)

partycypowały górnictwo i hutnictwo oraz wytwórczość artykułów chemicznych (tab. 51). Nastawienie inwestycji na preferowanie hutnictwa miało spowodować przede wszystkim bardziej dynamiczny rozwój przemysłu maszynowego, traktowanego jako „klucz do rozbudowy zbrojeń". Z dużymi zaś nakładami inwestycyjnymi w przemyśle chemicznym wiązano nadzieję na uzyskanie dużych ilości substytutów paliw i niektó-

132

u fl

aS

H

s

l

5 l

s

z

t

|

•B

l

l

js-

w

—i cn oo oo co om oo o*. ** IN •••*• r-

o ^? f-T r-T cn" O^ <*f v? O f* es oo" <n «-<N C"i °

0\ ł-i fS *o vo vo m o «o "-"f ^o^oo »— i O <S r- fn »n ON r-j m «n oo vo m <rł r^r^ł^H ł-i^-t r^i ro(SC"4 •-» •t

00 ^ Tj-p^is osc^ oo oo oo t-^ ^ *T, °° ^, r-" ^ ^t1 o" T-T m" m" o* t^ fs" oo* vT vo" 8

0\ <Nt^»n Tt->o — < r-* ON -<t oo«N»o c^

<s« -^oo «s mrs«s 8 fO

^OOCON oocn «Nf) oo rs fiiNm m

M t— J< i~-"r-"m cT-< •*-< o" r- c^oJr- i~-<S (S 1

'ć a S o\ •^• — O c^r^ ^v^ m vo NOmoo oo 00 «N — t <Sf> — i O <S O VOf>O O (~<N-H — VD <s rłr-ir-) m s <N

ł •—o1^ ooio i-ioo r^ oo O9>o oo

| V0 ^ \or-"^t o"« •*" o o t~ c-f o\ oó" >o M <s S

§ V) 1 O t* 0\ m — r- t~<s ooo\ «o o\ Ttm^- «~ \O«OO\ rtt»> OOTf i-i VO TJ- — l— •* 1/1 -- 'ł ^ «S « « 1^ »n r5

c oo oo ON fivo Ttrf r- o -*Of^ Tf

1 <o i-; irTyoio i- « -*r^ o oo «MOoT vo" fV| -H —— 8

32 « c :» Ov oo^too ł— i r* r^oo — « r** ON^^ r^ r< — o\ rłrł r»oo -i m cn\o>o o 00 2

o J4 _ _ <N O-H r^t— -< O ooin\o CT>

t/) >> T}- oN° ot-T^- — — . m *o o oo MWI-H t-T M « n __l 8

0 m^-in m«s o\r» oo <n o^fi f ^-r^.^* ^^^H mr^ oo mvocs oo r-2

r-)r~r~ <si~ p-i~ r- «-i nvovo oo

f«^ ^ VO"1«S' O O •*•* CT ^ rfo"«^ Ov" 8

2 orł«n «Tf vo«N •* rf r«i«nf^ TJ-3\f)— <soo ro — — oo >n r* w> »n

w latach o f> 0\ 1 m m O- i. 9 *H^*^O «r>f*> C\oo Vł ^- \or-O\ rn OOOOO> Tt-^H I^ON <N VO t^VOO\ OO CS-^vO i-tŁS vo»o *-^ <S r^m^H o ^- ^~i m ^^ »— »^ *-* i VO

i i i < N t 3 " J. 1 i S-d 3 t i I lilii! illil , i|fl S^-SlS-cg .a.3«i^-a g- -S^jag. 3Qo-2,CNi: c >> — os S "^"c = 111111 lipi unii laas.Sas.^^lS^lfs s^.1^5 •sESB-gssse|j2S|&1ś5.gges ^«ss^Ks-5SoNa.5«ca«sKs OLo:L LL LL o: H LLL _J> •o ó*

3 3 s S*^ « *-L3 g

'

-01 — & o ^

Co O ^J 93 ^* ?n

^> o 3 Q ii.

^- cn tr1 S.

•^01 <: H

to <! ** ^ o

r* •«s-^ s-

5- -Ł "^ ^ *** Ł

C/3- O- CC H u

i-< er1 N tf- 3

O H O fD <2

rs. H< t_i. V-1*

w % n y o Je ^ S! — » a c rff O* ,1* MM 1^ Cl. MH

^ C ^^ M. *~* OQ

po 1. a n § "ffS^tl * » 2 Bl p 2

K N ^ 5

n a *<

o o

ci E.

V

R" t

1 3_ ET . ^ , , _ _ VI VI Vt VI W g* 0 L

•t S. < B

*• • 3 "• i

o- ^ F

1

J* f. c o

N «- &C4 N

f i u» .8 t- Li E » J>. Ul «3> M NJ 00 Ul N> — >— GS OO ~^ OO -^ N) S 3 -S- 1. ^ i- J? I

3 o O O O 1S) O — "• S n « ' &al

i

1 K N 3 pu 50 & s' rt e o •< a 5T W H

a Ul J> so Ul M fy ^j ^3 ^— O so UJ SO S> 1 % * p. -g; g.

n oo \O OO UJ O OO — & S- T S1 2. "•*

* o ^J O O «P* O Os o 5' S n f f ?S ' ?

w o

E3 s ff p. ^5

B1 S* N ^ * '

"1 00 « N> O M >— ui -j ui -j o O ~* a|

o O\ * O\ VO Ul H- ui 03 E. e

-J 3 f g.

i

r ę. *= g"

•• ?! .1

fD 5 «<

!? S L o- ~

5' S g

Źródło: \V. Birkenfeld, Der synthetische Treibstoff 1933-l'US. Gotlinijeri 1964,8. 217; Deutschland im Zweiten Weltkrieg. T. I, s. 93; H. E. Yolkmann, flie NS-Wirtschąft..., s.239;R. Wagenfuhr, Diecleutsche Industrie..., *. 18 i 74. Rok

UJ so Ul oo Ul ~4 OS Ul UJ Ul Ul ^ UJ

oo oo 1 g 1 J> UJ (0 H r •*} -J J> ~J Ropa w tyś. t

so 0 o -J J> O\ Ui

Węgiel kamienny w tyś. t

00 os oo 00 UJ 4> VO

J> Ul UJ O SO ~J

Ui 10 00 UJ 00 u. SO . . . Ruda żelaza (w zawartości Fe) w tyś. t

~4 00 OS Ul so s Ul o K) (0 00 Ul oo ~j to OS ~J ~J Surówka żelaza w tyś. t

S) 8 M tO i o 00 Os. K) Ul Os i— ~4 LOs J>. UJ UJ 10 es 10 Surówka stali w tj s. t

• os o\ -J JS *- ~J 00 Aluminium w tyś. t

>° ... (O Ul UJ 1— ' Buna w tyś. t

00 10 Ul N) s Os Eó UJ M 00 OS O\ UJ OO 00 ogółem Samoloty )

UJ UJ UJ Ul Ul o to o\ Ut bo Ul UJ o 00 OO <•-> -6- i ui 5 1 w tym: wojskowe

K) L S) to *-P *; vo ło Samochody osobowe w tyś.

00 o Ul ^ *"** ^o

• os Ul OS to Ul -J 4^. K) •— — ' --J Ui Autobusy i samochody ciężarowe w tyś.

Ul *" Ul Ol Ui U)

f

D l

s; i

D*

l

9?

l

4 f

Q-

**

g

i

O <J fD O^

o "3 3- ° -

oo g ^ to ?

•« l L s l

~S i O- „. (-3

e *• ^ N

lls|&

N ŁJ >-S " .. ^ ° — ^

^ H-- UJ K ^1

< <; hv 3 N

< J13 <J (T)

sr SJ . S S

l-s-

sl

w ^

05 N

l fD

H- N

CO _^

oo C co ^

§•8.

5 o

3 i-i o l

93 H"

pr

Ul in

H i-j 3

» 3 03

er p K,

5" Sj °

U> ^ fD

«< W

B-3 l

93 <—i. <!

o 3 fD

3^ *<3 ""*'

o

H- er •e

co o

OO n, PJ

W o w

^ w o

CO «» N

co ^^ <^

CO W*

HJ

^ rt ^

ap H.

C wv.j

?T ' 3

•s- cn

T3 IV3 o 93

W ^ Ci

93 w- H 3 0-^<

l* &

l 8 8-< K S

fj fD

0 N ca

» S'

|l

t^V«J 03

-•? o w

« er c

Ł

IN- |_k |_1 t_Ł 1— 1 >_i t^l. ' %

«l Ul Ui Ui Uł Ui Ui co -4 ON 01 4x u) %

r 8"

-~ a

" w

3 < u* to K> i— i— ON oo *- c\ O oi L _ " 7

L ~ \O 4^ Ol Uł O\ Ol *— ' Ui vo Cs O -^J o.

S 3 5 _ t:

CJ 3 f»°

s ?

f 5 1

\Q Co S88SS8 ^ o X 1

f!

K S

ra 3 3

VorbereiturtL . Yolkmac 10 Kł i-> *-vo K> cy\ to —4 uj Ul O UJ NJ O O (o oo -j •- o ^O a 1 o o-

? a. •a 3

b "

e

r

^ ^' O OO Ul J> Os Ul o"s .2.

O O 00 O\ O Ul

ii ^

t? "' <_t

3. 0

•Ł w 3

r o 3 c. o-

y •^1 ON Ui J> UJ to ui Ul to *- o\ 4a. \O Ul 10 Ul O 00 3 JT er cT a

* s. s

S- 3

§ ^

p.

i KJ N> to to UJ J> O to •!»• Ui J> J* ^0 B°

N O O N) V O Ui o

S

i t

%

o

3

f

* 2

I

i

!

s

00

B

a

a

w

l §! ^ § ^

C/J *^ W' ts3

52. c L ^' "^

^5' ^ ^' < ^

er o

fS' 3

93

e-ł-

93 O

tf

CO

co to l

l—" co

CC

co

N fD

O CD

P-O

to

05

O

o

H B'

p: C/3

cr «•*• n

O «^D ^J . . «_,. (>r ^1 JO

fD c/j L3 o

M N fD i*

2. <3 3 Sj

ro <5 3

11! l

l .T | I-,2'"' "B N

05 §: S. pr

• f^ 03 03

^^ ^B: 14^1

93 ^ » »

i s? g.

^§ ^s-

•O «5 C. 3

3 &« „

g. CL O ^

t>r o- g- 93 o er1 c N

e_i. S M-^

^T M -/ft

S- S 8 S

93 «< M. W

51-Fa

^i^.. j ^ .^

pr <j M w>

L«< S °' g- & «'

"§ §. & l

O, 93 J—1 i-l

l l 93 l

twarzanie tej ostatniej zdecydowano się mimo siedmiokrotnie wyższych kosztów jej produkcji od ceny uzyskiwania naturalnego kauczuku. Również i w odniesieniu do kilku innych substytutów postanowiono zwiększyć do maksimum ich produkcję bez względu na wysokość związanych z tym kosztów. Odstąpiono więc w tych przypadkach od wyznawanej powszechnie wśród przedsiębiorców ekonomicznej zasady opłacalności produkcji, by jak najszybciej przygotować Niemcy do prowadzenia woj-

2600

• produkcja przemysłowa ogółem produkcja dóbr inwestycyjnych

• produkcja zbrojeniowa

1936

•(937

1938

Ryć. 3. Indeks całkowitej produkcji przemysłowej oraz wytwórczości dóbr inwestycyjnych i uzbrojenia w Niemczech w latach 1932-1933 (1932=100)

136

ny. Podporządkowanie temu celowi prawie całej działalności produkcyjnej sprawiło, że w Niemczech, jak to oświadczył w maju 1939 r. szef sztabu gospodarki wojennej przy naczelnym dowództwie Wehr-machtu Georg Thomas, powstał „najpotężniejszy aktualnie przemysł zbrojeniowy w świecie".

Intensyfikacja zbrojeń i produkcji innych potrzebnych do prowadzenia wojny artykułów spowodowała, że przemysł niemiecki charakteryzował się w latach 1935 - 1939 największą w świecie po Japonii dynamiką rozwoju (tab. 55). W rezultacie dokonywania się tego procesu oraz wcie-

Tabela 55

Indeks produkcji przemysłowej w Niemczech i w niektórych innych państwach w latach 1935 -1939

(1925-1929=100)

Rok Belgia Francja Holandia Japonia Kanada Niemcy Wielka Brytania Włochy

1935 90 86 106 166 100 107 118 97

1936 94 91 113 175 109 117 130 101

1937 107 97 126 199 124 127 140 116

1938 82 90 126 200 115 137 129 117

1939 87 95 • 209 126 145" 138' 127"

• — przy obliczeniach uwzględniono tylko pierwsze półrocze 1939 r.

Źródło: J. Kuczynski, Studien żur Geschichte der zyklischen Uberproduktionskrisen in DeutscMand 1918 bis 1945. Berlin 1963, s. 148 - ISO.

lenia do Niemiec ziem austriackich i czechosłowackich udział Rzeszy wynosił w 1939 r. w produkcji światowej energii elektrycznej 14,2%, węgla kamiennego 17,2%, surówki stali 20,6%, surówki żelaza 23,3%, aluminium 32,4% i węgla brunatnego 87,1%. ,

Dla realizacji wzrastających z każdym rokiem zadań produkcyjnych w przemyśle zwiększano kapitały w istniejących spółkach akcyjnych oraz tworzono nowe przedsiębiorstwa. Zarejestrowano m. in. w 1937 r. „Spółkę akcyjną dla kopalń rudy i hut żelaza Hermann Góring", która dała początek powstałemu w 1938 r. koncernowi Reichswerke Hermann Go-ring, obejmującemu kopalnie i huty oraz przedsiębiorstwa w przemyśle zbrojeniowym, maszynowym i żegludze śródlądowej. Koncern Reichswerke Hermann Góring stał się po kilku latach działalności najpotężniejszym po IG-Farbenindustrie niemieckim związkiem monopolistycznym.

Dynamiczny rozwój produkcji w przemyśle zapewniał ogromnej większości istniejących w tej gałęzi gospodarki przedsiębiorstw osiąganie coraz wyższego zysku. Łączny czysty zysk wygospodarowany w przemyśle

737

i handlu Rzeszy zwiększał się następująco w mld mk: 6,6 w 1933 r.; 7,9 w 1934 r.; 9,2 w 1935 r.; 12,2 w 1936 r. i 15 w 1938 r. Najwyższy udział w tym zysku posiadały największe przedsiębiorstwa, których część znamionował po 1933 r. stały wzrost dochodowości. Na przykład w Vereinigte Stahlwerke dochód brutto zwiększył się z 120,53 min mk w 1934 r. do 257,08 min mk w 1937 r.; w Klóckner AG z 106,9 min mk w 1936/37 r. do 135,58 w 1938/39 r., w Gute Hojjnungs-Hutte z 123,11 min mk w 1936/37 r. do 148,29 min mk w 1938/39 r. i w Hoesch AG z 119,91 min mk w 1936/37 r. do 139,82 min mk w 1938/39 r. W koncernie Siemensa obroty podskoczyły z 411 min mk w 1933/34 r. do 853,6 min mk w 1936/37 r., 907,2 min mk w 1937/38 r. i 1091,6 min mk w 1938/39 r. Obok olbrzymiej większości rentownych przedsiębiorstw istniały w Niemczech w latach 1933 - 1939 również i deficytowe zakłady produkcyjne, wśród których dominowały warsztaty rzemieślnicze nie kooperujące z faworyzowanymi przez władze gałęziami przemysłu. Z tych warsztatów zbankrutowało tylko w latach 1936 -1938 około 392 tyś. W rezultacie większego ubytku liczby nowo powstających warsztatów rzemieślniczych zmniejszyła się liczba tych placówek gospodarczych w Niemczech w granicach z 1937 r. z 1653 tyś. w 1936 r. do 1567 tyś. w 1939 r. Na powiększonym natomiast niemieckim terytorium państwowym o ziemie austriackie i czechosłowackie Ltniało w 1939 r. około 1,7 min warsztatów rzemieślniczych. Mimo bankructwa tak wielu warsztatów rzemiosło jako całość czerpało poważne korzyści z przejawiania gospodarki na tory intensywnych przygotowań do wojny. Wzrosła przede wszystkim przeciętna liczba zatrudnionych w jednym warsztacie pracowników najemnych z 2,7 w 1931 r. do 2,76 w 1936 r. i 3,34 w 1939 r. Obroty zaś całego rzemiosła zwiększyły się z 10 mld mk w 1932 r. do 30 mld mk w 1938 r. To dobre prosperowanie rzemiosła łączono słusznie z realizacją hitlerowskiej polityki gospodarczej, stąd też spośród właścicieli warsztatów rękodzielniczych rekrutowała się duża liczba członków i sympatyków NSDAP.

! 4. Rolnictwo

Partia hitlerowska już kilka lat przed dojściem do władzy postulowała zapewnienie Rzeszy samowystarczalności w dziedzinie wyżywienia społeczeństwa. Ten postulat po objęciu rządów w Niemczech przez Hitlera potraktowano jako jeden z podstawowych celów działalności gospodarczej i politycznej władz państwowych, które dla jak najwcześniejszego jego zrealizowania i tym samym wygrania proklamowanej na zjeździe chłopów w li topadzie 1934 r. „bitwy o wzrost produkcji" (Er-zeugungsschlacht) podjęły kompleksowe przedsięwzięcia zmierzające do

138

zwiększenia wytwórczości rolnej i hodowlanej. Na czoło wysunęły się wśród nich działania zdążające do wzmocnienia pozycji ekonomicznej chłopstwa, które Heinrich Himmler uważał za „praźródło niemieckiego narodu" i stąd też w celu zapewnienia mu wysokiej rangi w społeczeństwie doprowadzono do wydania w dniu 29 września 1933 r. „u.tawy o gospodarstwie dziedzicznym Rzeszy" (Reichserbhofgesetz). Dotyczyła ona gospodarstw rolnych o obszarze od 7,5 do 125 ha, których nie wolno było dzielić, sprzedawać ani obciążać kredytem hipotecznym. Mogły one być tylko dziedziczone i to przez jedną osobą, w pierwszej kolejności przez syna. Prawo posiadania „gospodarstw dziedzicznych Rzeszy" przysługiwało w świetle postanowień ustawy wyłącznie osobom „czystej krwi niemieckiej", której obecność w żyłach przodków należało udowodnić począwszy od roku 1800. W 1939 r. istniało w Niemczech 689655 takich gospodarstw dziedzicznych, które stanowiły 21,5% ogółu przedsiębiorstw rolnych w Rzeszy i skupiały 38% wszystkich użytków rolnych w państwie. Utworzenie gospodarstw dziedzicznych przyczyniło się niewątpliwie do podtrzymania silnej ekonomicznie warstwy średniorolnego i bogatego chłopstwa i wzrostu jego aktywności gospodarczej, za co odwzajemniało się ono udzielaniem poparcia dla więkozości poczynań władz hitlerowskich.

W służbę rozwoju produkcji rolnej i hodowlanej władze hitlerowskie włączyły także naukę i oświatę. Zobowiązały one istniejące w Niemczech wyspecjalizowane w dziedzinie nauk rolniczych pozauczelniane instytuty, wydziały rolne szkół wyższych, placówki Stanu Żywicielakiego Rzeszy, izby rolnicze oraz wydziały rolne w landraturach do udzielania w szerokim zakresie rolnikom poradnictwa fachowego. Organizowano dla nich również setki kursów i tysiące pogadanek, wyświetlano filmy oświatowe, wydawano specjalne czasopisma oraz ustanowiono stanowiska agronomów gminnych i wiejskich, którzy mieli stale instruować w sprawach uprawy ziemi oraz hodowli właścicieli gospodarstw rolnych i zatrudnianych przez nich pracowników. Rozbudowano ponadto sieć podstawowych i średnich rolniczych szkół zawodowych oraz zwiększono liczbę miejsc dla słuchaczy wydziałów rolniczych na wyższych uczelniach. Ta działalność dała uczniom szkolnym i uczestnikom wymienionych imprez oświatowych możliwość przyswojenia sobie podstawowych wiadomości z zakresu agrotechniki, zootechniki i biologii oraz zapoznania się z najnowszymi metodami uprawy ziemi i wykonywania prac hodowlanych, co w konsekwencji przyczyniło się do bardziej racjonalnego gospodarowania w rolnictwie i osiągania w nim wyższych efektów ekonomicznych.

Wzrost wydajności plonów z ha i w jego konsekwencji zwiększenie produkcji roślinnej zamierzano uzyskać również poprzez zaopatrywa-

139

nie rolnictwa w nowe odmiany kwalifikowanego ziarna siewnego i sadzeniaków, czym zajmowały się .specjalnie powołane do realizacji tych zadań liczne urzędy do spraw gospodarki nasiennej (Saatgutstelle). Sprawowały one kontrolę nad całym materiałem siewnym, który podlegał ich ocenie i mógł być wprowadzany do uprawy wyłącznie za ich zezwoleniem. W ten sposób zorganizowano w hitlerowskich Niemczech obowiązkową, planową i powszechną gospodarkę nasienną. W hodowli zaś wyższe jakościowe i ilościowe efekty miały przynieść intensywne zabiegi wokół uszlachetnienia ras zwierząt gospodarskich, stosowanie racjonalnego ich żywienia oraz rozwój usług weterynaryjnych.

Do innego rodzaju przedsięwzięć administracji państwowej popierających rozwój rolnictwa należało przyznanie tej gałęzi gospodarki w 1933 r. subwencji w wysokości 123 min mk, zastosowanie w niej w latach 1934 -- 1938 ulg w podatkach na łączną kwotę 60 min mk, zmniejszenie na mocy ustawy z dnia l czerwca 1933 r. zobowiązań finansowych gospodarstw rolnych z tytułu zaciągniętych pożyczek poprzez zapłacenie części należnych wierzycielom kwot przez państwo, podwyższenie ceł na importowane produkty roślinne i hodowlane oraz obniżenie cen na nawozy mineralne.

Państwo troszczyło się także o zapewnienie rolnictwu potrzebnej mu siły roboczej. W tym celu wydano w maju 1934 r. zarządzenie zakazujące zmiany zawodu przez robotników rolnych, sprowadzano dla rolnictwa sezonową siłę roboczą z innych państw oraz stwarzano bodźce materialnego zainteresowania do podejmowania pracy na wsi. W latach 1937 -1938 wyasygnowano z kasy państwowej m. in. 70 min mk na pożyczki i bezzwrotne zapomogi na budowę mieszkań dla robotników rolnych.

Udzielana rolnictwu w różnych formach państwowa pomoc finansowa sprzyjała przeznaczaniu w nim coraz wyższych kwot na zakup maszyn i narzędzi, na które wydatkowano łącznie w latach 1932/33 — 1938/39 2416 min mk, z tego w pierwszym roku tego okresu 136 min mk i w ostatnim 583 min mk (tab. 60). Ponadto wzroiło w latach 1933 - 1939 globalne zużycie nawozów mineralnych w rolnictwie Rzeszy o około 2/3.

Wspomniany rozwój oświaty rolniczej, stosowanie wyższej jakości nasion i sadzeniaków oraz wzrost nawożenia i środków produkcji w rolnictwie przyczyniły się do zwiększenia w latach 1933-1938 przeciętnej wydajności z ha poszczególnych roślin od kilku do kilkunastu procent (tab. 57). Mimo to Rzesza nie osiągnęła przed wybuchem wojny w odniesieniu do podstawowych czterech zbóż i ziemniaków przeciętnej wydajności z ha uzyskiwanej w Danii, Holandii i Belgii. Pierwsze dwa z wymienionych krajów zbierały także więcej aniżeli w Niemczech z ha buraków cukrowych.

140

Wzrastająca wydajność plonów z ha wywierała decydujący obok rozmiarów powierzchni zasiewów wpływ na kształtowanie się wysokości globalnych zbiorów poszczególnych roślin (tab. 56 i 57), wśród których w uprawie nadal przeważała pszenica, żyto, jęczmień, owies, ziemniaki

Tabela 56

Powierzchnia i struktura zasiewów w niemieckim rolnictwie w latach 1933 - 1939 (w tyś. ha, w granicach państwowych z 1937 r.)

Powierzch- W tym:

U _i_ nia bura- rośli-

K.OK zasiewów psze- żyto jęcz- owies groch ziem- ki cu- ny o- wa- inne

ogółem nica mień niaki krowe leiste rzywa

1933 19894 2318 4524 1585 2882 49 2744 304 10 179 5299

1934 19741 2198 4491 1631 2785 55 2733 356 36 182 5274

1935 19404 2187 4555 1606 2798 39 2770 373 69 155 4852

1936 19423 2153 4514 1635 2778 44 2793 389 99 159 4859

1937 19409 2040 4156 1714 2845 49 2888 455 107 179 4976

1938 19177 2094 4263 1673 2697 42 2893 502 107 163 4743

1939 19126 2105 4223 1668 2820 • 2834 503 • • •

Źródło: W. O. Hoffmann, Dos Wachstum..., s. 274-275.

i buraki cukrowe. Na cztery wymienione zboża przypadało w strukturze zasiewów w latach 1933 -1938 od 51,8% do 57,4% powierzchni upraw, na ziemniaki zaś od 13,7% do 15,1% i na buraki cukrowe od

Tabela 57

Zbiory i przeciętna wydajność z ha niektórych płodów rolnych w Niemczech w latach 1933 -1938

(w granicach państwowych z 1937 r.)

Przeciętna wydajność z ha w q Zbiory w tyś. t.

Rok psze- jęcz- ziem- buraki psze- jęcz- ziem- burak

nica żyto mień owies niaki cukr. nica żyto mień owies niaki cukr.

1933 26,1 21,2 24,1 24,0 167,8 282,2 6181 9600 3815 6911 46031 8579

1934 22,3 18,6 21,6 19,0 177,0 291,6 5040 8369 3524 5300 48371 10394

1935 24,1 18,1 23,2 21,2 162,9 283,6 5196 8226 3727 5925 45118 10568

1936 23,1 18,0 22,9 22,2 182,4 311,2 4879 8125 3739 6180 50956 12096

1937 24,7 18,3 23,3 22,9 210,7 344,8 4925 7609 4002 6511 60841 15701

1938 29,8 22,2 27,9 25,9 193,4 309,8 6250 9467 4673 7003 55983 15545

Źródło: W. G. Hoffmann, Dos Wachstum..., s. 280-281 i 286-287.

1,5% do 2,6% (tab. 56). W tej tradycyjnej strukturze upraw władze hitlerowskie zmieniły relacje ilościowe pomiędzy poszczególnymi roślinami. Kosztem zmniejszenia powierzchni zasiewów zbóż w latach 1933 -- 1938 o 582 tyś. ha (o 5,1%) zwiększono uprawę ziemniaków o 149 tyś.

141

ha (o 5,4%), buraków cukrowych o 198 tyś. ha (o 65,1%) i roślin oleistych o 97 tyś. ha (o 97u%). U podstaw tych narzuconych przez władze zmian w strukturze asortymentowej produkcji legła tendencja do uzyskiwania przede wszystkim większych ilości cukru i tłuszczów roślinnych.

Niemieckie rolnictwo przy wspomnianym poparciu władz państwowych osiągnęło w latach 1934 - 1937 wzroot pogłowia prawie wszystkich rodzajów zwierząt hodowlanych (tab. 58). Powiększenie pogłowia zwie-

Tabela 58 Pogłowie zwierząt gospodarskich w Niemczech w latach 1920 - 1937 (w tyś. sztuk)

Rok Konie Bydło Trzoda chlewna Owce Kozy Drób Pszczoły (ule)

1920 3588 16807 14179 6150 4459 .

1925 3929 17274 16285 4755 3867 72076 526

1926 3885 17295 19512 4083 3551 76257 •

1927 3822 18078 22987 3821 3284 79960 527

1928 3729 18481 20194 3637 2950 85051 487 :;

1929 3629 18093 20031 3482 2678 92686 498

1930 3533 18533 23553 3508 2634 98809 567

1931 3462 19190 23917 3504 2571 94 039 526

1932 3406 19209 22 961 3410 2561 94119 523 1

1933 3408 19811 . 24014 3393 2652 97482 553

1934 3370 19266 23298 , 3487 2556 94972 508

1935 3390 18938 22 827 3928 2501 94145 524

1936 3410 20088 25892 4341 2634 97036 558

1937 3434 20504 23847 4692 2630 93261 541

Źródło: SJDR, J938, s. 118-119.

rząt rzeźnych zapewniło Rzeszy, mimo okresowych załamań, zwiększenie w latach 1933-1938 podaży mięsa, mleka, wełny, miodu i jaj {tab. 59), w niewystarczającym jednakże stopniu na pokrycie całego kształtującego się na te artykuły popytu. Podniosło się także uzyskiwanie drewna użytkowego z 23,1 min m3 w 1933 r. do 47,2 min m3 w 1939 r. (o 104,3%), które wykorzystywano w pierwszej kolejności w budownictwie mieszkań i fortyfikacji. Wzrastała również z każdym rokiem ilość złowionych ryb morskich, która osiągnęła w 1938 r. 730 tyś. t wobec 417 tyś. t w 1933 r. (wzrost o 75,2%).

Rozwój ilościowy wytwórczości przy w przytłaczającej większości ustabilizowanych bądź podwyższonych cenach spowodował w latach 1933-1938 wzrost wartości produkcji brutto w rolnictwie z 11567 min mk do 14 957 min mk (o 29,3%), w leśnictwie z 315 min mk do 837 min mk (o 156,2%) i w rybołówstwie morskim z 98 min mk do 154 min mk

142

(o 57,1%). Wartość produkcji netto zaś podskoczyła w rolnictwie z 10 32& min mk do 13 183 min mk (o 57,1%). W odniesieniu do poszczególnych, lat zjawiska te ilustruje tab. 59. Przy tak dużym wzroście wartości produkcji i niewysokim podniesieniu się kosztów wytwórczości niemieckie rolnictwo osiągało w latach 1932/33-1938/39 coraz wyższe zyski, które

Tabela 59-

Produkcja rolnicza, leśna i rybna w Niemczech w latach 1925 - 193S

Waitość produkcji Rozmiary wytwórczości niektórych produktów

brutto w min mk pochodzenia zwierzęcego, drewna i ryb

Wartość g e

produk- •*-• 1 E

cji netto *• "*"* +, p >, t> ^

Rok i w rolnic- c/5 L• co VI S .L> L (U g,

0 o S ^ J twie w A L 1" c E E;5 •5 « CO f •X O

t3 -u* U Ó min mk "p O ca e -a 0 "" "" M

1 .L> 8> JU 1 o o g t? r*> n

1 b. 'i S E CO o. E R'3 E

1925 13069 726 140 11761 2699 16658 11,9 20 4520 260 25,7

1926 12994 491 143 11 523 2786 17026 10,2 20 4650 295 23,6

1927 15294 672 149 13739 3106 18572 9,6 21 5030 301 24,9

1928 16211 759 158 14545 3406 19566 9,1 21 5410 329 25,8

1929 15617 630 163 13964 3331 19862 8,7 22 5890 343 24,3

1930 14733 489 155 13218 3335 20 163 8,1 25 6600 372 23,7

1931 12632 285 133 11372 3513 21 297 8,1 14 7120 393 19,5

1932 10655 212 121 9431 3369 22839 8,1 18 6820 376 15,9

1933 11 567 315 98 10326 3391 23385 8,0 17 6820 417 23,1

1934 11 915 446 117 10524 3758 23053 8,1 24 7080 428 27,7

1935 12585 486 134 11054 3616 22746 9,1 23 7160 499 27,7

1936 14308 586 154 12759 3495 23894 10,1 23 7390 616 34,4

1937 13696 684 157 12056 3732 23855 11,1 27 7910 693 39,3

1938 14957 807 154 13183 3776 23708 12,1 23 8030 730 47,2

• — łącznie z mięsem z drobiu

* — łącznie mleko krowie i kozie.

Źródło: W. G. Hoffmann, Dos Wachaum..., s. 302, 303, 308, 309, 327 i 329.

podskoczyły w tym okresie z 509 min mk do 2 832 min mk, czyli o 456,4% (tab. 63).

Mimo tak korzystnych efektów działalności gospodarczej w rolnictwie nie satysfakcjonowały one w pełni władz hitlerowskich, które uważały je za nieproporcjonalne w stosunku do wysokości poczynionych w tej, gałęzi gospodarki nakładów finansowych i wielkości udzielanych jej innych form pomocy. Szczególnie irytowały władze hitlerowskie nadal zbyt ni^ka jeszcze wydajność plonów z ha, powolny wzrost pogłowia zwierząt hodowlanych i nieosiągnięcie zaplanowanych 500 tyś. ha powierzchni uprawy buraka cukrowego. Odzywały się również w hitle-

143

rowskich kołach partyjnych i rządowych głosy krytyki odnoszące się do kształtowania nakładów inwestycyjnych na niewystarczającym poziomie, o czym m. in. zadecydował zakaz obciążania „gospodarstw dziedzicznych Rzeszy" kredytem hipotecznym. Tej przyczyny władze hitlerowskie jednakże nie zauważyły bądź też być może ją dostrzegły, ale nie chciały o tym publicznie mówić ze względów ideologicznych i politycznych. Cieszył natomiast władze hitlerowskie głównie fakt zwiększenia się w latach 1933 - 1939 odsetka wśród ogółu przedsiębiorstw rolnych gospodarstw o powierzchni od 5 do 100 ha z 60,3 do 62,3. Dokonało się to przede wszystkim kosztem zmniejszenia liczby gospodarstw o obszarze do 5 ha,

Tabela 60

Dochody, rozchód) i zyski niemieckiego rolnictwa w latach 1930/31 - 1938/39

Rok Wpływy ze sprzedaży produktów rolnych Wydatki rolnictwa ogółem W tym: Odsetek wydatków na maszyny i u-rządzenia do Zysk rolnictwa

wydatki na maszyny i narzędzia

E a E wskaźnik E a E wskaźnik E ta S wskaźnik ogółu wydatków E a "E wskaźnik

1930/31 8644 100 7437 100 190 100 2,6 1207 100

1931/32 7350 85 6561 88 127 67 1,9 789 65

1932/33 6409 74 5900 80 136 72 2,3 509 42

1933/34 7466 86 6065 82 210 111 3,5 1401 116

1934/35 8227 95 6099 82 256 135 4,2 2128 176

1935/36 8852 103 6528 88 356 188 5,5 2324 192

1936/37 9165 106 6802 91 412 216 6,1 2363 195

1937/38 9976 115 7337 99 463 244 6,3 2639 218

1938/39 10692 124 7860 106 583 307 7,4 2832 234

Źródło: H. D. Petzina, Autarkiepolitlk im Drinea Reich. Stuttgart 1968, s. 94.

2 których zbankrutowało w latach 1933 - 1939 aż 8571, oraz w minimalnym stopniu także kosztem przedsiębiorstw posiadających powyżej 100 ha ziemi. Taki kierunek zmian w strukturze wielkościowej przedsiębiorstw rolnych odpowiadał władzom hitlerowskim, gdyż zmierzał on do zwiększenia ilości „gospodarstw dziedzicznych Rzeszy" i tym samym do liczebnej rozbudowy średniozamożnej i bogatej warstwy chłopskiej.

5. Transport i łączność

Jedno z ogniw w łańcuchu przygotowań hitlerowskich Niemiec do ^wojny stanowił intensywny rozwój transportu i łączności, którego pierwszym zwiastunem był ogłoszony w dniu l maja 1933 r. program bu-

144

dowy autostrad, określany często od nazwiska jego inicjatora „planem Reinhardta" (Reinhardt-Plan). Program ten przewidywał zbudowanie w ciągu 6 lat 6500 km autostrad, nad którymi to czynnościami zarząd miało sprawować utworzone na mocy ustawy z dnia 21 września 1933 r. przedsiębiorstwo Autostrady Rzeszy (Reichsautobahnen). O podjęciu decyzji o tak dużym zwiększeniu sieci dróg lądowych zadecydowały przede wszystkim względy militarne i w drugiej kolejności zamiar zmniejszenia bezrobocia poprzez zaangażowanie tysięcy robotników do realizacji tego przedsięwzięcia. Te szeroko zakrojone plany urzeczywistniono tylko częściowo. Do końca 1939 r. zdołano bowiem wybudować 3300 km autostrad, t j. 55,8% założonej w planie wielkości. Na niewykonanie tego zadania złożyły się dwie zasadnicze przyczyny: dysponowanie na te cele niewystarczającymi środkami finansowymi oraz przerzucenie części posiadanych mocy produkcyjnych do wykonywania innych przedsięwzięć uznanych w hierarchii zaspokajania potrzeb za bardziej pilne. Niedobór za-obów pieniężnych wystąpił dopiero w późniejszej fazie budowy autostrad i wynikał on przede wszystkim z błędnego obliczenia wysokości nakładów finansowych niezbędnych do zrealizowania tej inwestycji. Koszt wybudowania jednego kilometra autostrady szacowano bowiem początkowo na 500 tyś. mk, w rzeczywistości natomiast ukształtował on się na poziomie miliona marek, co w konsekwencji wymagało podwojenia zapreliminowanych kwot na wykonanie całego zaplanowanego przedsięwzięcia. Uzyskanie dodatkowych tak wysokich funduszów na ten cel okazało się niemożliwe i w związku z tym osłabiono tempo budowy autostrad. Do jego spadku przyczyniło się także częściowe skierowanie po 1936 r. czynnych przy rozbudowie sieci dróg lądowych maszyn i zaangażowanych przy tych pracach robotników do wznoszenia fortyfikacji i urzeczywistniania innych zadań o znaczeniu militarnym. Mimo niewykonania planu budowy autostrad nawet częściowa realizacja tej inwestycji pozwoliła Rzeszy wysunąć się pod względem długości pooia-danej sieci dróg lądowych na trzecie miejsce w Europie i na czwarte w świecie.

Z myślą także o potrzebach wojennych przystąpiono w hitlerowskich Niemczech do rozbudowy transportu samochodowego, w tym także przeznaczonego do użytku prywatnego. W celu zwiększenia popytu ludności na szosowe pojazdy mechaniczne zniesiono na mocy Ustawy z 10 kwietnia 1933 r. wszelkie podatki od ich posiadania. Uwolnienie od obowiązku uiszczenia tego świadczenia, jak i ustalone dogodne warunki kupna szosowych pojazdów mechanicznych wpłynęły na wzrost ich użytkowania przez ludność cywilną, który wynosił w latach 1933 - 1938 w odniesieniu do samochodów osobowych 155,5%, samochodów ciężarowych 145,5%, motocykli 85,7% i autobusów 82,5% (tab. 61). Ogółem w 1938 r.

10 Cz. Łuczak: Dzieje gospodarcze ...

145

krążyło po szosach Niemiec z prywatnych pojazdów mechanicznych 1306 tyś. samochodów osobowych, 21 tyś. autobusów, 381 tyś. samochodów ciężarowych i 1600 tyś. motocykli (tab. 61).

Rozwojowi zmotoryzowanego transportu szosowego towarzyszyła modernizacja i rozbudowa taboru kolejowego, na które to cele wydatkowano w okresie 1933-1939 około 2 mld mk. Pozwoliło to m. in. na zwię-

Tabela 61

Rozwój liczebny środków transportu i niektórych usług transportowych w Niemczech w latach

1933 - 1938

Statki morskie Statki żeglugi Przewóz

Rok śródlądowej Samochody osobowe liczba Autobusy liczba Samochody ciężaiowe liczba Motocykle liczba kolejami

S .§ o| c * g E » ii; .2 .8 łączna pojemność w tyś. NRT .0 -o <f> o __ j3 •S °s M > towaiów w min t

1933 3514 2201 22517 7006 510919 11 390 155219 852 776 1283,( 338,2

1934 3536 2155 22285 6937 661 773 12750 191 715 983 994 1407,9 402,7

1935 3517 2138 22216 6927 795 775 13952 244258 1 058 656 1541,8 448,5

1936 3579 2238 22330 6973 945 085 15567 269 581 1 184081 1667,4 469,9

1937 3668 2370 22280 7001 1 108 433 17294 320016 1 327 189 1874,1 547,3

1938 378 2490 22050 7014 1 305 608 20792 381 096 1 582 872 2048,6 574,5

Źródło: W. G. Hoffmann, Dos Wachstum..., s. 405 i 410; K. Larmer, Autobahnen in DeutscMand 1933 bis 1945 Berlin 1975, s. 111; Sozialgeschichtliches Arbeitsbuch..., t. IH, s. 68.

kszenie zdolności przewozowej kolei, która przetransportowała w 1933 r. 1283,6 min osób i 338,2 min t towarów. W 1938 r. przewóz osób wyniósł już 2048,6 min oraz towarów 574,5 min t (tab. 61). Mimo przejęcia części przemieszczania osób i towarów przez transport samochodowy nadal utrzymywał się wzrost przewozów kolejami, który w okresie 1933 -1938 wynosił w ruchu pasażerskim 59,6% i towarowym 69,8%. Przesądziły o nim niższe koszty usług kolejowych, możliwość przemieszczania jednorazowo większych partii towarów oraz zfoyt rzadka jeszcze sieć komunikacji autobusowej.

W Niemczech modernizowano i rozbudowywano w latach 1933 -1939 także handlową flotę morską i śródlądową oraz urządzenia łącznościowe. Liczba statków morskich zwiększyła się w tym okresie o 7,6%, a ich łączny tonaż netto o 13,1%. Nastąpił natomiast spadek liczby statków śródlądowych przy równoczesnym wzroście ich łącznego tonażu netto o 0,1% i ulepszeniu większości zainstalowanych na nich urządzeń nawigacyjnych i napędowych. Pływało zatem na śródlądowej sieci

146

wodnej mniej statków, ale charakteryzowały się one lepszymi parametrami technicznymi. O kilkadziesiąt procent podniosła się w latach 1933 -- 1939 także ilość urządzeń łącznościowych przeznaczonych do obsługi ludności cywilnej oraz znacznie polepszyła się ich jakość. Umożliwiało to zaspokajanie zwiększającego się popytu na usługi łącznościowe wypływającego ze wzrostu liczby ludności i rozwoju gospodarki. O dużych rozmiarach kształtowania się zapotrzebowania na te usługi i o wielkości jego pokrywania świadczy skok w latach 1933-1938 liczby przesłanych listów z 5504 min do 7932 min (o 44,1%), nadanych telegramów z 20,8

Tabela 62

Rozwój usług łącznościowych w Rzeszy w latach 1933 - 1938

Liczba Liczba

Liczba

Liczba przeprowadzonych wydanych zezwoleń

Rok przesłanych listów w min nadanych telegramów rozmów telefonicznych na posiadanie aparatów radiowych

w min w min w tyś.

1933 5504 20,8 2178 4533

1934 5564 19,3 2292 5425

1935 5765 19,0 2436 6725

1936 6434 19,7 2564 7584

1937 6815 19,4 2724 8512

1938 7932 26,5 2977 9598

Źródło: Sozialgeschichtliches Arbeitsbuch..., t. III, s. 69.

min do 26,5 min (o 27,4%) oraz przeprowadzonych rozmów telefonicznych z 2178 min do 2977 min (o 36,7%). Do najważniejszych jednakże jakościowych i ilościowych przemian tego okresu należały daleko idąca modernizacja i rozbudowa funkcjonującej w Niemczech od 1923 r. radiokomunikacji oraz podejmowane skuteczne eksperymenty w dziedzinie telewizji. Unowocześnienie i rozwój telekomunikacji przyczyniły się do umasowienia odbioru audycji radiowych, czego dowodzi wzrost w latach 1933 - 1938 liczby zarejestrowanych radioaparatów z 4533 tyś. do 9598 tyś. (o 1)1)1,7%).

6. Kredyt

Już w pierwszych doraźnych programach działalności rządu hitlerowskiego przewidywano wykorzystywanie w maksymalnym stopniu kredytu jako jednego z głównych źródeł finansowania zbrojeń. W celu jak

10*

147

najwcześniejszego zrealizowania tego zamiaru władze hitlerowskie dokonały zmian w przepisach dotyczących zakresu kompetencji Banku Rzeszy i stopnia jego zależności od rządu, podejmowały różne decyzje zdążające do podporządkowania sobie innych największych instytucji kredytowych oraz utworzyły pozorowaną spółkę dla kredytowego finansowania dostaw rozmaitych artykułów dla wojska.

Pierwszą zasadniczą zmianę w funkcjonowaniu Banku Rzeszy wprowadzała ustawa z września 1933 r., która zezwalała na udzielanie państwu kredytu ponad obowiązującą do tego czasu górną kwotę 100 mlrimk oraz na przejmowanie i pokrywanie niektórych zobowiązań finansowych Rzeszy, krajów i gmin. W praktyce oznaczało to możliwość zaciągania przez państwo w Banku Rzeszy pożyczek w dowolnej wysokości, których pobieranie pociągało za sobą wzrost emisji pieniądza. Dla wyegzekwowania tych postanowień roztaczano na mocy kolejnych aktów prawnych z lat 1934 - 1939 coraz ściślejszy nadzór nad działalnością Banku Rzeszy, który na podstawie ustawy z dnia 15 czerwca 1939 r. podlegał odtąd Hitlerowi i miał funkcjonować według wydawanych przez niego dyrektyw. Na mocy ustawy o systemie kredytowym z dnia 5 grudnia 1934 r. zapewniono władzom państwowym duży wpływ także na podejmowanie generalnych decyzji i w pozostałych instytucjach bankowych. Ponadto niektórych członków rad nadzorczych i dyrekcji największych banków starano się pozyskać dla popierania hitlerowskiej polityki gospodarczej poprzez wciąganie ich do różnych gremiów doradczych oraz powierzanie im wysoko wynagradzanego opracowywania rozmaitych ekspertyz. W stosunku do większości członków kierownictw najpotężniejszych banków stosowanie tego rodzaju bodźców okazało się jednakże zbędnej gdyż byli oni zwolennikami polityki zbrojeń Hitlera i z własnej nieprzymuszonej woli spieszyli z pomocą finansową rządowi, o której rozmiarach decydowała w pierwszej kolejności wysokość wkładów oszczędnościowych ludności. Stąd też władze hitlerowskie w celu uzyskania jak najwyższych pożyczek bankowych propagowały szeroko w społeczeństwie ideę oszczędzania i deponowania pieniędzy w instytucjach kredytowych. Ta agitacja i pojawiające się często trudności wydatkowania całych nagromadzonych nadwyżek pieniędzy, m. in. z powodu występującego niekiedy braku na rynku niektórych artykułów, przyczyniły się do wzrostu wkładów oszczędnościowych ludności, które podniosły się w latach 1933 -1938 w spółdzielczych instytucjach kredytowych z 4281 min do 5864 min mk (o 37%) oraz w ogólnych bankach centralnych i regionalnych z 7937 min mk w grudniu 1933 r. do 9725 min mk w listopadzie 1938 r. (o 22,5%). Nagromadzenie w instytucjach kredytowych większych wkładów oszczędnościowych ludności ułatwiało im finansowanie w formie kredytu zbrojeń. Niestety nie dysponujeriiy dany-

148

mi statystycznymi co do wysokości pobranych bezpośrednio przez państwo pożyczek w instytucjach kredytowych.

Niemieckie władze państwowe korzystały z kredytu bankowego tak-że pośrednio poprzez utworzoną z ich inicjatywy w kwietniu 1933 r. Spółkę Badań Metalowych (Metallurgische Forschungsgesellschaft mbH, w skrócie Mefo) z kapitałem zakładowym w wysokości miliona marek. Głównymi jej udziałowcami były przedsiębiorstwa przemysłu metalowego, w tym Kruppa, Siemensa i Rheinmetal. Umieszczony w nazwie cel działalności spółki, to znaczy prowadzenie badań naukowych, kamuflował tylko jej właściwe ukryte zadanie polegające na wystawianiu, przez nią weksli, którymi płacono za dostawę uzbrojenia i innych potrzebnych państwu artykułów. Ogółem Mefo wystawiła w latach 1933 -- 1939 weksli na kwotę 12 mld mk, z których spłacono do wybuchu wojny 1,5 mld mk. Mefo na wykup weksli zaciągała częściowo kredyt w Banku Rzeszy, który miał nim w przyszłości obciążyć państwo. Działalność Mefo ukrywała zatem przed społeczeństwem właściwe zadłużenie Rzeszy i przyczyniła się do zmniejszenia emisji pieniądza. Do tego sprowadzał się cel jej utworzenia.

Rząd niemiecki zaciągał również kredyt publiczny w formie emitowania „biletów skarbowych Rzeszy" (Reichsschatzanweisungen), którymi zapłacono m. in. należności finansowe w wysokości 6,5 mld mk wynikające z tytułu dostaw dla państwa towaru. Wprowadzano do obiegu i inne jeszcze papiery wartościowe opiewające na państwo jako dłużnika, jak np. bony dostawcze (Liejerschatzanweisungeri) i bony podatkowe (Steuergutscheine), którymi regulowano do 40% wysokości zobowiązania finansowe powotałe z tytułu nabycia różnorodnych artykułów. Tymi drugimi bonami można było ponadto uiszczać w przyszłości świadczenia podatkowe i stąd też powstałą ich nazwa. Zobowiązania Rzeszy z tytułu wprowadzonych do obiegu biletów skarbowych zwiększyły się w latach 1933 - 1939 z 6946 min do 24 118 min mk (o 247,2%).

Władze państwowe pobierały ponadto pożyczki pieniężne w towarzystwach ubezpieczeniowych. Z tego źródła pokryto m. in. 59,4% kosztów budowy autostrad.

Rzesza napotykała natomiast trudności w otrzymaniu w pożądanej przez nią wysokości pożyczek zagranicznych. Zadecydowały o tym zarówno względy polityczne, jak i ekonomiczne. Rządy niektórych krajów odmawiały udzielania Niemcom kredytu, powodowane odrazą do hitleryzmu jako systemu politycznego, inni z kolei potencjalni wierzyciele podawali w wątpliwość sumienność wywiązywania się w przyszłości przez Rzeszę z ewentualnych podjętych przez nią nowych zobowiązań finansowych wobec odmówienia przez władze hitlerowskie uiszczenia reszty odszkodowań wojennych i zawieszenia w latach 1933 - 1934 z po-

wodu braku dewiz niektórych płatności należnych zagranicznym wierzycielom. W warunkach nieuzyJcania drogą pertraktacji przewidywanych pożyczek pieniężnych Rzesza wymusiła na słabszych ekonomicznie partnerach handlowych, głównie na państwach Europy Południowo--Wschodniej, udzielenie jej kredytu w ramach narzuconych im rozliczeń clearingowych. Ujemne dla Rzeszy saldo na rachunku clearingowym stanowiło główne źródło pochodzenia jej kredytu zagranicznego.

Zaciąganie długoterminowych pożyczek spowodowało wzrost zadłużenia państwa w latach 1933 - 1939 z 12 mld do 43 mld mk, a więc o 31 mld mk, z której to kwoty ponad 20 mld mk wydatkowano na zbrojenia.

Niemieckie banki i towarzystwa ubezpieczeniowe zasilały także kredytem bezpośrednio przedsiębiorstwa przemysłu zbrojeniowego. Ogółem zaciągnięty w Rzeszy od początku 1933 r. do końca sierpnia 1939 r. kredyt na finansowanie zbrojeń osiągnął wysokość 33,6 mld mk, z tego 35,7% przypadało na weksle wystawione przez Mefo.

Dokonywany w latach 1933 - 1939 intensywny rozwój niektórych instytucji i przedsiębiorstw komunalnych oraz realizowana rozbudowa sieci dróg lokalnych i przebudowa miast wymagały zgromadzenia przez zarządy miast i gmin wiejskich dużych środków finansowych, które częściowo uzyskiwano również w drodze rozpisywania pożyczek publicznych. Powstałe z tego powodu zadłużenie gmin miejskich i wiejskich wzrosło z 4486 min mk w 1933 r. do 4778 min mk w 1939 r. (o 6,5%). Spadł natomiast stan zobowiązań krajów z tytułu pobranych przez nie pożyczek publicznych z 1482 min mk w 1933 r. do 956 min mk w 1939 r., co wynikało z poważnego ograniczenia przez władze hitlerowskie ich działalności finansowej.

Niemieckie banki oprócz udzielania w pierwszej kolejności i w najwyższej wysokości kredytu na zbrojenia wspomagały pożyczkami, niekiedy za poręczeniem rządu, również drobne pozarolnicze placówki gospodarcze, właścicieli modernizowanych i nowo wystawianych budynków mieszkalnych, nowo zawarte małżeństwa oraz rolnictwo. Osobom, które wstąpiły w związek małżeński, udzielono do końca sierpnia 1939 r. pożyczek z przeznaczeniem na wyposażenie mieszkań i ewentualny zakup drobnych narzędzi pracy na łączną kwotę ponad 500 min mk. Rolnictwo zaś otrzymało w okresie 1933 - 1939 kredyt w wysokości kilku miliardów marek, z której to kwoty 562 min mk pochodziły do 1937 r. ze wspomnianego już Banku dla Obligacji Przemysłowych i zostały rozdzielone pomiędzy przedsiębiorstwa, zlokalizowane na wschodnich obszarach Rzeszy w ramach przyrzeczonej im przez państwo pomocy finansowej.

150

7. Finanse publiczne

Ł •

Według wytycznych wydanych przez Hitlera na posiedzeniu niemieckiego gabinetu w dniu 4 kwietnia 1934 r. główne odtąd zadanie władz finansowych Rzeszy miało polegać na przysparzaniu środków pieniężnych na pokrycie kosztów zwiększanych zbrojeń. Realizowano tę dyrektywę poprzez omówione już zaciąganie kredytu oraz podnoszenie przychodów państwowych, w tym głównie pochodzących z podatków. Wyższe wpływy podatkowe osiągano zarówno w wyniku rozwoju gospodarczego Niemiec, jak i wprowadzenia nowych i podwyższenia już istniejących świadczeń pieniężnych uiszczanych na rzecz państwa. Ogółem wpłynęło do kasy Rzeszy z tytułu pobranych podatków i opłat celnych od stycznia 1933 r. do końca sierpnia 1939 r. około 62 mld mk. Ponadto przed-siębior^twa państwowe oraz ściągnięta w 1938 r. od niemieckich Żydów kontrybucja w wysokości 1125 min mk zapewniły Rzeszy przychody w wysokości 20 mld mk. Do tego należy dodać jeszcze nieznaną kwotę skonfiskowanych pieniędzy na okupowanych do wybuchu wojny ob^za-rach. Według Lutza Schwerin-Krosigha, ministra finansów Rzeszy w okresie hitleryzmu, państwo niemieckie dysponowało w latach 1933-1939 (do 31 sierpnia) łącznie z pożyczkami globalną kwotą 119 mld mk, z której 60 mld mk rozchodowało bezpośrednio na cele wojskowe. Armię finansowano także pośrednio w nieznanych rozmiarach z budżetów ministerstw cywilnych i różnych organizacji. Otaczanie przeznaczonych pośrednio na cele militarne kwot pieniężnych tajemnicą uniemożliwia precyzyjne określenie ogólnej wysokości tego rodzaju wydatków w latach 1933 - 1939, którą historycy i ekonomiści szacują od 6J do 90 mldmk. Tę ostatnią kwotę podał do wiadomości publicznej Hitler w przemówieniu wygłoszonym w Reichstagu w pierwszych dniach września 1939 r. Po doliczeniu do wymienionych przydzielonych bezpośrednio wojsku 60 mld mk sum pieniężnych wydanych w ramach wspomnianych pośrednich form jego finansowania oraz kosztów uzbrojenia SS i innych hitlerowŁkich organizacji (m. in. SA, NSKK) łączne wydatki na cele militarne oscylowały wokół kwoty wymienionej przez Hitlera. Sumy pieniężne skierowywane bezpośrednio na pokrycie potrzeb wojskowych stanowiły w poszczególnych latach następujący odsetek całkowitych rozchodów budżetowych Rzeszy: 39,3 w 1934 r.; 59,2 w 1936 r. i 61,0 w 1938 r. Pochłaniały one w tych latach odpowiednio 5,0, 11,2 i 15,7% produktu społecznego brutto oraz 6,5; 14,3 i 19,7% dochodu narodowego. Rzesza wydatkowała na zbrojenia w latach 1933 - 1938 największe spośród wszystkich państw kwoty pieniężne, które wynosiły w miliardach funtów szterlingów: w Niemczech 2868, ZSRR 28J8, Japonii 1266, Wielkiej Brytanii wraz z dominiami 1200, USA 1175, Francji 10.88 i Włoszech

151

930. Charakteryzowała się ona w latach 1934 - 1938 także największym wzrostem realnej wartości rozchodów przeznaczonych na zbrojenia, który w odniesieniu do Niemiec ukształtował się w wysokości 47^%, Japonii 455%, ZSRR 37u°/o, Wielkiej Brytanii 250%, Włoch 56% i Francji 41%.

8. Stosunki monetarne

Trzecim źródłem finansowania zbrojeń była obok zaciąganego kredytu i środków budżetowych zwiększona emisja pieniądza. Wzrost jej rozmiarów zależał jednakże od uwolnienia się od obowiązujących przepisów krępujących wprowadzanie do obiegu dowolnych ilości banknotów i monet. Na podstawie bowiem ustawy o Banku Rzeszy z 1924 r. rozmiary cyrkulacji pieniądza określał stan posiadanych przez instytucje emisyjne zapasów złota i dewiz, w których minimum w 40%, w tym maksymalnie w 1/4 w obcych walutach, musiały mieć pokrycie znajdujące się w obiegu banknoty i monety zdawkowe. Wobec spadku zasobów złota i dewiz z 2,6 mld mk w maju 1931 r. do 232 min mk w kwietniu 1934 r. i utrzymywania się nadal w mocy wspomnianej ustawy z 1924 r. o Banku Rzeszy istniały formalne przeszkody na drodze do kreacji większych ilości nowego pieniądza. W celu złamania tych barier Hitler postanowił odejść od zasady zabezpieczania obiegu banknotów zapasami złota, w których to poglądach popierał go nadburmistrz Lipska Carl Goerdeler. W miejsce złota za najlepsze zabezpieczenie cyrkulu-jącego pieniądza uznał on pracę jako tworzącą nowe dobra. Tę wyznawaną przez niego zasadę realizowano w polityce monetarnej Rzeszy od 1933 r., mimo iż oficjalnie odwrót od wymaganego częściowego pokrycia w złocie znajdującego się w obiegu pieniądza nastąpił dopiero na podstawie ustawy o Banku Rzeszy z 15 czerwca 1939 r. Od 1933 r. o rozmiarach emisji pieniądza decydowały jedynie uznawane przez władze hitlerowskie kształtujące się w tym zakresie potrzeby Rzeszy. Dla uproszczenia całej procedury związanej z kreacją nowego pieniądza pozbawiono w 1936 r. prawa jego emitowania wszystkie banki prywatne, których banknoty wycofano z obiegu z dniem 2 lipca 1936 r. W ten sposób Bank Rzeszy uzyskał w 1936 r. monopol emisji pieniądza, którego cyrkulacja zwiększyła się w latach 1933 - 1939 z 5736 min do 14 518 min mk, czyli o 153,1%. Równocześnie zwiększył się w okresie 1933 - 1938 obieg pieniądza bezgotówkowego o kilka miliardów marek. Większość nowo kreowanego pieniądza przeznaczono na pokrycie kosztów zbrojeń. Wraz ze wzrastaniem cyrkulacji pieniądza zmieniła się w niej relacja ilościową pomiędzy banknotami a monetami na niekorzyść tych

752

ostatnich, z których wycofano z obiegu srebrne o walorze 3, 5, 10 i 20* mk oraz złote opiewające na 10 i 20 mk. Nastąpiło to w wyniku stwierdzonej tezauryzacji przez ludność monet wytworzonych ze szlachetnych kruszców, jak i zwiększenia zapotrzebowania ze stron władz państwowych na złoto i srebro.

Największe kłopoty sprawiał władzom hitlerowskim w realizowanej przez nie polityce monetarnej występujący przez cały okres 1933 - 1939 duży deficyt dewiz uniemożliwiający nabywanie za granicą wielu potrzebnych Rzeszy artykułów. Snop światła na jego rozmiary rzuca zgłoszone w 1936 r. przez woJŁko i gospodarkę zapotrzebowanie na dewizy w kwocie 1,3 mld mk i jego pokrycie przez władze hitlerowskie jedynie w wysokości 140 min mk. W warunkach dysponowania bardzo skromnymi w stosunku do popytu zasobami dewiz podtrzymano wprowadzoną w lipcu 1931 r. przymusową nimi gospodarkę, którą od września 1936 r. kierował Hermann Góring z tytułu mianowania go komisarzem do spraw dewiz (Devisenkommissar). Podaż dewiz zaspokajała aż do wybuchu wojny zaledwie kilkanaście procent kształtującego się na nie uzasadnionego zapotrzebowania, stąd też w ich przydziale dla gospodarki priorytet posiadały zakupy surowców i półfrabrykatów przeznaczonych przędę wszystkim dla przemysłu zbrojeniowego.

9. Centralizacja i eksport niemieckiego kapitału

Rozwój niemieckiej gospodarki, związany przede wszystkim z intensyfikacją zbrojeń, wymagał także zwiększenia w wielu przedsiębiorstwach własnych zasobów kapitałowych, czego dokonywano w pierwszej kolejności poprzez łączenie niektórych spółek handlowych, a następnie dopiero przez ewentualne podnoszenie wkładów pieniężnych udziałowców. Łączenie się spółek prowadziło do spadku ich liczby. Równocześnie zbankrutowała część spółek zaangażowanych w działach gospodarki nie pracujących na rzecz zbrojeń z powodu nieposiadania odpowiedniej ilości zamówień na ich produkty bądź usługi gwarantującej osiąganie rentowności. Ten ilościowy ubytek w drobnym tylko stopniu wypełniały nowo powstające spółki kapitałowe i stąd też w ostatecznym wyniku skurczyła się w Niemczech liczba spółek akcyjnych w latach 1933-1939 z 9634 do 5353 oraz spółek z ograniczoną odpowiedzialnością w okresie 1936-1938 z 39249 do 25662. Wzrósł natomiast przeciętny kapitał spółki akcyjnej z 2,3 min mk w 1933 r. do 3,8 min mk w 1939 r. i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z 129 427 mk w 1936 r. do 178 968 mk w 1938 r. Nastąpił zatem w Rzeszy latach 1933-1939 dalszy proces centralizacji kapitału.

153

Zdecydowana większość spółek kapitałowych osiągała w latach 1933 -

-1939 wysokie dochody. Łączny zysk wszystkich spółek akcyjnych w Niemczech podniósł się w min mk: z 175 w 1933 r. do 680 w 1934 r., 1900 w 1936 r. i 3420 w 1938 r. W jednej z największych z nich, mianowicie w IG-Farbenindustrie, dochody zwiększyły się z 74 min mk w 1933 r. do 140 min mk w 1936 r. i 240 min mk w 1939 r. Łącznie wygospodarowała ona w latach 1933-1939 aż 972 min mk czystego zysku.

Spośród ogółu spółek handlowych największą rolę w życiu gospodarczym odgrywały związki monopolistyczne, które opanowały w wysokim stopniu przede wszystkim przemysł. W latach 1935-1937 skupiały one następujący odsetek produkcji brutto; w przemyśle szklarskim 100, w górnictwie 95, w przemyśle maszynowym 85, w hutnictwie metali 80, w przemyśle chemicznym i wyrobów stalowych po 75, w przemyśle stoczniowym 25 i w kilku innych działach wytwórczości od 10 do 15. W 19.55 r. spośród zaangażowanego w poszczególnych gałęziach przemysłu kapitału akcyjnego przypadało na koncerny: w przemyśle wyrobów żelaznych i stalowych 7r/%, w górnictwie 64%, w przemyśle stoczniowym 63%, w przemyśle szklarskim 56%, w przemyśle artykułów elektrycznych 53%, w hutnictwie metali 5o%, w przemyśle optycznym 48%, w przemyśle chemicznym 45%, w przemyśle skórzanym 41% i w przemyśle włókienniczym 38%. W pozostałych gałęziach przemysłu odsetek ten oscylował od 22 do 32.

Przeżywaną w latach 1933 - 1939 wysoką koniunkturę zawdzięczał przemysł formującej zbrojenia polityce władz hitlerowskich. Doceniała to część przemysłowców, którzy odwzajemniali się za stworzenie tak pomyślnych warunków rozwoju dla ich przedsiębiorstw udzielaniem finansowego wsparcia NSDAP i innym organizacjom hitlerowskim. Na przykład podczas spotkania w dniu 20 lutego 1933 r. ponad 20 przedstawicieli przemysłu i bankowości z Hitlerem wręczono temu ostatniemu 3 min mk na cele NSDAP, IG-Farbenindustrie przekazała w latach 1933 -

-1939 dla partii hitlerowskiej i jej organizacyjnych przybudówek 18705309 mk.

W ramach realizacji wspomnianej już hitlerowskiej ekspansji ekonomicznej poza granicami Rzeszy ważna rola przypadła wywozowi kapitału, przede wszystkim w postaci zakładania w innych państwach przedsiębiorstw gospodarczych oraz partycypowania w majątku istniejących tam spółek. Eksportu kapitału dokonywano głównie na obszary posiadające możliwości zaopatrywania Rzeszy w żywność i surowce pozarolni-czego pochodzenia, a więc przede wszystkim do krajów Europy Wschodniej i Południowo-Wschodniej i w drugiej kolejności do państw południowoamerykańskich i wschodnioazjatyckich. W gospodarce jugosłowiańskiej udziały kapitałowe Niemiec wynosiły w 1934 r. 6,2 mld di-

154

narów i do wybuchu wojny uległy niewielkiemu zwiększeniu. Ulokowano je głównie w górnictwie i hutnictwie. W Rumunii przedmiotem szczególnego zainteresowania niemieckiego kapitału były przedsiębiorstwa uprawiające soję i trudniące się wydobywaniem ropy, w Polsce i Austrii przemysł metalowy oraz w Czechosłowacji przemysł spożywczy. W 1937 r. Niemcy partycypowały w kapitale akcyjnym zaangażowanym w polskim przemyśle i handlu w 13,8%, w czechosłowackim przemyśle i bankowości w 7,2%, w jugosłowiańskim przemyśle w 6,2% i we wszystkich bułgarskich prywatnych towarzystwach akcyjnych w 9,3%. W Ameryce Południowej i w Azji niemiecki kapitał ulokowano przede wszystkim w przedsiębiorstwach przemysłu wydobywczego. Z powodu braku dewiz musiał on. w latach 1935 - 1936 zrezygnować z pogadania niektórych zlokalizowanych na tych terytoriach zakładów produkcyjnych. Według dokonanych po drugiej wojnie światowej szacunków całkowity eksport niemieckiego kapitału wynosił w latach 1933 -1939 około 5 mld mk. Była to kwota pozostająca mocno poniżej pierwotnych zamierzeń hitlerowskiego rządu, na których zrealizowanie nie pozwoliły przede wszystkim wspomniany już silnie odczuwalny deficyt dewiz oraz skuteczne zapobieganie niektórych państw penetracji ich gospodarki przez niemiecki kapitał.

10. Stosunki handlowe

Władze Rzeszy postanowiły również i w handlu jak najwcześniej urzeczywistnić wyznawaną przez hitleryzm zasadę kierowania gospodarką przez państwo. W tym celu doprowadziły do wydania dwóch ustaw: z 18 października 1933 r. o popieraniu handlu zagranicznego i z 4 września 1934 r. o obrocie towarowym, które zapewniły im prawo decydowania we wszystkich podstawowych sprawach dotyczących wymiany zagranicznej i towarowego rynku wewnętrznego. W dziedzinie handlu zagranicznego władze hitlerowskie zagwarantowały sobie wyłączność rozstrzygania przede wszystkim o rozmiarach wymiany towarowej, jej strukturze asortymentowej i geograficznej oraz o formach powstałych w związku z nią międzynarodowych rozliczeń finansowych. Wysokość obrotów w handlu międzynarodowym miały kształtować w świetle założeń władz państwowych możliwości dewizowe i eksportowe Rzeszy. Wobec zmniejszenia się przeciętnego w roku stanu zasobów dewiz i złota Niemiec z 529,7 min mk w 1933 r., do 164,7 min mk w 1934 r., 91 min mk w 1935 r. i około 70 min mk w 1938 r. i w jego następstwie uzyskiwania coraz mniejszych przydziałów obcych walut na zakup towarów w innych państwach głównym czynnikiem determinującym rozmiary obrotów w handlu zagranicznym była wartość eksportu Rzeszy.

755

Znalazło to swoje odzwierciedlenie w kilkakrotnie formułowanej lapidarnej dyrektywie rządu, że Rzesza może „za tyle importować, za ile eksportuje". Rozmiary eksportu miały zatem przesądzać pośrednio także o stopniu zaspokojenia występującego w Niemczech wspomnianego już deficytu wielu ważnych dla przemysłu surowców i potrzebnych dla za-aprowizowania ludności niektórych artykułów żywnościowych. Doniosłość eksportu dla uzyskania niezbędnych dla normalnego funkcjonowania organizmu gospodarczego Rzeszy zagranicznych artykułów doceniał w pełni Hitler, który dawał temu wyraz kilkakrotnie w wypowiedziach publicznych, w tym w nieco przesadzonej, że byt narodu niemieckiego zależy od wywozu towarów za granicę. Władze hitlerowskie przywiązując tak duże znaczenie do eksportu podjęły kilka przedsięwzięć zmierzających do jego zwiększenia. Wydały wytyczne dla placówek dyplomatycznych mówiące, że „nie ma dla nich ważniejszego i pilniejszego zadania, jak popieranie niemieckiego eksportu i pozyskiwanie dewiz"; rozbudowały sieć informacyjną dla przedsiębiorstw w sprawach zibytu towarów za granicą; zapewniano pierwszeństwo zakładom produkującym na eksport w zawieraniu transakcji handlowych z instytucjami publicznymi i w przydziałach dewiz; wprowadzono premie eksportowe i wyrażano w wyjątkowych przypadkach zgodę na sprzedaż towarów w innych państwach po cenach dumpingowych. Straty finansowe poniesione ze stosowania operacji dumpingowej, które w latach 1933-1935 wynio-

Tabela 63 Rozmiary i struktura towarowa handlu zagranicznego Niemiec w latach 1933 - 1938

Rozmiary handlu Struktura towarowa Struktura towarowa

zagranicznego importu w % eksportu w %

Ś ~c V N

•^ B y x i1 y

Rok c! g a g S S 3 e 1 * •N o & Oj 3 •o 0 1 oś f &

I 0 o. is o c T3 N "3 u 1 L 02 O. ł O 5. o i 5

I — .y Ut 1 <3 o o ^

w (A C a M o. oo ta V) a <a

1933 4204 4871 + 667 29,9 42,8 18,0 9,3 64,6 19,5 12,2 3,7

1934 4451 4167 -284 27,3 43,8 19,8 9,1 64,3 20,2 12,6 2,9

1935 4159 4270 + 111 27,4 46,7 18,1 7,8 65,3 21,3 11,5 i, 9

1936 4218 4768 + 550 28,9 44,6 19,0 7,5 67,6 21,7 9,2 1,5

1937 5468 5911 + 443 31.5 43,8 18,1 6,6 68,1 20,8 10,1 1,0

1938 6052' 5619' -433 33,3 40,5 19,6 6,6 71,1 18,2 9,7 1,0

* — łącznie z okupowaną Austrią.

Źródło: Bundesarchjy koblenz (cyt. BA KoUeaz) - Rep. 43 H/3331. 38 r. J940; W. O. Hoffmann, Dat Wach-

..,i.520-521i524-52S. ' ! "''"•' " ' ' ' '' '

156

sły 5 mld mk, pokrywano przedsiębiorstwom ze specjalnego funduszu powstałego z przymusowych świadczeń pieniężnych przemysłu odprowadzanych do tak zwanych „wyrównawczych kas eksportowych" (Exportausgleichkassen). Mimo tych podejmowanych przez rząd zabiegów udało się uzyskać w latach 1933 - 1937 wzrost eksportu tylko z 4871 min do 5911 min mk (o 21,3%) i importu z 4204 do 5468 min mk (o 30%). W roku 1938 r. eksport liczony łącznie z okupowaną Austrią zmalał do 5619 min mk, natomiast import podniósł się do 6052 min mk (tab. 63), co zawdzięczano uzyskanym przez Rzeszę kredytom zagranicznym w ramach wspomnianych już rozliczeń clearingowych. Niemcy mu.iały więc, chcąc nabywać w innych krajach większe ilości potrzebnych im towarów odstąpić od wyznawanej przez nie zasady pokrywania należności za import wyłącznie wpływami z eksportu i uciec się do zaciągania na ten cel pożyczek, które nie zawsze i nie wszędzie otrzymywano w pożądanej wysokości. Te ograniczone możliwości zaciągania kredytu sprawiły m. in., że handel zagraniczny Rzeszy zamknął się w latach 1933 - 1938 łącznym dodatnim saldem w wysokości 1054 min mk. Jedynie w dwóch latach, tj. w roku 1934 i 1938, posiadano w wymianie zagranicznej ujemny bilans (tab. 63).

Struktura asortymentowa niemieckiego eksportu ukształtowała się analogicznie jak w poprzednim okresie. W całkowitym wartościowo obliczonym wywozie przypadało bowiem w poszczególnych latach od 64,3 do 71,1% na gotowe produkty i od 18,2 do 21,7% na półfabrykaty. Surowce i artykuły spożywcze partycypowały w nim od 10,7 do 15,9%. Rzesza eksportowała przede wszystkim maszyny i inne urządzenia techniczne, chemikalia, włókna sztuczne oraz różnego rodzaju broń, której największymi odbiorcami były Chiny i kraje bałkańskie. W 1939 r. Niemcy zaopatrywały w broń łącznie 13 państw. W wartościowo ujętym zaś imporcie Rzeszy ód 40,5 do 46,7% zajmowały w poszczególnych latach surowce, od 27,3 do 33,3% artykuły spożywcze, od 18,0 do 19,8% półfabrykaty i od 6,6 do 9,3% gotowe produkty (tab. 63). Spośród surowców najwięcej sprowadzano rudy żelaza, miedzi i wolframu oraz ropę, kauczuk, wełnę i bawełnę. Wśród importowanej żywności dominowały tłuszcze, zboża, warzywa, sery, jaja i pasze. W 1938 r. 45% zużytkowanych w Niemczech tłuszczów jadalnych i 30% pasz pochodziło z importu. Udział sprowadzanych z zagranicy artykułów spożywczych w konsumowanej w Rzeszy żywności wynosił 20% w 1933/34 i 17% w 1938/39 r.

Rozmiary niemieckiego eksportu zależały nie tylko od zdolności produkcyjnej przemysłu Rzeszy, ale również od możliwości znalezienia odbiorców na oferowane przez nią do sprzedaży towary. Kurczył się dla Niemiec rynek zbytu w USA oraz w krajach Europy Zachodniej posia-

757

dających przeważnie dobrze rozwinięty przemysł i stąd dysponujących nadwyżkami tych samych artykułów co i Rzesza. Udział tych państw (łącznie z USA) w eksporcie Niemiec zmalał z 36,8% w 1932 r. do 23,6% w 1938 r. Pod naporem spadającego popytu na niemieckie produkty w USA i Europie Zachodniej oraz wzrastającego zapotrzebowania na surowce i żywność w Rzeszy władze hitlerowskie skoncentrowały wysiłki wokół skierowania większego strumienia wytwarzanych w Niemczech dóbr na rynki dwóch zasobnych w surowce i żywność, ale słabo uprzemysłowionych regionów świata, to jest Ameryki Południowej i Bałka-nów. W celu rozszerzenia transakcji handlowych z Ameryką Południową przebywała od lipca 1934 r. do stycznia 1935 r. w położonych tam państwach, z wyjątkiem Boliwii i Paragwaju, specjalna delegacja niemiecka, która zawarła z ich rządami porozumienie w sprawie zwiększenia w najbliższych latach wymiany towarowej z Rzeszą. W wyniku realizacji postanowień tych pertraktacji podniósł się udział krajów południowoamerykańskich w eksporcie Niemiec z 4,1% w 1932 r. do 11,7% w 1938 r. i w imporcie z 9,6% do 14,9%. Również w drodze przeprowadzonych przez Hjalmara Schachta podczas jego podróży w 1936 r. po Europie Południowo-Wschodniej bezpośrednich rozmów z władzami Austrii, Bułgarii, Grecji, Jugosławii i Węgier uzgodniono wzrost obrotów handlowych pomiędzy Rzeszą a tymi państwami. Na rozbudowę stosunków handlowych z Niemcami przystały także Rumunia i Turcja. W następstwie tych osiągniętych nieraz pod presją porozumień państwa Europy Południowo-Wschodniej zwiększyły swój udział w eksporcie Niemiec z 3,5% w 1932 r. do 10,3% w 1938 r. i w imporcie z 5,0 do 9,8%. Rzesza stała się po 1936 r. najważniejszym partnerem handlowym tych państw. W 1938 r. partycypowała ona w imporcie i eksporcie Bułgarii odpowiednio w 57,9% i 64%, Grecji w 32% i 43%, Jugosławii w 50,1% i 49,9%, Rumunii w 49,4% i 35,8%, Turcji w 51,3% i 47,5% oraz Węgier w 48,1% i 50%. Rzesza traktowała od 1934 r. te kraje jako spichlerz zaopatrujący ją w surowce i żywność. Uzależnienie handlu zagranicznego państw Europy Południowo-Wschodniej w tak wysokim stopniu od Niemiec uważano nieraz za przejaw ich „parcia na południowy Wschód" (Drang nach dem Siidosten). Spośród innych partnerów handlowych Rzeszy wzmocniły swoją pozycję w prowadzonej z nią wymianie międzynarodowej także państwa Europy Północnej, które uczestniczyły w wartościowym eksporcie Niemiec w 1932 r. w 9,4% i w 1938 r. w 12,9'% oraz w ich imporcie w tych samych latach w 6,4% i w 11,4%. Z krajów Europy Północnej największym kontrahentem handlowym Rzeszy była Szwecja, główny dostawca rudy żelaza. Na Szwecję przypadało w poszczególnych latach okresu 1935 - 1939 od 51,6% do 60,3% całego niemieckiego importu tego surowca. Niekorzystnie natomiast układały

158

. stosunki handlowe Niemiec z krajami Europy Wschodniej, tj. z Esto-ist L>itw3> Łotwą, Polską i ZSRR. Udział tych państw w imporcie Rze-nzy'w latach 1934-1938 spadł z 11,3% do 4,3%, w eksporcie natomiast wzrósł tylko z 3,1% do 4,1%. Na taki stan rzeczy złożyły się trzy za-sadnicz6 przyczyny: świadome ograniczanie ze względów politycznych i ideologicznych niektórych transakcji handlowych z ZSRR, nieuregulowanie części spraw spornych z PoLką mimo zawarcia z nią w październiku l934 r- P° dziewięcioletniej wojnie gospodarczej układu handlo-wego oraz uzyskanie przez Niemcy korzystniejszych warunków zakupu na E^kanach aniżeli w Europie Wschodniej. Rzesza prowadziła w latach 1933-1939 handel z wszystkimi kontynentami, ale ponad 50% jej wartościowych obrotów w zagranicznej wymianie towarowej przypadało w tym czasie na państwa europejskie.

Hitlerowskim Niemcom zależało nie tylko na zwiększeniu obrotów w dokonywanej przez nie międzypaństwowej wymianie towarowej, ale również na osiągnięciu w niej jak najlepszych dla nich warunków, do których zaliczano przede wszystkim ustalenie najkorzystniejszych cen zarówno zakupu jak i zbytu oraz uzyskanie na nabywanie towarów wysokiego kredytu. W kołach centralnej administracji niemieckiej reprezentowano pogląd, że te obydwa cele będzie można najłatwiej zrealizować w zawieranych umowach i rozliczeniach bilateralnych, ułatwiających wywieranie presji na słabszego ekonomicznie kontrahenta jak i wygrywanie jednych państw przeciw drugim. Umowy w tej formie podpisano z większością partnerów handlowych. Posłużyły one jako narzędzia presji szczególnie wobec krajów południowoeuropejskich, od których wymuszano najwyższy w sumie kredyt w ramach rozliczeń clearingowych oraz wyrażenie zgody na korzystne ceny. O te ostatnie zabiegały władze hitlerowskie szczególnie intensywnie w latach 1935 - 1936, kiedy to na rynku światowym rosły ceny surowców, a spadały produktów przemysłowych, a więc relacje między cenami tych dwóch grup towarów układały się dla Rzeszy jako mocarstwa przemysłowego niepomyślnie.

Importowanie przez Niemcy mniej surowców od kształtującego się na nie na rynku wewnętrznym popytu stało się przyczyną wprowadzenia już w 1934 r. urzędowego ich rozdzielnictwa, w którym priorytet zapewniono przedsiębiorstwom przemysłu zbrojeniowego. W miarę zbliżania się daty wybuchu drugiej wojny światowej oficjalnym systemem rozdzielnictwa obejmowano coraz większą liczbę poszczególnych rodzajów surowców oraz także coraz więcej półfabrykatów i żywności. W 1937 r. zdecydowano się ponadto na wprowadzenie pierwszego ograniczenia detalicznej sprzedaży niektórych artykułów spożywczych, które odtąd niożna było nabywać w ściśle określonej ilości na osobę po uprzednim

159

wpisaniu się na „listę klientów" (Kundenliśte) w sklepie handlowym. W następnych latach lista towarów podlegających ograniczeniom w sprzedaży detalicznej sukcesywnie się zwiększała, aż doszło w związku z przygotowaną agresją na Polskę do wydania w dniu 27 sierpnia 1939 r. „zarządzenia o tymczasowym zabezpieczeniu żywotnego zapotrzebowania niemieckiego narodu" (Verordnung żur vorlaufigen Sicherstellung des lebenswichtigen Bedarfs des deutschen Volkes), wprowadzającego reglamentację najważniejszych artykułów konsumpcyjnych.

Wspomniany poprzednio wzrost cyrkulacji pieniądza przy niewystarczającej podaży niektórych artykułów na rynku doprowadził do nieko-rzy.tnego zjawiska, jakim był wzrost cen niektórych dóbr kon^umpcyj-nych. W celu zahamowania dalszego skoku cen władze zamroziły je na mocy zarządzenia z dnia 26 listopada 1936 r. na poziomie z dnia 17 października 1936 r. Do przestrzegania tego zarządzenia i dopuszczania od niego wyjątków upoważniono powołanego w październiku 1936 r. komisarza do spraw cen. W konsekwencji wyposażenia go w szeroki wachlarz środków represji udało się władzom ograniczyć wzrost cen do minimalnych rozmiarów. O powodzeniu hitlerowskiej polityki cen do początku 1937 r. świadczy m. in. kształtowanie się indeksu cen hurtowych, który przedstawiał się następująco (1925/27 = 100) w 1933 r. 66,1, w 1936 r. 75,2, w 1937 r. 76,6, w 1938 r. i 1939 r. 76,7. To skuteczne zamrożenie cen uważano słusznie za jedno z najważniejszych osiągnięć Niemiec w dziedzinie wewnętrznej polityki handlowej. v

11. Zatrudnienie oraz warunki pracy i płacy pracowników najemnych

Omówiony rozwój gospodarczy Rzeszy w latach 1933 - 1939 doprowadził do zwiększenia się w niej zatrudnienia z 26 687 tyś. w 1933 r. do 39 680 tyś. w 1939 r., czyli o 48,7% (tab. 64). Największą dynamikę wzrostu liczby pracowników najemnych wykazywały gałęzie gospodarki najbardziej partycypujące w przygotowaniach do wojny, tj. przemysł i transport, a spoza sfery życia ekonomicznego niemieckie siły zbrojne. W przemyśle stan liczebny ogółu zatrudnionych podniósł się w latach 1933 - 1939 o 86,2% i w transporcie o 58,3% oraz wzrosła w tym czasie liczba etatowych pracowników w wojsku o 527,9% (tab. 64). Z poszczególnych gałęzi przemysłu najwięcej nowo zatrudnionych osób przybyło w wytwórczości szeroko pojętych artykułów metalowych i chemicznych oraz materiałów budowlanych, a więc w działach pracujących w najwyższym stopniu na potrzeby armii.

Z wynoszącego 12 993 tyś. w latach 1933 - 1939 przyrostu zatrudnienia około 2 min przypadało na kobiety, z których najwięcej zaangażo-

160

wano do pracy w rolnictwie i w drugiej kolejności w charakterze pomocy domowej. Wzrost pracowników w dziale służba domowa dokonywał się początkowo przy silnym poparciu władz państwowych w celu zmniejszenia liczby bezrobotnych. To poparcie przejawiało się m. in. w zniesieniu w 1933 r. dla służących obowiązkowego ubezpieczenia od

Tabela 64

Stan i struktura gałęziowa zatrudnienia w Niemczech w 1933 i 1939 r.

Zatrudnieni Przyrost

zatrudnienia

Dział zatrudnienia rok 1933 rok 1939

ogółem o ogółem o w tyś. w%

w tyś. % w tyś. /o

Rolnictwo, leśnictwo

rybołówstwo 9034 33,9 10855 27,4 1 821 20,2

Przemysł 8713 32,6 16227 40,9 7514 86,2

Transpoit i łączność 1313 4,9 2078 5,2 765 58,3

Handel, kiedyt, ubez-

pieczenia, gastro-

nomia 3901 14,6 4936 12,5 1035 26,5

Służba domowa 1072 4,0 1522 3,8 450 41,9

Pracownicy etatowi

w wojsku 147 0,6 923 2,3 776 527,9

Inne dzi- ły 2507 9,4 3 139 7,9 632 25,2

Razem

26687

100,0

39680

100,0

12993

48,7

Źródło: W. G. Hoffmann, Dos Wachstum,,,, s. 206.

nieszczęśliwych wypadków i tym samym w uwolnieniu pracodawców od partycypowania w świadczonych z tego tytułu składkach, co w dalszej konsekwencji miało obalić jedną z barier hamujących wzrost zatrudnienia służby domowej. Zapewne ta jak i inne jeszcze przyczyny sprawiły, że liczba pracowników służby domowej podskoczyła z 1072 tyś. w 1933 r. do 1522 tyś. w 1939 r., tj o 41,9% (tab. 64). W rezultacie wspomnianego około dwumilionowego przyrostu zatrudnienia kobiet w latach 1933 - 1939 pracowało ich w niemieckiej gospodarce w przededniu wybuchu wojny około 14 min, z tego ponad 80% w charakterze pracowników fizycznych.

Wszystkie osoby zatrudnione w Niemczech w stosunku najemnym poddano rygorom hitlerowskiego prawa pracy, rozbudowywanego stopniowo i składającego &ię z kilkunastu podstawowych aktów prawnych oraz kilkuset ogólnopaństwowych i zarazem dotyczących wszystkich sfer życia społecznego rozporządzeń wykonawczych. Ustanawiało ono państwowe organy administracji pracy i określało zakres ich kompetencji.

u cz. ŁuczaK: Dzieje gospodarcze ...

161

ustalało instytucjonalne formy współpracy w przedsiębiorstwach pomiędzy pracodawcą a pracownikami oraz precyzowało ogólne warunki pracy i płacy.

Z państwowych organów administracji pracy najwcześniej, gdyż już w maju 1933 r., utworzono urząd Powiernika Rzeszy do Spraw Pracy (Reichstreuhander der Arbeit), do którego kompetencji należało określanie warunków zawierania umów o pracę, decydowanie o wysokości wynagrodzeń w poszczególnych grupach zawodowych oraz troska o „pokój społeczny" w przedsiębiorstwach. Pośrednictwo pracy zaś oraz wytyczanie limitów zatrudnienia dla poszczególnych pracodawców spoczywało w gestii istniejących od 1934 r. urzędów pracy. Na najwyższym szczeblu ich drabiny hierarchicznej znajdowały się podlegające bezpośrednio ministerstwu pracy Rzeszy Krajowe Urzędy Pracy (Landesar-beitsamt), które posiadały swoje ekspozytury w stolicach rejencji, a te z kolei w miastach powiatowych. Te powiatowe urzędy pracy dysponowały niekiedy kilku filiami (Nebenstelle) zlokalizowanymi w mniejszych miejscowościach. Szefowie krajowych i rejencyjnych urzędów pracy pełnili równocześnie funkcję Pełnomocnika Powiernika Rzeszy do Spraw Pracy (der Bevóllmiichtigte des Reichstreuhanders der Arbeit). Zakres ich kompetencji uległ rozszerzeniu w 1935 r. poprzez przyznanie urzędom pracy monopolu w dziedzinie pośrednictwa pracy i nałożenia na nie obowiązku wydawania w celach kontrolnych osobom zatrudnionym w stosunku najemnym książeczki pracy (Arbeitsbuch). Z tytułu łączenia wymienionych dwóch funkcji rozstrzygali oni wszystkie podstawowe sprawy związane z zatrudnieniem oraz warunkami pracy i płacy.

Na szczeblu przedsiębiorstwa utworzono na podstawie ustawy z 20 stycznia 1934 r. radę zaufania (Vertrauensrat), w skład której wchodzili pracodawca i przedstawiciele załogi. Miała ona likwidować wszelkie spory wynikłe w zakładzie na tle warunków pracy i płacy, wypowiadać się w niektórych kwestiach produkcyjnych i organizacyjnych oraz popierać wszystkie przedsięwzięcia przedsiębiorstwa służące dobru narodu i państwa.

Wprowadzenie hitlerowskiego prawa pracy i jego konsekwentne przestrzeganie oznaczało dla przytłaczającej większości zatrudnionych w Rzeszy osób pogorszenie się ich warunków pracy, utrzymywanie wynagrodzeń na ni kim poziomie oraz likwidację istniejących w Republice Weimarskiej związków zawodowych. Spośród wszystkich warunków pracy najdotkliwiej odczuwano coraz dalej idące ograniczenia w swobodzie wyboru miejsca pracy. Już ustawa z dnia 10 sierpnia 1934 r. przewidywała możliwość wprowadzenia zakazu zmiany miejsca pracy dla osób zatrudnionych w niektórych przedsiębiorstwach bądź zawodach. W latach 1935 - 1937 wymóg uzyskania zgody urzędu pracy na zmianę pra-

162

codawcy rozciągnięto na kilka zawodów, a od l kwietnia 1939 r. na wszystkich pracowników najemnych. Władze hitlerowskie uciekały się także w miarę wyczerpywania się rezerw wolnej siły roboczej i niekorzystnego kształtowania się — ze względu na ustalone priorytetowe interesy przemysłu zbrojeniowego i gospodarki żywnościowej — proporcji w branżowej strukturze zatrudnienia do stopniowego wprowadzania obowiązku pracy. Po raz pierwszy zastosowano go na podstawie ustawy z 15 maja 1934 r. wobec osób ze wsi, które przeniosły się do miast w celu podjęcia w nich zatrudnienia. Władze mogły te osoby zmusić do powrotu na wieś i skierować do pracy w rolnictwie. Wydanie tej ustawy miało na celu zapobieżenie wzrastającej ucieczce ludności ze wsi do miast. Stosowanie obowiązku pracy na szeroką skalę przewidywała dopiero ustawa z 22 czerwca 1938 r., która zapoczątkowała bogatą w tej sprawie działalność legislacyjną władz hitlerowskich trwającą aż do końca drugiej wojny światowej.

SwoLtą formą narzuconego niemieckiej młodzieży obowiązku pracy była zorganizowana na mocy ustawy z 21 marca 1935 r. „służba pracy Rzeszy" (Reichsarbeitsdienst, w skrócie RAD), którą objęto osoby w wieku od 18 do 25 lat, początkowo tylko płci męskiej, a następnie także i żeńskiej. Służba trwała pół roku i miała na celu zapewnienie dodatkowej siły roboczej przy wykonywaniu niektórych pilnych prac, zwłaszcza o znaczeniu militarnym, nauczanie młodzieży dyscypliny oraz jej indoktrynację przez narodowy socjalizm. W 1935/36 r. w szeregach RAD służyło około 200 tyś. osób i w następnych latach liczba ta ulegała sukcesywnemu zwiększaniu.

Do dyskryminacyjnych już poczynań władz hitlerowskich w dziedzinie warunków pracy należało masowe rozwiązywanie stosunku służbowego ze względów politycznych, rasowych i narodowościowych. Z tych powodów wydalono z pracy tylko w 1935 r. 140 tyś. osób oraz pozbawiono w latach 1933 -1939 zatrudnienia 1628 pracowników szkolnictwa wyższego i pozauczelnianych instytutów naukowo-badawczych. Utracili pracę również niektórzy zamieszkujący stale w Rzeszy Polacy przyznający się jawnie do swojej narodowości. Stosunkowo najliczniej zwolnienia z pracy dotknęły ludność żydowską, z której część posiadała obywatelstwo poLkie.

Intensywne przygotowywanie się Niemiec do wojny i wytyczenie w związku z tym do zrealizowania w krótkim czasie wielu zadań pociągnęło za sobą nie tylko wzrost zatrudnienia, ale także i przedłużanie dnia pracy. W całym przemyśle przeciętna liczba przepracowanych w tygodniu godzin zwiększyła się z 43 w 1933 r. do 48,5 w 1939 r. W niektórych działach przemysłu i przy budowie autostrad zatrudniano robotników nawet po kilkanaście godzin dziennie. O ile norma czasowa

u*

163

S W hitlerowskim systemie płac niższe od mężczyzn wynagrodzenia materialnego przy wyborze zatrudnienia pomiędzy poszczególnymi gałęziami gospodarki, ich branżami, a nawet przedsiębiorstwami, jakim jest szansa pobierania wyższego wynagrodzenia. Władze hitlerowskie przyjęły bowiem jako podstawę przy Ustalaniu obowiązujących taryfowych płac stosunkowo mało zróżnicowaną dla poszczególnych zawodów wysokość nominalnych zarobków otrzymywanych podczas kryzysu, które ukształtowały się wówczas na niskim poziomie. Te niewysokie wynagrodzenia taryfowe w odniesieniu do niektórych grup robotników obniżono jeszcze w latach 1934-1936 i dopiero w 1937 r. powrócono do ich wysokości z 1933 r. (tab. 65). Na podwyższenie taryfowych płac robotników o ułamek procenta zgodzono się dopiero w 1938 r. i to pod naporem spadającej w części przedsiębiorstw przemysłowych wydajności pracy. Był to zresztą jedyny do tego roku wyłom w obowiązującym od 1933 r. zarządzeniu o zamrożeniu wysokości wynagrodzeń (Lohnstopp), za którego nieprzestrzeganie karano grzywnami, a w rażących przypadkach jego naruszania nawet karą pozbawienia wolności. W następstwie tak realizowanej polityki płac taryfowe godzinowe zarobki robotników przemysłowych wynosiły w 1938 r. tylko od 0,2 do 0,3 fenłga więcej aniżeli w 1933 r. (tab. 65). Wzrost zatem przeciętnej rocznej płacy w latach 1933 - 1939 w przemyśle i rzemiośle o 25,1% oraz w transporcie i łączności o 6,6% (tab. 65) stanowił przede wszystkim rezultat przedłużenia czasu pracy, w tym również zatrudniania robotników w wyżej opłacane dni świąteczne. stwowej zrezygnowanie ze stosowania takiego bodźca zainteresowania wadzenie obowiązku pracy umożliwiało hitlerowskiej administracji pań- Wydanie zakazu zmiany miejsca pracy bez zezwolenia władz i wpro- o-N-13 n o er S N-§ S' o 00 OJ 00 co 00 00 ł— * (— » co co m CJI t-* CO 00 Na 10 tyś. ubezpieczonych od nieszczęśliwych wypadków osób odniosło jących im podczas pracy maksymalne bezpieczeństwo, stąd też wzrastała liczba nieszczęśliwych wypadków w przedoiębiorstwach, która wynosiła 827 tyś. w 1933 r., 1173,6 tyś. w 1934 r. i 1789,2 tyś. w 1937 r. Za omówionym masowym wzrastaniem zatrudnienia nie nadążały szkolenie i instruktaż w zakresie obsługiwania urządzeń technicznych ani też stwarzanie wszystkim robotnikom innych warunków zapewnia- pracy sięgająca do 48 godzin w tygodniu nie budziła sprzeciwu robotników ze względu na powrót do przedkryzyśowej jej wysokości, to przekraczanie długości dnia pracy do kilkunastu godzin wywoływało niezadowolenie części załóg. Byli jednakże i tacy robotnicy, którzy z aprobatą przyjmowali przedłużanie czasu pracy, gdyż przy stosunkowo niskich godzinowych stawkach wynagrodzenia dawało to jedyną szansę uzyskania wyższych zarobków.

Tabela 63

Wynagrodzenie za pracę w Niemczech w latach 1933-1939

Wynagrodzenie taryfowe

Przeciętna płaca roczna brutto robotników przemysłowych

brutto za godzinę

Rok robotnicy

przemysł i rzemiosło transport i łączność handel detaliczny bankowość administracja publiczna robotnicy kwalifikowani niewykwalifikowani

mk | wskaźnik mk |wskaźnik mk wskaźniki mk [wskaźnik mk [wskaźnik fenigi | wskaźnik fenigi | wskaźnik

1933 1594 100 2414 100 1372 100 3626 100 3583 100 78,5 100 62,3 100

1934 1678 105,3 2394 99,2 1452 105,8 3483 96,1 3544 98,9 78,3 99,7 62,2 99,8

1935 1731 108,6 2379 98,6 1465 106,9 3420 94,3 3572 99,7 78,3 99,7 62,2 99,8

1936 1782 111,8 2373 98,3 1496 109,0 3560 98,2 3578 99,9 78,3 99,7 62,2 99,8

1937 1845 115,7 2359 97,7 1502 109,0 3629 100,1 3630 101,3 78,5 100,0 62,3 100,0

1938 1917 120,3 2547 105,5 1471 107,2 3700 102,0 78,8 100,4 62,5 100,3

1939 1994 125,1 2573 106,6 1544 112,5 3750 103,4 • • • • •

Źródło: SozialgeschtchtltcHes Arbeltsbuck..., t. III, 8. 99; W. G. Hoffmann, Dos Wachstum.... s. 471,475,478 i 490.

przewidywano dla kobiet nawet w przypadku niezachodzenia pomiędzy robotnikami obydwu płci różnic co do posiadanych kwalifikacji oraz wydajności i warunków pracy. Kobiety zatrudnione w przemyśle otrzymywały przeciętnie 75% zarobków brutto pracujących w tej gałęzi gospodarki mężczyzn.

W innych działach gospodarki płace robotnic kształtowały się w latach 1933-1937 niżej w porównaniu z mężczyznami od 30 do 34,4% mimo wykonywania przez przedstawicieli obydwu płci takich samych zadań produkcyjnych bądź usługowych. Utrzymywanie różnic w wynagrodzeniu kobiet i mężczyzn znajdowało uzasadnienie w sięgającej drugiej połowy XIX wieku w Niemczech tradycji takiego postępowania oraz w utrzymującym się nadal dość powszechnym przekonaniu o niższej wydajności pracy „słabej płci".

W hitlerowskiej polityce płac utrzymywano także nadal duże różnice w wysokości wynagrodzenia pomiędzy -zachodnimi a wschodnimi terytoriami Niemiec. Na przykład w 1937 r. przeciętny tygodniowy zarobek brutto robotnika wynosił 29,35 mk w Nadrenii, 28,67 mk w Westfalii, 25,43 mk w Hesji, 21,05 mk na Pomorzu, 20,53 mk na Śląsku i 18,38 mk w Prusach Wschodnich. Wprawdzie ceny artykułów spożywczych na wschodnich obszarach Rzeszy były także niższe, ale nie o tyle, by wyrównać dysproporcje istniejące pomiędzy płacami. Stąd też stopa życiowa robotników w zachodnich i środkowych częściach Rzeszy osiągała wyższy poziom aniżeli we wschodnich regionach Niemiec.

Przejściowemu załamaniu podlegały także niektóre płace realne, np. wskaźnik realnych tygodniowych zarobków robotników netto wynosił, jeżeli przyjmiemy rok 1932 za 100, w 1933 r. 94, w 1936 r. 102 i 1937 r. 107.

Władze hitlerowskie mimo utrzymywania płac na niskim poziomie zmierzały różnymi metodami do wyciśnięcia z robotnika jak najwyższej wydajności pracy, której wskaźnik zwiększał się następująco (1932 = = 100): w 1934 r. 102, w 1936 r. 110 i w 1937 r. 111. O tym wzroście zadecydowały wspomniane już przedłużenie czasu pracy, modernizacja urządzeń technicznych, większa dyscyplina pracy oraz organizowanie różnych akcji propagandowych. Do tych ostatnich należało m. in. wezwanie w 1937 r. wszystkich przedsiębiorstw do prowadzenia „walki o zwiększenie wydajności pracy" (Leistungskampf). Zwycięzcom w niej wręczał Hitler „złoty sztandar" oraz nadawał tytuł „wzorowego narodo-wosocjalistycznego przedsiębiorstwa". W rywalizacji o osiągnięcie jak najwyższej wydajności pracy uczestniczyło w 1937/38 r. 81 tyś. i w 19397 /40 r. 273 tyś. przedsiębiorstw.

Ciężkim ciosem zadanym przez władze hitlerowskie pracownikom najemnym w Niemczech była likwidacja związków zawodowych, która na-

166

stąpiła w dniu 2 maja 1933 r. Zrzeszały one wówczas około 7 min osób, W ich miejsce utworzono w maju 1933 r. hitlerowską organizację związkową pod nazwą Niemiecki Front Pracy (Deutsche Arbeitsjront, w skrócie DAF), kierowaną przez NSDAP. Do zadań DAF należało popieranie polityki państwa, wychowywanie członków w duchu ideologii hitlerowskiej, zapobieganie konfliktom społecznym, współpraca z Powiernikiem Rzeszy do Spraw Pracy oraz organizowanie obchodzonego w Rzeszy w dniu l maja narodowosocjalistycznego święta pracy, jak i wszelkich imprez kulturalnych dla pracowników pod hasłem „siła przez radość" (Kra/t durch Freude). W myśl założeń władz hitlerowskich Niemiecki Front Pracy miał być organizacją masową, stąd też agitowano za wstępowaniem w jego szeregi, a w stosunku do opornych stosowano częjto różnego rodzaju presje. Dla zastraszenia, innych zwalniano nawet niekiedy z pracy osoby za odmowę złożenia deklaracji o wstąpieniu do DAF. W rezultacie stosunkowo dużych dobrowolnych zgłoszeń i wywierania nacisków szybko wzrastała liczba członków DAF, która wynosiła 5,3 min w lipcu 1933 r., 9,3 min w grudniu 1933 r., 14 min w styczniu 1935 r. i 22 min we wrześniu 1939 r. W chwili wybuchu wojny DAF zrzeszał 55,4% ogółu zatrudnionych osób, natomiast odsetek członków związków zawodowych w ostatnim miesiącu istnienia Republiki Weimarskiej wynosił około 26% wszystkich pracowników najemnych. Niemiecki Front Pracy w związku z funkcjonowaniem Powiernika Rzeszy do Spraw Pracy niewiele miał do powiedzenia w kwestii warunków pracy i płacy. Był on przede wszystkim narzędziem w ręku NSDAP do manipulowania masami pracowników dla wyłącznie politycznych celów, a na drugim dopiero miejscu zrzeszeniem zajmującym się organizowaniem wykorzystywania wolnego od pracy czasu zatrudnionych osób.

12. Warunki materialno-bytowe ludności

Rozwijająca się gospodarka zapewniała Rzeszy uzyskiwanie wyższego z każdym rokiem dochodu narodowego, który zwiększył się z 46 514 min mk w 1933 r. do 82 098 min mk w 1938 r., to jest o 76,5% (tab. 66). Równocześnie wzrósł w tym okresie czasu dochód narodowy przypadający na mieszkańca Niemiec z 713 do 1201 mk, czyli o 68,4% (tab. 66). Tak duży przyrost dochodu narodowego na głowę ludności pociągnął za sobą podniesienie się stopy życiowej społeczeństwa, o której wysokości w ostatecznym rozrachunku decydowały rozmiary dochodów poszczególnych osób, ich udział w konsumpcji zbiorowej oraz poziom kształtowania się cen, przede wszystkim na artykuły codziennego użytku. Z tych czynników największy wpływ na zmiany w poziomie stopy życiowej ludności wywierały przekształcenia w wysokości dochodów,

167

które charakteryzowały się dużą rozpiętością. W 1939 r. średnia płaca roczna brutto wynosiła w przemyśle i rzemiośle 1994 mk, w transporcie i łączności 2573 mk, w handlu detalicznym 1544 mk i w bankowości 3750 mk (tab. 65), natomiast przeciętny roczny czysty zysk właścicieli indywidualnych przedsiębiorstw (bez spółek i spółdzielni) ukształtował

Tabela 66

Dochód narodowy w Niemczech w latach 1933 - 1938

Rok Wysokość dochodu narodowego Wysokość dochodu narodowego na mieszkańca

w min mk wskaźnik w min mk wsk?źnik

1933 46514 •100,0 713 100,0

1934 52765 113,4 805 112,9

1935 59112 127,1 884 124,0

1936 65849 141,6 978 137,2

1937 73757 158,6 1087 152,5

1938 82098 176,5 1201 . ! 168,4

Źródło: Sozialgeschlchtliches Arbeitsbuch..., t. III, s. 102.

się w następującej wysokości: w rolnictwie, leśnictwie i rybołówstwie 11 615 mk, w przemyśle 30815 mk, w handlu, bankowości i ubezpieczeniach 9828 mk oraz w transporcie 5347 mk. Przytoczone średnie nie dają obrazu różnic zachodzących w rzeczywistych dochodach poszczególnych osób w wymienionych gałęziach gospodarki. Różnice w przypadku płac rocznych wynosiły od kilkuset do ponad tysiąca marek oraz w odniesieniu do czystych dochodów rocznych indywidualnych przedsiębiorców od kilkuset do kilku tysięcy marek, a w przemyśle nawet do kilkunastu tysięcy marek.

Duże dysproporcje wystąpiły także we wzroście dochodów z pracy najemnej i pochodzących z samodzielnej działalności gospodarczej. Przeciętne płace brutto zwiększyły się w latach 1933 - 1939, jak już o tym wspomniano, w przemyśle i rzemiośle o 25,1%, w transporcie i łączności o 6,6%, w handlu detalicznym o 12,5% i w bankowości o 3,4%, średni zaś czysty zysk właścicieli przedsiębiorstw indywidualnych podniósł się w tym samym okresie w rolnictwie, leśnictwie i rybołówstwie o 34,8%, w górnictwie o 136,3%, w przemyśle przetwórczym o 133,4%, w handlu, bankowości i ubezpieczeniach o 44,5% oraz w transporcie o 68,7%. Uległy natomiast spadkowi w omawianym okresie dochody ludności z tytułu pobieranych rent, które to świadczenie władze hitlerowskie na podstawie zarządzenia z dnia 7 grudnia 1933 r. zmniejszyły w stosunku do pobieranej dotąd kwoty o 10% i w tej obniżonej wysokości utrzymywano je aż do wybuchu wojny. Władze państwowe Rzeszy chcia-

168

ły prawdopodobnie w ten sposób zmusić część rencistów do podjęcia pracy odpowiadającej ich wiekowi i stanowi zdrowia.

Wzrost dochodów z pracy i samodzielnej działalności gospodarczej przytłaczającej większości niemieckiego społeczeństwa przewyższał kształtujące się koszty utrzymania, które podskoczyły w latach 1933 -- 1939 według rozmaitych szacunków od minimum 7,6% do maksimum 12%. Wyższe tempo zwiększania się dochodów ludności aniżeli kosztów utrzymania prowadziło w konsekwencji do wzrostu stopy życiowej mieszkańców Niemiec, która podniosła się również w rezultacie likwidacji bezrobocia, jak i podejmowania często pracy w rodzinie przez kilku jej, członków. Wzrost stopy życiowej odzwierciedlał się m. in. w skoku spożycia w latach 1932 - 1937 na głowę ludności masła o 13,3%, mięsa o 7,8%, cukru o 0,9% i kawy o 18% oraz w okresie 1933 - 1939 piwa o 34,3%, wina o 48,9% i wódek o 56,8%. Spadła natomiast w latach 1933-1937 konsumpcja na mieszkańca o 12,3% margaryny, co wiązało się z realizacją opracowanego w marcu 1933 r. tzw. „programu tłuszczowego" (Fettprogramm), przewidującego ograniczenie produkcji tego artykułu o 60% z powodu braku do jego wytwarzania surowców krajowych. Zjadanie przez przeciętnego mieszkańca Rzeszy coraz więcej żywności wskazuje, że ogłoszony przez Hermanna Góringa slogan „armaty zamiast masła" był tylko chwytem propagandowym i zapowiedzią ewentualnej trudnej sytuacji aprowizacyjnej ludności na wypadek wojny. Zwiększyła się nadto w Niemczech w latach 1933 - 1938 przypadająca, na tysiąc mieszkańców liczba samochodów osobowych z 8 do 19, motocykli z 13 do 23 i radioaparatów z 70 do 140. Wraz ze wzrostem ilościowym spożycia zmieniała się struktura asortymentowa konsumpcji dóbr i usług. Spadł w latach 193'5 - 19i38 w porównaniu z okresem 1910 - 1914 w ogólnych kwotach rozchodowanych przez społeczeństwo na konsumpcję odsetek wydatków na żywność z 51,7% do 48%, na mieszkania z 15,S% do 15,4%, na odzież z 14,2% do 11,8%, a wzrósł natomiast na wyposażenie mieszkań z 7,6% do 8,5%, na zdrowie i higienę z 3,4% do 5,2%, na wykształcenie i wypoczynek z 1,4% do 3,5% oraz na turystykę z 3% do 5,2%. Te dane procentowe dowodzą, że wraz ze zwiększaniem się realnych dochodów ludności popyt kierował się coraz bardziej na wyższe jakościowo dobra i usługi.

Podnoszenie stopy życiowej dokonywało się w poszczególnych klasach i warstwach społeczeństwa w różnym stopniu, od ledwie odczuwalnego aż do powszechnie zauważalnego narastania bogactwa. Były jednakże i takie grupy ludności niemieckiej, jak np. część rencistów, inwalidów,, osób ciężko chorych, wielodzietnych rodzin, które nie posiadały wystarczających własnych środków do życia. Korzystały one na ogół ze skromnej pomocy materialnej powstałej w Trzeciej Rzeszy oficjalnej, hitle-

169

rowskiej organizacji charytatywnej pod nazwą Narodowosocjalistyczna Opieka Społeczna (Nationalsozialistische Volkswohljahrt, w skrócie NSV), która czerpała środki finansowe na swoją działalność z dotacji państwowych oraz z przeprowadzanych publicznych zbiórek, w tym szeroko corocznie propagowanej tzw. „pomocy zimowej" (Winterhiljswerk, w skrócie WHW). Zbiórki WHW przysporzyły NSV tylko w latach 1933/34-- 1935/36 około 1400 min mk. Pomocą udzielaną przez NSV oraz znajdujące się w stanie likwidacji bądź działające już w podziemiu wyznaniowe organizacje charytatywne, nie objęto wszystkich jej potrzebujących, a korzystającym z niej często nie udawało się wyprosić środków finansowych względnie darów w naturze w wysokości niezbędnej dla zapewnienia minimum egzystencji. Stad też w przedwojennej hitlerowskiej Rzeszy żyły jeszcze tysiące Niemców w biedzie. Ta grupa ludności ze względu na nałożony obowiązek pracy i zwalczanie włóczęgostwa stanowiła w ostatnich latach przed wybuchem wojny ułamek jej stanu liczebnego z okresu Niemiec wilhelmińskich i weimarskich.

Obok wzrostu konsumpcji lata 1933 - 1939 przyniosły kilku milionom ludności w „starej Rzeszy" (Altreich) także polepszenie warunków mieszkaniowych w rezultacie wspomnianego intensywnego rozwoju budownictwa mieszkaniowego, modernizacji kilkuset tysięcy starych budynków oraz przeniesienia większości Żydów do pomieszczeń o niższym standardzie i przekazania zajmowanych dotąd przez nich lokali niemieckim rodzinom. ,

W okresie 1933-1939 podniósł się nieco również stan zdrowotny niemieckiego społeczeństwa, co zawdzięczano przede wszystkim osiągnięciom technologicznym w rodzimym przemyśle farmaceutycznym, powiększeniu liczby szpitali i wyposażeniu ich w większą ilość zarazem nowocześniejszej aparatury, wprowadzeniu dla części ludności obowiązkowych okresowych badań lekarskich oraz rozbudowie sportu, zorganizowanego wypoczynku dla osób pracujących i masowej turystyki.

W dziedzinie ubezpieczeń społecznych osiągnięcia władz hitlerowskich kształtowały się o wiele skromniej i sprowadzały się do objęcia ubezpieczeniem od nieszczęśliwych wypadków chłopów i ich pracowników, rozciągnięcia na rzemieślników obligatoryjnego ubezpieczenia na wypadek starości oraz podniesienia wieku osób uprawnionych do korzystania z renty sierocej z 15 do 18 lat. To nikłe zainteresowanie się władz hitlerowskich wymienionym rodzajem ubezpieczeń, jak i innymi aspektami polityki społecznej wynikało z przywiązywania do tych spraw niewielkiej wagi w porównaniu z traktowanymi jako pierwszoplanowe zadaniami gospodarczymi i militarnymi.

Omówione polepszenie się warunków materialno-bytowych niemieckiej ludności nastąpiło głównie w rezultacie wykazanego rozwoju go-

170

spodarczego, a od 1938 r. także i eksploatacji ekonomicznej podbitych przez Rzeszę krajów.

Nie całe jednakże społeczeństwo Rzeszy i wcielonych do niej do 31 sierpnia 1939 r. zagarniętych obcych terytoriów osiągnęło wyższy względnie utrzymywało dotychczasowy standard życiowy. Pogorszyła się przede wszystkim sytuacja materialna Żydów w rezultacie dokonywanych systematycznie od 1938 r. ich wywłaszczeń i wysiedleń oraz rozwiązywania z nimi stosunku pracy i to zarówno w „starej Rzeszy", jak i na inkorporowanych do niej okupowanych obszarach. Restrykcje majątkowe dotknęły w sierpniu 1939 r. także część zamieszkałych na pograniczu polsko-niemieckim Polaków oraz w okresie 1933 -1939 co najmniej kilka tysięcy Niemców wrogo nastawionych wobec faszystowskiego reżimu. Rozpoczęto ponadto na zaanektowanych przez Rzeszę przed l września 1939 r. terytoriach ograbianie z mienia części ich rodzimych mieszkańców, która to czynność przybrała masowe rozmiary dopiero po wybuchu wojny. W konsekwencji stosowania wymienionych i innych jeszcze represji gospodarczych nastąpiła w Rzeszy po 1938 r. degradacja społeczna zamieszkałych w niej prawie wszystkich Żydów oraz części Austriaków, Czechosłowaków, Litwinów i Polaków.

GOSPODARKA W OKRESIE DRUGIEJ WOJNY ŚWIATOWEJ

1. Podstawowe założenia niemieckiej polityki gospodarczej

Wybuch wojny i dalszy jej przebieg wymagał od władz hitlerowskich opracowania nowych założeń wewnętrznej i zagranicznej polityki gospodarczej Rzeszy. W dziedzinie wewnętrznej polityki ekonomicznej postawiono przed gospodarką jako podstawowe zadanie wykorzystywanie potencjału produkcyjnego i świadczenia usług oraz zasobów siły roboczej w interesie potrzeb militarnych Niemiec. Ten cel przyświecał działalności gospodarczej Rzeszy od pierwszych do ostatnich dni wojny, ale urzeczywistniano go w poszczególnych okresach z różną intensywnością. W pierwszych dwóch latach wojny intensywność produkcji przemysłowej i stopień mobilizacji w transporcie wyznaczały potrzeby przygotowań do agresji na poszczególne kraje. Produkowano tylko takie ilości uzbrojenia, jakie władze hitlerowskie uznały za wystarczające do pokonania kolejnej ofiary agresji. W tych obliczeniach nie popełniono aż do napadu na ZSRR większych błędów, gdyż uzyskana produkcja uzbrojenia wraz z łupami wojennymi pokrywała całkowite zapotrzebowanie na nie armii i umożliwiała jeszcze nagromadzenie jego zapasów. Te ustalone przez władze hitlerowskie rozmiary wytwórczości uzbrojenia nie wyczerpywały w pierwszych dwóch latach wojny całej mocy produkcyjnej przeznaczonych dla tych celów działów przemysłu, stąd też jej część służyła w tym czasie nadal wytwarzaniu dość dużej ilości artykułów konsumpcyjnych, w tym luksusowych. W pierwszych dwóch latach wojny istniały jeszcze z punktu widzenia potrzeb wojennych także nie wykorzystane rezerwy w transporcie oraz pozostawała do dyspozycji władz wolna w społeczeństwie niemieckim siła robocza. Lata 1939/40 — 1940/41 były więc w gospodarce Niemiec okresem niepełnej jej mobilizacji dla potrzeb wojennych.

Sytuacja ta zaczęła ulegać sukcesywnej zmianie od zimy 1941/42 r., kiedy to po kilkumiesięcznych zmaganiach zbrojnych ze ZSRR i poniesionych w nich dużych stratach materialnych podaż uzbrojenia zaczęła nie nadążać za kształtującym się na nie popytem. W celu zaspokojenia tego zapotrzebowania władze hitlerowskie podjęły na początku 1942 r. decyzje zmierzające do większej mobilizacji całej gospodarki poprzez

772

jeszcze dalej idące scentralizowanie organów nią zarządzających. Poszczególnymi etapami na drodze do urzeczywistnienia tego postanowienia były: nominacje Alberta Speera w lutym 1942 r. na ministra Rzeszy do spraw uzbrojenia i amunicji (Reichsminister fur Bewajfnung und Muni-tion) i w marcu 1942 r. na Pełnomocnika do Spraw Uzbrojenia w Urzędzie Planu Czteroletniego (Rustungsbevollmachtigte im Vierjahresplan); powołanie w kwietniu 1942 r. Rady do Spraw Zbrojeń (Rustungsrat) z udziałem Speera; przemianowanie działającej do tego czasu Generalnej Rady Gospodarki (Generalrat der Wirtschajt) w urząd pod nazwą Centralne Planowanie (Zentrale Planung), w składzie kierowniczym: Albert Speer, marszałek polny Erhard Milch, sekretarz stanu Paul Korner i od września 1943 r. także minister gospodarki Rzeszy Walther Funk; podporządkowanie w maju 1942 r. inspekcji zbrojeniowych (Riistungsin-spektionen) ministerstwu uzbrojenia i amunicji i utworzenie przy dowództwach poszczególnych części Wehrmachtu Rad do Spraw Przemysłu (Industrierdte) z udziałem cywilnych przedstawicieli tej gałęzi gospodarki. Wszystkie te zmiany organizacyjne zmierzały do zapewnienia gospodarce niemieckiej „jedności planowania i kierowania". W dziedzinie personalnej natomiast awansowały Alberta Speera z funkcji architekta Hitlera na stanowisko dyktatora gospodarczego Niemiec. Z tytułu powierzonych mu w 1942 r. funkcji miał on prawo wydawania dyspozycji wszystkim centralnym organom zarządzania poszczególnymi ogniwami gospodarki Rzeszy i bezwzględnego egzekwowania wydanych przez niego zarządzeń. Speer dzięki tym szerokim kompetencjom oraz łatwemu bezpośredniemu dojściu do Hitlera i możliwości uzgadniania z nim wszystkich ważniejszych spraw uzyskał decydujący wpływ na kształtowanie polityki ekonomicznej Rzeszy. Powierzenie Speerowi wymienionych funkcji spowodowało również zmiany w układach personalnych najważniejszych dygnitarzy hitlerowskich w centralnym kierownictwie gospodarką Niemiec. Została w nim osłabiona na rzecz Speera pozycja Hermanna Goringa i Walthera Funka.

Z myślą o zwiększeniu centralizacji kierownictwa niemiecką gospodarką władze hitlerowskie dokonały na podstawie zarządzenia z dnia 30 maja 1942 r. jeszcze i innych zmian struktury organizacyjnej. W miejsce istniejących w Rzeszy 111 izb przemysłowo-handlowych i 75 izb rzemieślniczych utworzono 28 okręgowych izb gospodarczych (Wirt-schaftskammer), w których duże wpływy uzyskali działacze polityczni NSDAP; dla usprawnienia produkcji i zaopatrzenia przemysłu w surowce i inne artykuJy powstały mniejsze kierownicze zespoły osób w postaci głównych komisji (Hauptausschusse), komisji roboczych (Arbeits-ausschusse) i kół (Ringe); jesienią zorganizowano w poszczególnych okręgach przy istniejących w nich Komisjach do Spraw Obrony Rzeszy

173

(Reichsuerteidigiiiujfsfcoramissionen) wyposażone w szerokie kompetencje komisje zbrojeniowe (Rustungskommissioneri), które miały pomagać w pracy wspomnianym kołom oraz komisjom głównym i roboczym. Wszystkie te dokonane w 1942 r. zmiany organizacyjne w niemieckiej gospodarce usprawniały jej zarządzanie i ułatwiały jej intensywniejszą mobilizację, w tym realizację podstawowego wytyczonego dla niej zadania, tj. wzrostu produkcji zbrojeniowej. Stworzyły one ponadto podstawy organizacyjne do totalnej mobilizacji gospodarki ogłoszonej po klęsce stalingradzkiej.

Przejście do totalnej mobilizacji gospodarki w pierwszych dwóch miesiącach 1943 r. zapoczątkowało drugi podokres ery Speera w ekonomice Rzeszy, który trwał do lutego 1945 r. W okresie tym postawiono przed gospodarką najwyższe w latach wojny wymagania co do wysokości produkcji i rozmiarów świadczenia usług oraz wprowadzono dalszą centralizację organów zarządzania. Wysiłki podejmowane w erze Speera w dziedzinie produkcji przyniosły przejściowy plon w postaci zwiększenia ilości wytworzonego uzbrojenia i innych artykułów i tym samym przyczyniły się do przedłużenia wojny.

Ostatni kwartał to okres agonii ekonomicznej Niemiec, którą miało przedłużyć powierzenie zarządzania gospodarką w poszczególnych okręgach administracyjnych Rzeszy kierownikom NSDAP (Gauleiter). Tych najwierniejszych współpracowników Hitlera zobowiązano do utrzymania pełnej zdolności produkcyjnej i usługowej gospodarki na powierzonym ich władzy terytorium. Nawet stosowanie przez nich bezwzględnego terroru nie zdołało zapobiec gwałtownemu spadkowi produkcji następującemu w rezultacie przyczyn ekonomicznych (brak surowców, energii, środków transportu) i ponoszonych klęsk militarnych, które bły^kawicz-nie przybliżały opanowanie całego terytorium Rzeszy przez armie alianckie.

Z kolei podstawowe założenia niemieckiej polityki ekonomicznej w odniesieniu do zagranicy charakteryzowały się w latach wojny dużym zróżnicowaniem w zależności przede wszystkim od statusu politycznego poszczególnych państw, które pod tym względem dzielono na 3 zasadnicze grupy: okupowane, neutralne i sojusznicze. Hitlerowskie Niemcy w rezultacie odnoszonych w pierwszych dwóch latach wojny zwycięstw militarnych ujarzmiły duży obszar Europy o wyższym w sumie potencjale ekonomicznym od posiadanego przez „starą Rzeszę". Pod okupacją niemiecką znalazły się bowiem tak wysoko zindustrializowane państwa jak Francja i Belgia, znane okręgi przemysłowe Czechosłowacji, Jugosławii, Polski i ZSRR; zasobne w cenne dla gospodarki wojennej surowce okupowane obszary Związku Radzieckiego, Jugosławii i Grecji; kraje o wysoko rozwiniętym rolnictwie: Dania, Holandia oraz znana z urodzaj-

174

nej gleby Ukraina. Uzyskane możliwości dysponowania tak olbrzymim potencjałem gospodarczym wyłoniły przed władzami Rzeszy nowe ilościowe i jakościowe zadania ekonomiczne. Za najważniejsze z nich uznano w centralnych władzach hitlerowskich wykorzystanie gospodarki wszystkich okupowanych pań.tw dla potrzeb wojennych Niemiec. To zadanie realizowano w podbitych krajach od chwili wkroczenia do nich Wehrmachtu aż do ich wyzwolenia, ale w każdym z nich występowały różnice w sposobie postępowania władz hitlerowskich w odniesieniu do rodzimej gospodarki, jak i wysokości wymaganych od niej świadczeń. To zróżnicowane traktowanie pod względem ekonomicznym poszczególnych państw, a w ich granicach terytorialnych niekiedy także i niektórych regionów, zależało od wielu przyczyn, m.in. od stosowania wobec danego narodu lub jego części kryteriów rasowych; wytyczonych celów co do przyszłości politycznej poszczególnych krajów; stosunku podbitego pań-

Tabela 67

Obszar i zaludnienie ziem wcielonych do Rzeszy podczas II wojny światowej

Nazwa kraju (regionu) Obszar w km2 Liczba ludności w tyś.

Austria 87764 6759

Sudety 28971 3636

Okręg Kłajpedy 2416 155

Wolne Miasto Gdańsk 1893 392

Ziemie zachodnie i północne

Polski (łącznie z okręgiem

białostockim) 123 142 11600

Eupen, Malmćdy, Moresnet 1 219 82

Alzacja 8294 1219

Lotaryngia 6228 696

Luksemburg 2586 290

Część Słowenii 9620 775

Razem

272 133

25604

Źródło: BA Koblcnz - R 7 X/421; Cz. Łuczak, Polityka ludnościowa t ekonomiczna hitlerowskich Niemiec w okupowanej Polsce. Poznań 1979, s. 9 - 20; R. Wagenfuhr, Die deutsche Industrie..., s. 135-136.

stwa do Rzeszy i hitleryzmu w okresie międzywojennym; liczebności i aktywności mniejszości niemieckiej w okupowanym państwie i jej względem niego lojalności; germanizacji określonego obszaru bądź też jego z niej wyłączenia; konkretnego zapotrzebowania Rzeszy na określone towary i usługi; przebiegu działań wojennych i towarzyszących im zmian poglądów czołowych dygnitarzy hitlerowskich na prowadzoną wo-

775

bęc ujarzmionych narodów politykę gospodarczą. W zależności od rodzaju przewidywanych w poszczególnych podbitych krajach metod i środków realizacji postawionych w nich celów gospodarczych można wyróżnić kilka ekonomicznych systemów okupacyjnych. Najbardziej bezwzględny z nich istniał na okupowanych ziemiach polskich i radzieckich, które stały się przedmiotem największego spośród ujarzmionych przez Trzecią Rzeszę państw wyzysku ekonomicznego i bezprzykładnej grabieży. Opracowano dla nich system totalnej eksploatacji ekonomicznej, obejmującej wszystkie dziedziny życia gospodarczego i realizowanej według określenia władz hitlerowskich „metodami kolonialnymi".

Z pozo.tałych okupowanych przez Trzecią Rzeszę terytoriów najdalej idące formy ekonomicznej eksploatacji stonowano w Serbii, pozostającej pod niemiecką administracją wojskową i posiadającej marionetkowy rząd bez oparcia w społeczeństwie. W Serbii dokonywano, analogicznie jak na okupowanych obszarach polskich i radzieckich, majowej grabieży wszelkiego rodzaju dóbr, dążono do deportacji jak największej liczby osób na roboty do Rzeszy oraz wykorzystywano w interesie niemieckiej gospodarki cały zastany potencjał rolniczy, transportowy i przemysłowy. Mniej brutalne aniżeli w Serbii metody ekonomicznej eksploatacji stosowały władze hitlerowskie w okupowanej przez Niemcy części Grecji. Wpływ na to wywierały niewątpliwie występujące pomiędzy Włochami a Rzeszą różnice zdań co do podziału między nimi terytorium greckiego i sposobu kierowania na nim gospodarką. Administracja włoska opowiadała się za stosunkowo wąskim zakresem bezpośredniego zarządzania życiem gospodarczym przez władze okupacyjne. Tę koncepcję przyjęła po krótkotrwałych wahaniach Rzesza, która nie chciała, by zachodziły istotniejsze różnice pomiędzy obydwoma okupantami w realizowanej przez nich polityce ekonomicznej. W konsekwencji zajęcia takiego stanowiska władze hitlerowskie pozostawiły rządowi greckiemu częściową swobodę w zarządzaniu gospodarką, ale stale nadzorowały jego działalność. W ramach wykonywania tego nadzoru narzucano rządowi greckiemu sposób postępowania w kierowaniu życiem gospodarczym i wymuszano na nim świadczenia na rzecz Rzeszy dużych ilości usług ekonomicznych, do których należała przede wszystkim sprzedaż, po korzystnych cenach i przeważnie na warunkach kredytowych, poszukiwanych przez Niemców surowców oraz żywności i innych artykułów. W tych żądaniach władze hitlerowskie nie liczyły się z potrzebami ludności greckiej ani z interesami Włoch.

Do intensywnie eksploatowanych pod względem ekonomicznym przez Trzecią Rzeszę okupowanych obszarów należał także Protektorat Czech i Moraw, twór administracyjny wyodrębniony przez władze hitlerowskie na przedwojennym obszarze czechosłowackiego terytorium państwowego,

176

posiadający marionetkowy rząd, któremu podstawowe kierunki działalności gospodarczej wyznaczała w sposób jawny bądź zawoalowany centralna administracja Rzeszy poprzez oficjalnego na tym terytorium reprezentanta w osobie rezydującego w Pradze protektora, zakładane inspekcje zbrojeniowe oraz inne sukcesywnie wyłaniane specjalne organy zarządzania. Wraz z pojawianiem się coraz nowych niemieckich organów administracyjnych zwiększał się kosztem władz rodzimych ich zakres zarządzania gospodarką, którą całkowicie podporządkowano interesom Niemiec. Przede wszystkim w służbę Rzeszy wprzągnięto istniejący na tym obszarze nowoczesny dobrze rozbudowany przemysł oraz transport, kredyt, rolnictwo i stojące do dyspozycji zasoby siły roboczej.

Na innych od dotychczas omówionych zasadach opierała się polityka ekonomiczna Rzeszy wobec Danii, Belgii, Holandii i Norwegii, krajów uważanych przez władze hitlerowskie w całości lub częściowo (Belgia) za germańskie. Według opinii Góringa z 1940 r. dalekosiężnym jej celem powino być doprowadzenie do wzajemnych, wielostronnych powiązań ekonomicznych pomiędzy wymienionymi czterema państwami a Rzeszą i w końcu do utworzenia przez nią wspólnoty gospodarczej. Wzgląd na realizację w przyszłości tych planów dyktował bieżące metody po^tępo-wania w odniesieniu do gospodarki każdego z tych państw. W najkorzystniejszej z nich sytuacji znajdowała się Dania, której okupacja przebiegała na ogół zgodnie z normami prawa międzynarodowego. Władze hitlerowskie nie ingerowały w sprawy wewnętrznej polityki ekonomicznej tego kraju, która podlegała wyłącznie kompetencji duńskich organów państwowych. Wymuszono natomiast na Danii przyznanie Niemcom pierwszeństwa kupna oferowanych przez nią na eksport towarów oraz korzystanie na prawach priorytetu ze wszystkich środków transportowych za pełną odpłatnością. Ta sytuacja w dziedzinie niemiecko-duńskich stosunków ekonomicznych nie uległa zasadniczej zmianie po przejęciu przez Rzeszę w Danii w sierpniu 1943 r. całkowitej władzy, sprawowanej odtąd przez pełnomocnika Rzeszy. Nawet i wówczas, po ustąpieniu króla i rządu, władza nad gospodarką spoczywała nadal w gestii duńskich ministerstw, na które wywierano jednakże większą niż poprzednio presję. Okupowana Dania nie doświadczyła zatem w życiu gospodarczym stosowanych przez Niemców w niektórych innych ujarzmionych krajach drastycznych metod terroru i bezwzględnej grabieży. W szerokim zakresie pozostawiono zarządzanie gospodarką w kompetencji rodzimych władz również w Belgii, Holandii i Norwegii. U podstaw takiego postępowania legła chęć nierozbijania dobrze funkcjonującego miejscowego aparatu gospodarczego oraz w przypadku Belgii i Holandii także zamiar korzystania z efektów ekonomicznych ich kolonii. Mimo pewnych oporów ze strony Urzędu Planu Czteroletniego władze hitlerowskie bardzo szybko prze-

12 Cz. Luczak: Dzieje gospodarcze . .

777

szły w tych krajach od wrogich aktów grabieży mienia do proponowania rodzimym organizacjom ekonomicznym i przedsiębiorcom współpracy gospodarczej pod nadzorem Rzeszy. Część przedsiębiorców przyjęła tę ofertę bez oporów, pozostali włączyli się pod przymusem do realizacji narzuconych im zadań produkcyjnych i usługowych. Na analogicznych zasadach oparto współdziałanie gospodarcze z przedsiębiorcami francuskimi. Nadzór władz hitlerowskich nad gospodarką Belgii, Holandii, Norwegii i Francji sprowadzał się do ułatwiania i popierania bezpośrednich kontaktów pomiędzy przedsiębiorstwami tych krajów i Niemiec; ustalania z rodzimymi władzami rozmiarów produkcji i świadczonych usług oraz struktury asortymentowej wytwarzanych dóbr, dostosowanej do wymagań Rzeszy; kontroli nad wykonaniem ilości i jakości przekazanego przedsiębiorstwom portfela zleceń. W rezultacie zamiennie stosowanych presji i perswazji, a nawet udzielanej pomocy w postaci dostaw surowców zagrabionych częściowo w innych okupowanych państwach. Rzeszy udawało się wykorzystywać w przytłaczającej większości zastany potencjał gospodarczy wymienionych krajów dla własnych potrzeb wojennych.

Wśród wszystkich okupowanych państw szczególną pozycję w polityce ekonomicznej zajmowała Austria z powodu uważania jej za kraj niemiecki i w konsekwencji tego wcielenie do Rzeszy. Taka kwalifikacja powodowała, że realizowana w Austrii przez Trzecią Rzeszę polityka ekonomiczna opierała się na innych zasadach aniżeli w pozostałych podbitych państwach. Zasady te sprowadzały się do zlikwidowania austriackiej struktury organizacyjnej w życiu gospodarczym i zastąpienia jej niemiecką, przejęcia na własność Rzeszy mienia państwowego oraz częściowo samorządowego i niektórych organizacji ekonomicznych; całkowitego zintegrowania gospodarki z niemiecką. Integrację obydwu organizmów gospodarczych postanowiono zakończyć przed agresją na Polskę. Pośpiech w jej przeprowadzaniu wynikał z zamiaru jak najwcześniejszego i zarazem najsprawniejszego włączenia austriackiej gospodarki do wykonywania świadczeń dla Rzeszy. W celu uzyskania ich w maksymalnej ilości władze hitlerowskie zdecydowały się na podjęcie w austriackiej gospodarce, reprezentującej niższy poziom od niemieckiej, poważnych inwestycji, w ramach których wybudowano m.in. nowe przedsiębiorstwa oraz zmodernizowano część dużych zakładów produkcyjnych i transportowych.

Maksymalne wykorzystanie potencjału gospodarczego dla potrzeb Rzeszy stało się także głównym celem polityki ekonomicznej na okupowanych obszarach byłych sojuszników Niemiec, tj. Węgier i Włoch. W eksploatacji ekonomicznej obydwu tych krajów władze hitlerowskie posługiwały się rodzimymi ugrupowaniami faszystowskimi.

178

Jeszcze innymi zasadami od omówionych kierowały się władze hitlerowskie w polityce ekonomicznej realizowanej na terytoriach wcielonych do Rzeszy, tj., pomijając wspomnianą już Austrię, na zaanektowanych ziemiach polskich, w okręgu Kłajpedy, w Sudetach; na obszarze Eupen, Malmedy i Moresnet; w Alzacji, Lotaryngii i Luksemburgu oraz w części Słowenii (tab. 67). Pryncypia tej polityki sprowadzały się do jak najwcześniejszego zintegrowania tych złem pod względem ekonomicznym z Rzeszą; wprowadzenia wyłącznie niemieckich organów zarządzania gospodarką; przejęcia na rzecz skarbu Rzeszy bez odszkodowania majątku państwowego, samorządowego, organizacji politycznych i społecznych, niektórych związków wyznaniowych oraz mienia wywłaszczonych Żydów i części pozostałej nie podlegającej germanizacji ludności rodzimej; wykorzystania wszystkich znajdujących się na nich mocy produkcyjnych, środków świadczenia usług, surowców i siły roboczej na potrzeby wojenne Niemiec; wysiedlenia bądź też zgermanizowania rodzimej ludności. Przewidywano ponadto całkowite zgermanizowanie tych ziem najpóźniej w ciągu 10 lat od chwili ich zajęcia przez wojska hitlerowskie.

Władze niemieckie stosowały jeszcze i inne oprócz wymienionych formy eksploatacji ekonomicznej okupowanych krajów. Należały do nich m. in.: ściąganie wysokich świadczeń pieniężnych na pokrycie kosztów okupacyjnych; zmuszanie do udzielania długoterminowego kredytu na zakup nabywanych przez Rzeszę na miejscu towarów i opłatę świadczonych dla niej usług; opanowywanie przedsiębiorstw gospodarczych przez niemiecki kapitał; użytkowanie przez wojsko, SS i policję wielu obiektów.

Wzrastające w okresie wojny zapotrzebowanie Rzeszy na surowce, żywność i niektóre ważne dla przemysłu zbrojeniowego półprodukty zwiększyło jej zainteresowanie gospodarką państw sojuszniczych i neutralnych. Przejawiało się ono w podjęciu przez władze hitlerowskie wysiłków zmierzających do rozszerzenia utrzymywanych z nimi stosunków ekonomicznych. Przedsięwzięte przez Rzeszę zabiegi wokół tej sprawy zakończyły się dla niej pomyślnie, czemu sprzyjały jej potencjał mili-•tarny i odnoszone przez hitlerowskie wojska w pierwszych latach wojny zwycięstwa. Część bowiem europejskich państw neutralnych i sojuszniczych w obawie przed grożącą im ewentualnie agresją przystawała na wysuwane przez Niemcy pod ich adresem postulaty (Szwecja, Szwajcaria), inne zaś kraje ulegały presji stacjonujących na ich terytoriach oddziałów Wehrmachtu i zgadzały się na eksploatację ekonomiczną swoich obszarów (Rumunia); jeszcze inne same deklarowały współpracę gospodarczą ze względów politycznych czy też ideologicznych (Włochy, Hiszpania, Portugalia, Chorwacja, Słowacja). Wszystkie te państwa łącz-

11*

779

nie zapewniały Rzeszy dostawę wielu potrzebnych jej artykułów, zgadzały się na wykorzystywanie przez nią ich wolnej siły roboczej, udzielały jej kredytu, a ponadto Słowacja i Chorwacja oraz częściowo również Rumunia wyraziły zgodę na przebywanie na ich terytoriach państwowych niemieckich doradców gospodarczych, którzy spełniali dla władz hitlerowskich funkcję informatora i zarazem kontrolera wywiązywania się przez te kraje z zawartych z Niemcami umów handlowych.

Nie powiodły się natomiast Rzeszy plany jej ekonomicznej ekspancji w latach wojny na BlLkim Wschodzie. Władze hitlerowskie w euforii odnoszonych w 1941 r. na froncie wschodnim zwycięstw przewidywały okupowanie w tymże jeszcze roku całego Kaukazu i znalezienie się tym samym u wrót Iraku. Fakt ten miał ułatwić Niemcom wciągnięcie tego kraju arabskiego do politycznej i ekonomicznej z nimi współpracy, planowanej jako pierwszy krok na drodze do opanowania pod względem gospodarczym całego Bliskiego Wschodu. Przepędzenie wojsk hitlerowskich z okupowanych obszarów radzieckich i ponoszone przez Rzeszę klęski na innych frontach uniemożliwiły jej zrealizowanie planów penetracji gospodarczej tego regionu świata.

Niepowodzeniem dla Rzeszy zakończyły się także podejmowane przez nią w latach wojny próby utrzymania jej pozycji ekonomicznej w Ameryce Południowej. Pod naciskiem USA i Wielkiej Brytani, dla których to państw nadarzyła się sposobność wyparcia z tego kontynentu jednego z groźnych w gospodarce konkurentów, poszczególne kraje południowoamerykańskie zrywały sukcesywnie stosunki handlowe z Niemcami. Niektóre z nich cofnęły także koncesje udzielone przed wojną niemieckim przedsiębiorstwom transportowym na obsługiwanie przez nie linii lotniczych. Lata wojny przyniosły zatem Rzeszy poważne osłabienie jej wpływów gospodarczych w Ameryce Południowej.

W miarę odnoszenia w pierwszych latach wojny sukcesów militarnych rząd niemiecki coraz częściej występował z różnymi inicjatywami w odniesieniu do „gospodarki wielkiego obszaru" (Grofiraumwirtschaft) i formułował coraz śmielej wnioski dotyczące jej zasięgu terytorialnego i wprowadzenia jednolitych dla niej instytucji i metod zarządzania. Z kolei ponoszone przez Rzeszę w latach 1942 - 1944 klęski wyciszały w tych sprawach głos jej kół rządzących. Najwięcej zatem projektów, memoriałów i inicjatyw organizacyjnych dotyczących „gospodarki wielkiego obszaru" pojawiło się w latach 1940 - 1941, tj. w okresie szczytowych zwy-cię.tw Wehrmachtu. W rozstrząsanych przez władze hitlerowskie i organizacje ekonomiczne sprawach „gospodarki wielkiego obszaru" wiele uwagi poświęcono zakresowi terytorialnemu, formom organizacyjnym i mechanizmowi funkcjonowania planowanej „wspólnoty ekonomicznej". Poglądy w tych kwestiach kształtowały się przez cały okres wojny i cha-

180

rakteryzowały się różnorodnością. Największe różnice występowały na temat zakresu terytorialnego „wspólnoty", która według jednych miała objąć „wszystkie narody kontynentu od Gibraltaru po Ural i od Przylądka Północnego po Cypr", drudzy wypowiadali się za wejściem w jej skład jeszcze Wielkiej Brytanii, a jeszcze inni postulowali ogarnąć jej granicami również „uzupełniające obszary eksploatacji ekonomicznej", tj. Syberię, Turkiestan i całą Afrykę. Byłaby to w mniemaniu władz hitlerowskich najsilniejsza w świecie „wspólnota gospodarcza". Gwarantem jej powstania i istnienia byłaby potęga militarna Niemiec, które miały odgrywać we „wspólnocie" kierowniczą rolę. Tak ukształtowana „wspólnota" gospodarcza miałaby według planów władz hitlerowskich tworzyć jeden obszar celny; posiadać wspólne organy planowania, które by decydowały o podziale pracy pomiędzy poszczególnymi krajami, oraz. także z upływem czasu wspólną walutę, t j. markę; wspólne organy zarządzania niektórymi gałęziami gospodarki, jak i jednolity system rozliczeń międzypaństwowych i kontroli handlu zagranicznego. Zadaniem przewidywanego we „wspólnocie" międzynarodowej podziału pracy powinno być zdaniem centralnych władz hitlerowskich zaspokajanie w jak najwyższym stopniu potrzeb Rzeszy i wyeliminowanie wszelkiej konkurencji rynkowej. Opracowany system „gospodarki wielkiego obszaru" miał według planów władz Rzeszy zacząć funkcjonować dopiero po zwycięskim dla Niemiec zakończeniu wojny. Nasuwa się jednakże pytanie, czy nie przystąpiono do jego tworzenia jeszcze podczas jej trwania? Postawienie takiego pytania usprawiedliwia fakt znajdowania się w latach wojennych pod panowaniem bądź wpływami Rzeszy większości europejskiego terytorium planowanej przyszłej „wspólnoty gospodarczej". Wiadomo na podstawie zachowanych źródeł, że władze hitlerowskie na okupowanych przez Niemcy obszarach tworzyły różne instytucje oraz mechanizmy funkcjonowania gospodarki, które w świetle ich własnych wypowiedzi miały trwać i działać, prawdopodobnie w formie udoskonalonej i rozwiniętej, przez tysiąc lat. Do takich instytucji należały m.in. zakładane w niektórych krajach urzędy: nadzoru bankowego, nadzoru ubezpieczeń, pracy i rozrachunkowe oraz towarzystwa skupu surowców i żywności. Wśród mechanizmów funkcjonowania gospodarki na czoło wybijał się rozbudowany w latach wojny system rozliczeń clearingowych oraz system rekrutacji siły roboczej. Władze hitlerowskie ponadto z myślą o jednolitej strukturze organizacyjnej gospodarki, przynajmniej w części planowanej „wspólnoty", wprowadzały podczas wojny w niektórych okupowanych krajach analogiczne organy zarządzania życiem ekonomicznym jak istniejące w Rzeszy, a na ujarzmionych obszarach Europy Wschodniej w niektórych gałęziach gospodarki (transport, łączność) rodzima administracja została całkowicie wchłonięta przez niemiec-

181

ką. Już także w latach wojny nastąpiło w drodze sprzecznych z prawem międzynarodowym konfLkat mienia oraz wymuszonych odsprzedaży przedsiębiorstw i udziałów kapitałowych poważne zwiększenie niemieckiego stanu posiadania, co zakładały władze hitlerowskie jako jeden z filarów „gospodarki wielkiego obszaru". Również w latach 1939 - 1944 wykształcił się wspomniany system niemieckiego doradztwa ekonomicznego w niektórych uzależnionych od Niemiec państwach, którego funkcjonowanie przewidywano nadal w przyszłej „wspólnocie gospodarczej". Wytworzyły się także w tym okresie wzorce .stosunków gospodarczych utrzymywanych pomiędzy Rzeszą a krajami neutralnymi i satelickimi. Według tego modelu przewidywano układanie się międzynarodowych stosunków ekonomicznych w ramach „gospodarki wielkiego obszaru". Rzesza już zatem podczas wojny budowała zręby planowanej przez nią „gospodarki wielkiego obszaru", które zburzyło odniesione nad nią zwycięstwo przez państwa alianckie.

Wybuch drugiej wojny światowej i odnoszone w jej pierwszej fazie zwycięstwa przez Wehrmacht wzmogły również przygotowania Rzeszy do opanowania kolonii, których zwrotu domagał się Hitler m.in. w przemówieniu wygłoszonym w dniu 6 października 1939 r. Przygotowania te w aspekcie ekonomicznym obejmowały intensywne kształcenie kadr oraz ustalenie metod i form zarządzania gospodarką w koloniach. W rezultacie gorączkowo rozwijanej w latach 1940 - 1941 działalności oświatowej umożliwiono zdobycie kwalifikacji potrzebnych do wykonywania zawodu w koloniach ponad 1000 rolnikom, 1100 urzędnikom pocztowym, 1036 pracownikom służby sanitarnej, ponad 100 bankowcom, 200 leśniczym i kilkuset przedstawicielom pozostałych specjalizacji gospodarczych. W równym stopniu jak sprawy oświatowe zaprzątały uwagę władz hitlerowskich struktura organizacyjna gospodarki w koloniach i metody jej eksploatacji. Według koncepcji władz hitlerowskich przyszłe terytorium kolonialne Niemiec miało tworzyć z Rzeszą jeden obszar celny i posiadać z nią jednolitą walutę, tj. markę. Przewidywano, że będzie ono pokrywało zapotrzebowanie wspomnianej „wspólnoty gospodarczej" na niektóre afrykańskie surowce i artykuły spożywcze. Za niezbędny warunek zapewnienia ciągłości tych dostaw uważano przejęcie całego mienia w gospodarce w posiadanie niemieckie, wprowadzenie w niej niemieckich organów zarządzania oraz zapewnienie jej siły roboczej spośród miejscowej ludności, którą zamierzano skupić w rezerwatach i zastosować wobec niej przymus pracy. Snucie dalszych tego rodzaju planów przerwały ponoszone klęski na froncie wschodnim, w tym przede wszystkim pogrom armii hitlerowskiej pod Stalingradem. Spowodował on wydanie w lutym 1943 r. zarządzenia o przerwaniu wszystkich przygotowań do przejęcia kolonii, które w myśl niektórych planów miały obejmować nie tylko da-

182

wne posiadłości niemieckie w Afryce, ale również część belgijskiego Konga, francuskiej Afryki Równikowej i brytyjskiej Nigerii. Zwycięstwo wojsk radzieckich pod Stalingradem położyło kres hitlerowskim planom podboju kolonii.

2. Stosunki ludnościowe

Władze hitlerowskie również i podczas wojny prowadziły konsekwentnie politykę pronatalistyczną. Rozwijano nadal na szeroką skalę akcję propagandową w sprawie wysokiego przyrostu naturalnego oraz stonowano dla jego podtrzymania bodźce materialnego zainteresowania. Tę politykę pronatalLtyczną władze hitlerowskie realizowały także wobec Niemców na okupowanych obszarach włączonych do Rzeszy. W jej rezultacie udało się władzom hitlerowskim zahamować w 1942 r. spowodowany warunkami wojennymi (m.in. powołaniem pod broń mężczyzn) gwałtowny spadek w Rzeszy w latach 1939 - 1941 liczby zawartych związków małżeńskich i utrzymać stosunkowo wysoki jeszcze współczynnik urodzeń żywych. Liczba udzielonych ślubów spadła w Niemczech z 774,2 tyś. w 1939 r. do 504,2 tyś. w 1941 r. (z 11,2 do 7,2%o) i wzrosła w 1942 r. do 525,5 tyś. (7,4%o). W następnym roku zanotowano jej ponowne zmniejszenie się, ale tylko o koło 11,4 tyś. (0,l%o). Promille urodzeń żywych spadło w latach 1939 - 1942 z 20,4 do 14,9 i podniosło się w 1943 r. do 16,0. Ogółem w Rzeszy urodziło się w latach wojny 8670 tyś., a zmarło, nie licząc poległych w działaniach wojennych (łącznie z ludnością cywilną), 7130 tyś. osób. Ta nadwyżka nad zgonami, wynosząca 1540 tyś. osób, nie wyrównywała spowodowanych działaniami wojennymi strat osobowych. Stąd też Rzesza posiadała podczas wojny w ostatecznym rozrachunku ujemny przyrost naturalny.

Antynatalistyczną natomiast politykę prowadziły władze hitlerowskie wobec Żydów oraz po l września 1939 r. także wobec znajdujących się na obszarze Rzeszy i ziem do niej wcielonych Polaków nie posiadających obywatelstwa niemieckiego. Przejawiała się ona m.in. w niewypłacaniu Żydom i Polakom dodatków rodzinych, w niestosowaniu dla wielodzietnych rodzin obniżki podatków, w pozbawieniu ciężarnych kobiet tych narodowości przyznawanych normalnie oczekującym dziecka Niemkom ulg w pracy, w ograniczeniu do minimum urlopu macierzyńskiego, w przeprowadzaniu sterylizacji wybranych osób oraz wyłączeniu matek i noworodków z niektórych świadczeń lekarskich. Te poczynania władz hitlerowskich w połączeniu ze stosowaniem w odniesieniu do Żydów i Polaków bezpośredniej i pośredniej eksterminacji spowodowały niekorzystne zmiany w ruchu naturalnym tych narodowości. Pozostający na

183

wolności Żydzi posiadali bowiem przez cały okres hitleryzmu ujemny przyrost naturalny, który wynosił łącznie do końca 1939 r. 41 774 i w latach 1940 -1942 19 919 osób. Wśród ludności polskiej na tzw. „ziemiach wschodnich wcielonych do Rzeszy" (eingegliederte Ostgebiete)

Tabela 68

Ruch naturalny ludności w Niemczech w latach 1939 -1943 (stan terytorium 3l"gruduia 1937 r.)

Rok Zawarte związki małżeńskie Urodzenia Zgony Przyrost naturalny Średnia liczba ludność w roku w tyś.

liczba °/00 liczba o / /oo liczba °/oo liczba o / 100

1939 1940 1941 1942 1943 774 163 613 103 504 200 525 459 514095 11,2 8,8 7,2 7,4 7,3 1413230 1 402 258 1 308 232 1055915 1 124718 20,4 20,0 18,6 14,9 16,0 854 348 885 591 844 435 847 861 853 246 12,3 12,7 12,0 12,0 12,1 558 882 516667 463 797 208 054 271 472 8,1 7,3 6,6 2,9 3,9 69314 69838 70244 70834 70411

Źródło: Beoótkcnotg und Wlrtschaft. Stuttgart - Mainz 1972.

przyrost naturalny zmniejszył się w latach wojny kilkakrotnie. W Kraju Warty zmalał on np. z 22,8%o w 193S r. do 4,3%o w 1942 r. i 3°/oo w 1943 r.

Wśród innych przeobrażeń w stosunkach demograficznych podczas drugiej wojny światowej największy rozgłos zdobyły występujące na nieznaną dotąd skalę w dziejach Niemiec zewnętrzne migracje ludności, które posiadały w przygniatającej większości charakter przymusowych przemieszczeń. Przybrały one olbrzymie rozmiary zarówno w odniesieniu do przypływu do Rzeszy, jak i odpływu z niej ludności. Najwięcej osób opuściło w latach wojny niemieckie terytorium państwowe w wyniku odbywania służby w Wehrmachcie, Waffen SS, Organizacji Todta (Organi-sation Todt, OT) i RAD. Niemcy zmobilizowały bowiem w latach 1939 -- 1945 około 17 min żołnierzy, z których kilkaset tysięcy wywodziło się spośród masowo niemczonej ludności w okupowanych krajach. Waffen SS liczyła pod koniec wojny około 950 tyś. osób, w tym 200 tyś. cudzoziemców. W OT znajdowało się w maju 1943 r. 717 tyś. robotników, z których część została przymusowo zrekrutowana na okupowanych obszarach. Służba Pracy Rzeszy skupiała stale ponad 200 tyś. niemieckiej młodzieży. Z wyjątkiem drobnego odsetka wszyscy powołani do wojska, Waffen SS, OT i Służby Pracy Rzeszy przebywali przez różny okres poza terytorium „starej Rzeszy". Około 1,5 min Niemców, głównie urzędników, przemysłowców, rzemieślników, (rolników i kupców, przeniosło się podczas wojny na okupowane przez Wehrmacht obszary.

184

Na tych ujarzmionych obcych terytoriach umieszczono także w latach 1943-1944 na okres przejściowy kilkaset tysięcy niemieckich kobiet i dzieci pochodzących z zagrożonych stałym bombardowaniem terenów Rzeszy. Z niemieckiego terytorium państwowego zesłano ponadto w latach wojny do obozów zagłady i gett zlokalizowanych w niektórych podbitych państwach ponad 100 tyś. Żydów i kilka tysięcy Cyganów. Do-Rzeszy zaś deportowano z krajów okupowanych i zwerbowano na roboty w państwach neutralnych i sojuszniczych ogółem ponad 9 min cudzoziemców (łącznie z jeńcami wojennymi) oraz zesłano z ujarzmionych obszarów kilkaset tysięcy osób do obozów koncentracyjnych. Nadto wywieziono jeszcze do Niemiec w granicach z 1937 r. około 250 tyś. ludnoś-

Tabela 69-

„Niemcy etniczni" przesiedleni do dnia 15 listopada 1944 r. do Rzeszy i na wcielone do niej

okupowane obszary

Kraj (region) pochodzenia przesiedleńców Liczba przesiedlonych Niemców W tym: osiedlonych na polskich ziemiach wcielonych do Rzeszy

ogółem | % ogółem V

Estonia, Litwa i Łotwa 128 254 100,0 86371 67,2

Wschodnia Małopolska, Wołyń,

obszar Narwi 137117 100,0 109336 79,5

Generalne Gubernatorstwo 32914 100,0 25475 75,8

Besa rąbią i Dobrudza 117870 100,0 99223 83,9

Północna i południowa Bukowina 95852 100,0 64024 66,6

Obszar tzw. starej Rumunii 10091 100,0 1975 19,6

Jugosławia 36626 100,0 3287 8,1

ZSRR (znad Morza Czarnego) 243907 100,0 241 194 98,8

Bułgaria 2290 100,0

Grecja 350 100,0

Słowacja 91 100,0

Francja 19503 100,0 600 3,1

Z krajów pozaeuropejskich 550 100,0

Tyrol 222 000 100,0 _ —

Razem 1047415 100,0 631 485 1 60,4

Źródło: BA Koblenz - R 2/538. s. 129 z dn. 1 VII 1942: WnwwArirkte 4r^hi«/.im P*A«.,^«„. i AH* _ n..- n.r

n deuUchen Yolksgruppen. ZeitschriftfurOstforschung.IlI, 1954,8.80-83.

ci z okupowanych terytoriów w celach germanizacyjnych oraz skierowano

« ponad 100 tyś. osób spośród „Niemców etnicznych" (VolksdeutSche)

pienionych podczas wojny do Rzeszy z różnych państw europejskich.

^uzych przemieszczeń ludności dokonano również na ziemiach wcie-

185

lonych do Rzeszy. Osiedlono na nich podczas wojny około miliona Niemców rekrutujących się ze „starej Rzeszy" i ponad 900 tysięcy pochodzących z innych krajów europejskich. Najwyższy odsetek tych osadników przypadł na poLkie ziemie wcielone, na których przebywało około 500 tyś. Niemców wywodzących się ze „starej Rzeszy" i ponad 630 tyś. z innych państw europejskich (tab. 69). Ci ostatni dotarli na ziemie polskie w ramach dokonywanych podczas wojny przez władze hitlerowskie masowych przesiedleń „Niemców etnicznych" zamieszkałych przed l września 1939 r. w innych państwach europejskich. Przesiedlenia te objęły w sumie ponad 1047 tyś . osób (tab. 69).

Chcąc uzyskać dla Niemców osiedlanych na ziemiach wcielonych mieszkania i miejsca pracy wysiedlono z nich ponad 1250 tyś. osób spośród rodzimej ludności, w tym od 918 - 928 tyś. na polskich obszarach zaanektowanych, od 220 - 260 tyś. w Słowenii, 100 tyś. w Lotaryngii, 10 tyś. w Alzacji, kilka tysięcy <w okręgu sudeckim i kilkuset w Luksemburgu.

Władze hitlerowskie dość wcześnie doszły do przekonania, że dla zmiany oblicza narodowościowego ziem wcielonych nie wystarczą jedynie osadnictwo Niemców i wysiedlenia rodzimej ludności, ale iż wyma-,gać to będzie również zniemczenia części stałych mieszkańców tych terytoriów. Po kontrowersyjnych dyskusjach na ten temat w hitlerowskich gremiach kierowniczych podjęto decyzję o masowym niemczeniu rodzimej ludności na obszarze Śląska i Pomorza należącym przed l września 1939 r. do PoLki oraz w Luksemburgu, Alzacji, Lotaryngii i na włączonych do Rzeszy ziemiach jugosłowiańskich. W rezultacie stosowania w różnych formach brutalnego przymusu uznano formalnie za Niemców na każdym ze wspomnianych obszarów od ponad 50 do 90% zamieszkałej na nim rodzimej ludności. Łącznie w ramach tej masowej akcji ger-manizacyjnej zewidencjonowano jako Niemców ponad 4 min osób, w tym około 1,8 min w Polsce, około 500 tyś. na jugosłowiańskich ziemiach wcielonych do Rzeszy, ponad 530 tyś. w Lotaryngii, około miliona w Alzacji i ponad 200 tyś. w Luksemburgu. Z tej ogólnej liczby zniemczonych osób tylko kilka procent wyrzekło się swojej dotychczasowej narodowości dobrowolnie. Czynił to element chwiejny, koniunkturalny i zdemoralizowany. Ta masowa przymusowa germanizacja ludności rodzimej miała charakter „niemczenia nominalnego", formalnego. Przytłaczająca bowiem większość tych „rzekomych Niemców" pielęgnowała nadal swoje poprzednie tradycje narodowe, manifestowała nieraz publicznie uczucia patriotyczne; część z niej brała udział w ruchu oporu, a spośród zaciągniętych do Wehrmachtu mężczyzn wielu zdezerterowało i walczyło bohatersko w szeregach wojsk alianckich.

Ludność rodzima ziem wcielonych do Rzeszy była także przedmiotem

186

bezpośredniej i pośredniej eksterminacji, która największe rozmiary przybrała na polskich obszarach zaanektowanych. W wyniku dokonywania masowych egzekucji, wyniszczenia przez pracę w obozach koncentracyjnych, przeprowadzania eutanazji, wyniszczenia Żydów i Cyganów utraciło życie na ziemiach wcielonych do Rzeszy około 1,2 miliona, w tym około 75% na polskich terytoriach zaanektowanych. Życie dalszych kilkuset tysięcy osób na ziemiach wcielonych pochłonęła pośrednia eksterminacja.

Władze hitlerowskie realizowały podczas wojny eksterminacyjną politykę także wobec ludności innych podbitych przez Niemców obszarów. W rezultacie jej urzeczywistniania w Rzeszy i na ujarzmionych terytoriach zginęło w latach wojny co najmniej kilkanaście milionów o.ób. Najwięcej z nich poniosło śmierć w obozach koncentracyjnych i innych miejscach odosobnienia. Do obozów koncentracyjnych deportowano ponad 7 min osób, z których doczekało końca wojny niewiele ponad pół miliona. Przez wszystkie natomiast hitlerowskie obozy odosobnienia przeszło około 18 min osób, z tego zginęło około 11 min (wraz z jeńcami wojennymi), tj. 61%. W obozach tych przebywało m.in. około 7 min obywateli radzieckich i ponad 5 min polskich, po kilkaset tysięcy Niemców, Jugosłowian i obywateli czechosłowackich, ponad 120 tyś. Auotria-ków, 115 tyś. Francuzów, kilkadziesiąt tysięcy Holendrów, 20 tyś. Norwegów i 2 tyś. Luksemburczyków. Wśród tych narodowości bardzo wysoki odsetek stanowiły osoby zesłane do obozów ze względów rasowych. Około 90% wszystkich śmiertelnych ofiar hitlerowskich obozów odosobnienia przypada na obywateli polskich i radzieckich oraz Żydów i Cyganów deportowanych z Rzeszy i pozostałych okupowanych krajów. Liczbę wszystkich Żydów, którzy zginęli w Rzeszy i na ujarzmionym przez nią terytorium, ustalono na 5,1 min osób, z tego 2,7 min przypada na Żydów polskich i około miliona na radzieckich. Z ogółu zamordowanych Żydów około 3 min zagazowano w obozach koncentracyjnych, 0,7 min zmarło z wycieńczenia, w wyniku przebytych zakaźnych chorób lub zabito ich w gettach; 1,4 min rozstrzelały grupy operacyjne SS, Wehr-macht oraz inne oddziały SS i policji. Liczbę zamordowanych Cyganów •bądź też zmarłych w obozach i gettach w następstwie głodu i chorób obliczono na około 0,5 min, t j. od 60 - 70% ich ogólnego stanu liczebnego na znajdującym się pod panowaniem władz hitlerowskich terytorium. W ramach przeprowadzonej akcji eutanazji uśmiercono co najmniej od 110-120 tyś. osób. W latach wojny pozbawiono życia ze względów politycznych na mocy wyroków sądowych również kilkanaście tysięcy Niemców. Ponadto w obozach koncentracyjnych zginęło około 200 tyś. obywateli niemieckich, w tym ponad 80% narodowości żydowskiej. Rozpętana przez hitlerowskie Niemcy wojna i realizowana przez nie

187

eksterminacyjna polityka wobec części bądź też całych społeczeństw podbitych krajów spowodowały duże straty w ludności, które szczegółowo ilustruje tabela 70. Wśród okupowanych przez Trzecią Rzeszę krajów największe straty w ludności, obliczone zarówno w liczbach bezwzględnych jak i w stosunku do tysiąca mieszkańców, poniosły Polska, ZSRR i Jugosławia. W ZSRR zginęło ogółem około 20 min, w Polsce 6 min i w Jugosławi 1,7 min osób. W przeliczeniu na tysiąc mieszkańców straty te

Tabela 70

Straty ludnościowe niektórych państw w okresie n wojny światowej

Nazwa państwa Straty

ogółem w tyś. na 1000 mieszkańców

ZSRR 20300 124

Polska 6028 220

Jugosławia 1706 108

Francja 535 13

Czechosłowacja 320 21

Austria 271 24

Grecja 250 35

Holandia 242 22

Belgia 100 12

Albania 28 24

Norwegia 10 3

Luksemburg 5 16

Dania 1 0,3

Źródło: G. Otruba.dsterreichs Wirtschaft Im 20. Jahrhundert. Wien 1968, s. 32; Cz. Pilichowski, Hitlerowski program laglady narodu polskiego i jego realizacja w latach 1939-1945 (na tle porównawczym). Dzieje Najnowsze, III, 1971,nr l - 2, s. 225 - 232. Warszawa, ss. 226.

wynoszą dla Polski 220, ZSRR 124 i Jugosławii 108. We wszystkich tych trzech krajach większość wymienionych strat demograficznych jest rezultatem stonowanego przez władze hitlerowskie bezwzględnego terroru wobec ich ludności cywilnej. Druga wojna światowa przyniosła także duże straty ludnościowe narodowi niemieckiemu, które oszacowano na około 6,5 min osób.

Łącznie w drugiej wojnie światowej zginęło około 55 min osób, z tego 80% przypada na Europę.*"Ponadto 35 min osób doznało w rezultacie wojny trwałego inwalidztwa i dalszych kilkadziesiąt milonów nabawiło się nieuleczalnych chorób. Były to najwyższe straty poniesione przez ludzkość w prowadzonych do 1945 r. wojnach.

188

3. Przemysł

Władze hitlerowskie postanowiły maksymalnie wykorzystywać podczas wojny znajdujący się w zasięgu ich władzy przemysłowy potencjał produkcyjny dla służenia przede wszystkim potrzebom niemieckiej gospodarki wojennej. Na ziemiach wcielonych do Rzeszy, na ujarzmionych obszarach radzieckich i w Generalnym Gubernatorstwie realizację tego zadania ułatwiała masowa konfiskata przedsiębiorstw, w następstwie której wszystkie ważne dla pokrywania wojennych potrzeb Rzeczy gałęzie przemysłu znalazły się w bezpośrednim niemieckim zarządzaniu. Władze hitlerowskie przejęły także w swoje władanie zlokalizowane w Norwegii jak i w Protektoracie Czech i Moraw zakłady produkcyjne zajmujące się wydobywaniem cennych surowców oraz wytwarzaniem uzbrojenia i amunicji. Nie zaistniała natomiast potrzeba wywłaszczenia na szerszą skalę przedsiębiorstw przemysłowych w Belgii, Danii, Francji i Holandii, w których to krajach wielu właścicieli fabryk i mniejszych wytwórni oferowało z władnej inicjatywy w warunkach utraty przedwojennych rynków zbytu dostawy do Niemiec pożądanych przez nie artykułów i to często po przystępnych cenach. Spora liczba innych właścicieli przedsiębiorstw w tych państwach uległa presji hitlerowskiej administracji okupacyjnej bądź też rodzimych władz z nią kolaborujących i produkowała przedmioty zamawiane przez Rzeszę. Władze hitlerowskie doszły także do porozumienia z częścią czeskiej burżuazji w Protektoracie Czech i Moraw, która wyraziła zgodę na realizację w posiadanych przez nią przedsiębiorstwach przemysłowych napływających z Niemiec zamówień na różne artykuły. Ta współpraca władz hitlerowskich z przedsiębiorcami we wspomnianych krajach uwalniała administrację okupacyjną od trudu bezpośredniego zarządzania poszczególnymi zakładami produkcyjnymi. Mogła ona w tych warunkach pozwolić sobie na mniej kłopotliwe rozwiązanie, tj. na ograniczenie się do sprawowania nad tymi przedsiębiorstwami nadzoru, który w najbardziej jaskrawej postaci występował w oddelegowaniu do nich jej stałego przedstawiciela.

W wyniku tej współpracy gospodarczej, jak i przejęcia przez Rzeszę wielu przedsiębiorstw na okupowanych obszarach uzyskiwała ona na nich ogromne ilości pożądanych artykułów przemysłowych, w tym uzbrojenie i amunicję. O dużych rozmiarach dostarczanych Niemcom przez ujarzmione kraje dóbr przemysłowych świadczą m.in. następujące dane statystyczne. W maju 1942 r. wartość portfela skierowanych przez Rzeszę do okupowanych państw zleceń na wykonanie uzbrojenia wynosiła 4439,7 min mk, z tego przypadało na: Francję 2563,3; Holandię 815,3; Belgię 499,9; Generalne Gubernatorstwo 373; Danię 125,5; Norwegię 47,8, Serbię 13,6.. i Grecję 4,3 min mk. W tymże miesiącu wytwarzała uzbrojenie dla Nie-

189

mieć w tych krajach następująca liczba przedsiębiorstw: we Francji 2559, w Belgii 1627, w Holandii 823, w Generalnym Gubernatorstwie 382,, w Danii 264, w Norwegii 187, Serbii 81 i Grecji 13. Francja wyprodukowała dla Rzeszy m.in. kilka tysięcy samolotów, głównie transportowych,. 4960 silników lotniczych, 1,6 min sztuk opon (30254 t) i kilkadziesiąt tysięcy ton prochu. W Danii zbudowano w ramach programu „Hansa" (Hansa-Bauprogramm) dla potrzeb niemieckiej marynarki wojennej kilkanaście statków i wyremontowano kilkaset uszkodzonych. W Austrii wytworzono w okresie jej okupacji 9500 samolotów, 4850 czołgów, 10 tyś. dział, około miliona karabinów, 308 tyś. pistoletów i 106 tyś. pistoletów maszynowych. Na okupowanych obszarach radzieckich produkowano w ramach opracowanego w kwietniu 1942 r. „Programu Iwan" (Iwan-Programm) m. in. duże ilości amunicji. W Generalnym Gubernator atwie wartość produkcji zbrojeniowej wyniosła od l września 1940 r. do czerwca 1944 r. l 791 358 tyś. mk. W 1943 r. wytworzono na jego terytorium 574 czołgi, 12,2 min granatów i 231 450 karabinów oraz wyremontowano 3570 dział przeciwlotniczych. W pierwszej połowie 1944 r. okupowane kraje Europy Zachodniej (razem z Włochami) partycypowały w produkcji uzbrojenia Rzeszy od 25 do 30%. Te dane nie wyczerpują całej wykonywanej dla Niemiec w wymienionych krajach produkcji zbrojeniowej. Wytwarzano w nich jak i na pozostałych okupowanych obszarach wszystkie prawie rodzaje uzbrojenia bądź też potrzebne do niego części oraz duże ilości amunicji. Wyjątek stanowiła jedynie nowa broń otoczona głęboką tajemnicą, której produkcję ze względu na jak najdłuższe zachowanie sekretu lokalizowano w „starej Rzeszy". Ujarzmione terytoria dostarczały ponadto Niemcom większość wytwarzanych przez nie podczas wojny rud metali oraz duże ilości węgla, stali i wielu innych artykułów, w tym spożywczych. Większość wyprodukowanych na okupowanych obszarach niekon^umpcyjnych dóbr przemysłowych przeznaczano na pokrycie potrzeb Rzeszy.

Władze hitlerowskie podejmowały wzmożone wysiłki dla osiągnięcia wyższej produkcji przemysłowej również w „starej Rzeszy". W tym celu nie zaprzestały z chwilą wybuchu wojny działalności inwestycyjnej. Budowano nadal nowe zakłady produkcyjne i modernizowano pod względem technicznym już istniejące. Utrzymanie w pierwszych latach wojny dużego rozmachu w realizowanych inwestycjach przemysłowych zawdzięczano ograniczeniu instalowania nowych urządzeń technicznych w działach gospodarki zaliczanych do odgrywających mniejszą rolę w ekonomice wojennej oraz grabieży mienia w okupowanych krajach. W miarę upływu lat wojny zmniejszały się, głównie z powodu wy^tę-pującego braku surowców, nakłady inwestycyjne w całej gospodarce Rzeszy i ziem do niej wcielonych, ale nadal wzrastały one aż do pierw-

790

szych miesięcy 1943 r. w przemyśle zbrojeniowym. Dopiero od początku 1943 r. w rezultacie ponoszonych klęsk militarnych i wzrostu bombardowań oraz spadku przywozu surowców z okupowanych krajów podejmowano coraz mniej inwestycji również i w tym dziale wytwórczości.

Hitlerowska polityka inwestycyjna zapewniła do początku 1943 r. przemysłowi w Rzeszy i na ziemiach do niej inkorporowanych, przede wszystkim wydobywczemu i zbrojeniowemu, przyrost w porównaniu z 1939 r. nowych środków trwałych, który stał się jednym z podstawowych czynników zwiększenia wydobycia surowców oraz rozwoju produkcji uzbrojenia i innych upragnionych dóbr.

Jedną z dróg wiodących w przekonaniu władz hitlerowskich do zwiększenia rozmiarów produkcji przemysłowej miała być również koncentracja przedsiębiorstw, tj. łączenie wielu małych wytwórni w mniejszą liczbę dużych zakładów. Największą tego rodzaju zcentralizowaną akcję przeprowadzono w Niemczech i na ziemiach do nich wcielonych po klęsce stalingradzkiej, kiedy to przystąpiono do koncentracji wielu zakładów oraz likwidowania (Stillegungsaktion) przedsiębiorstw nie zaspokajających podstawowych potrzeb wojennych Rzeszy. W ramach akcji scaleniowo-likwidacyjnych unieruchomiono w Niemczech w latach 1939 - 1944 kilkaset tysięcy przedsiębiorstw. Zapewniła ona w nowo utworzonych bądź powiększonych przedsiębiorstwach większe rozmiary produkcji od osiąganych łącznie w nie skomasowanych jeszcze placówkach. Uzyskiwano również przy łączeniu przedsiębiorstw sporą ilość wolnej siły roboczej oraz następowało nieraz mniejsze zużycie energii elektrycznej, węgla itp. Akcja .scaleniowa przynosiła zatem często władzom hitlerowskim oczekiwane przez nie efekty ekonomiczne.

W latach 1942 - 1943 starano się zapobiec zahamowaniu wzrostu produkcji w przemyśle zbrojeniowym także poprzez przenoszenie przedsiębiorstw, ze względu na coraz częstsze bombardowania lotnicze, z Niemiec do okupowanej Austrii traktowanej jako „schron przeciwlotniczy Rzeszy" oraz do ujarzmionej Polski uważanej za nie zagrożoną nalotami nieprzyjacielskiego lotnictwa. Władze hitlerowskie przemieściły m. in. do l czerwca 1944 r. 52 zakłady produkcyjne na obszar przynależącej przed wybuchem wojny do PoLki części Górnego Śląska oraz kilkanaście na pozostałe podbite ziemie polskie. Plany przeniesienia dalszych przedsiębiorstw do Generalnego Gubernatorstwa pokrzyżowały zbliżenie się ku jego granicom wojsk radzieckich oraz rozwój na tym terytorium działalności partyzanckiej.

Władze hitlerowskie w trosce o zapewnienie przemysłowi, w tym przede wszystkim zbrojeniowemu, wysokiej dynamiki produkcji starały się w jak najwyższym stopniu zaspokajać jego popyt na surowce. Wobec posiadania bardzo małych własnych złóż podstawowych kopalin wy-

797

wożono je z okupowanych krajów oraz importowano z państw sojuszniczych i neutralnych. W wyniku dostaw wielu kopalin i innych artykułów preferowane przez władze hitlerowskie gałęzie przemysłu nie odczuwały do połowy 1943 r. dotkliwych braków surowca. Dopiero ponoszone od 1943 r. coraz większe klęski militarne, wzrost bombardowań Rzeszy i niektórych okupowanych przez nią krajów, rozwój ruchu partyzanckiego, zwłaszcza na ziemiach radzieckich, polskich i jugosłowiańskich — wszystko to spowodowało spadek wydobywania kopalin i pozyskiwania innych surowców oraz doprowadziło do zmniejszenia wywozu tych artykułów z podbitego przez Niemcy terytorium. W następstwie tych procesów występowały od połowy 1943 r. coraz większe zakłócenia w dostawach surowców dla przemysłu, co pociągało za sobą spadek jego produkcji.

W pierwszych latach wojny przemysł Niemiec dysponował także wystarczającą ilością siły roboczej uzyskiwanej w drodze wprowadzenia w Rzeszy obowiązku pracy i deportowania na jej obszar dużej liczby robotników z podbitych terytoriów. Kryzys w zaopatrywaniu przemysłu w siłę roboczą zaczął się zarysowywać od 1943 r., głównie z powodu wyczerpania już jej wolnych zasobów w niektórych okupowanych krajach oraz wzmożonego po klęsce stalingradzkiej powoływania pod broń urlopowanych do tego czasu wielu niemieckich mężczyzn. Początkowo kryzys ten starano się przezwyciężyć przez skierowanie do przemysłu pracowników z unieruchomionych w 1943 r. placówek gospodarczych oraz zlikwidowanych urzędów i instytucji. Popyt na robotników wzrastał jednakże silniej od podaży uwolnionych rąk do pracy. Wskutek tego pogłębiał się z upływem każdego miesiąca deficyt siły roboczej, na co wpływ wywierało także wyzwalanie coraz większych okupowanych przez Wehrmacht obszarów i tym samym zawężenie się bazy rekrutacyjnej obcych robotników dla gospodarki Rzeszy.

Z wszystkich gałęzi przemysłu największe zainteresowanie władz hitlerowskich wzbudził w latach wojny dział wytwórczości uzbrojenia, traktowany jako kuźnia niemieckiego oręża. Z tych względów podlegał on najbardziej rygorystycznej kontroli spośród wszystkich gałęzi przemysłu i najenergiczniej egzekwowano od niego wykonanie powierzonych mu zadań, które polegały na produkowaniu ustalonych rodzajów i ilości uzbrojenia. Te ilościowe i jakościowe zadania, określane przez potrzeby Wehrmachtu, znamionowało duże zróżnicowanie przy każdej przygotowywanej agresji. Uwzględniano przede wszystkim na bieżąco w skierowywanych zapotrzebowaniach na uzbrojenie najnowsze osiągnięcia myśli technicznej i zdobyte do tego czasu doświadczenia frontowe oraz ustalano ilość poszczególnych rodzajów sprzętu wojskowego wymaganą do pokonania najbliższej przewidywanej ofiary napaści. W tym

192

planowaniu rozmiarów produkcji kierowano się po klęsce Polski i Francji umiarkowaniem, które doprowadziło nawet do osłabienia dynamiki wytwórczości w przemyśle zbrojeniowym. Te poczynania usprawiedliwiały częściowo odnoszone do początku 1942 r. przez niemieckie siły zbrojne zwycięstwa militarne nad przeciwnikiem, które zdawały się potwierdzać słuszność dokonywanych przez władze hitlerowskie obliczeń co do ilości niezbędnie potrzebnego uzbrojenia. Po raz pierwszy zawiodły się one przy planowaniu agresji na Związek Radziecki, którego wbrew przewidywaniom dygnitarzy hitlerowskich nie udało się pokonać w wojnie błyskawicznej. Dopiero zarysowująca się w zimie 1941/42 r. perspektywa prowadzenia długiej i uciążliwej walki z ZSRR skłoniła Hitlera do podjęcia decyzji o zintensyfikowaniu produkcji uzbrojenia kosztem jeszcze większego ograniczenia wytwórczości dóbr konsumpcyjnych. Dał on wyraz swojemu stanowisku w tej sprawie w wydanym w dniu 10 stycznia 1942 r. rozkazie pt. „Zbrojenia 1942" (Rustung 1942), w którym w produkcji uzbrojenia zapewniano priorytet czołgom, okrę-

Tabela 71

Produkcja najważniejszych rodzajów uzbrojenia w Rzeszy i na okupowanym przez nią terytorium

w latach 1940 - 1944

Rodzaj uzbrojenia Jednostka miary (wagi) Rok

1940 1941 1942 1943 1944

Karabiny w tyś. sztuk 1352 1359 1370 2244 2586

Automatyczna broń dla piechoty ,* 9, 171 325 317 435 787

Miotacze ognia » 99 4 4 10 23 31

Działa przeciwlotnicze i automa-

tyczna broń pokładowa dla

samolotów 99 »» 1 23 57 130 320

Działa kalibru powyżej 7,5 cm >» 91 5 7 12 27 41

Samoloty sztuk 10250 11030 14700 25220 37950

Samochody ciężarowe w tyś. sztuk 62,4 78,2 81,9 •

Ciągniki i pojazdy półgąsienicowe f 1 99 3,2 7,5 10,7 37,4 27,8

Amunicja w tyś. t 865 540 1270 2558 3350

Czołgi sztuk 2154 5138 9287 • -

w tyś. t

wagi

bojowej 37 83 140 369 622

Łodzie podwodne sztuk 201 . 284 248

w tyś. t

wypornoś-

ci - 162 193 211 234

Źródło: Deutschland Im Zwelten Weltkrltg. Leilung O. Has«. T. I-II. Berlin 1974-1976 (cyt,: Deutschland...'), "I. II, s. 305; R. Wagenfflhr. Die deutsche Industrie..., s. 182.

13 Cz. Łuczak: Dzieje gospodarcze ...

193

tom podwodnym i samolotom. Styczeń 1942 r. zapoczątkował nowy okres w przemyśle zbrojeniowym Rzeszy i terytoriów przez nią okupowanych, charakteryzujący się dużą dynamiką produkcji, zapewniającą z każdym rokiem wytwarzanie coraz większej ilości wszystkich rodzajów broni i amunicji (tab. 71). Dzięki tej wysokiej dynamice przemysł zbrojeniowy należał na całym znajdującym się w niemieckim władaniu terytorium obok hutnictwa metali nieżelaznych do tych jedynych dwóch pozarol-niczych gałęzi wytwórczości, które w 1944 r. wyprodukowały więcej dóbr aniżeli w poprzednim roku. Złożyły się na to dwie podstawowe przyczyny, tj. ograniczenie działalności części innych działów wytwórczości i przeznaczenie w związku z tym zaoszczędzonych w nich surowców, urządzeń i siły roboczej dla przemysłu zbrojeniowego oraz intensywny rozwój tej gałęzi produkcji w okupowanych krajach. O dynamicznym rozwoju wytwórczości broni i amunicji w Rzeszy i na ziemiach do niej wcielonych świadczy zwiększenie się indeksu produkcji tych dóbr ze 100 w 1939 r. do 176 w 1941 r., 254 w 1942 r., 400 w 1943 r. i 500 w 1944 r. Równocześnie wzrósł udział uzbrojenia w globalnej produkcji przemysłowej netto Rzeszy i ziem do niej wcielonych z 16%

Tabela 72 Rozmiary produkcji niektórych dóbr inwestycyjnych w Rzeszy w latach 1939 - 1944 (w tyś. t)

Rok

Nazwa artykułu

1939 1940 1941 j 1942 1943 1944

Obrabiarki 277 288 315 290 273 218

nne maszyny 2199 1923 1979 1881 1500 987

./rządzenia ogrzewcze i kotły 776 774 894 872 770 521

Uiządzenia dla kolejnictwa 526 605 772 931 1145 906

Źródło: R. Wagenfuhr, Dle deutsche Industrie..., s. 164.

Tabela 73 Wydobycie niektórych kopalin w Rzeszy w latach 1940-1944 (w tyś. t")

| Gaz

Rok Ropa naftowa Ruda ołowiu Ruda miedzi Boksyt Kruszec srebra Ruda siarki Sól kamien- ziemny w Sól potaso-

na min m3 wa

1940 1521 92 25 10 0,9 908 3324 4229 16199

1941 1584 99 24 13 0,5 1196 3663 4241 17227

1942 1678 100 24 16 0,6 1155 4126 4739 16806

1943 1880 105 24 — 1,0 1339 4858 4776 16971

1944 1990 95 25 - - 3300 16 100

a — wydobycie ropy w granicach Rzeszy w danym roku, natomiast pozostałych kopalin w granicach z 1937 r. Źródło: Statistisches Handbuch con Deutschland. Munchen 1949 (cyt.: SH Deutschland...,), s. 279-283.

194

s

a

ni

&

i

s

*

1 I

i

i

•8

«

L

^° 888888

S

S ca VH l— m <-< a\ m ^t

m •— <N~ — TT" ocT <s <s ri m m «s

& g s s s-; .— o f> es 1 | ci o -T a\

•§ a 4> 3 a ^ .3 ° a\^ r~tf o\f vo_ 1 1 m <»C ł»T es"

W « es — r- •* •*

g & •O d V3 -Sn O <U ^ l/} »-! m V> CO VO — <s ts es <s

&1* <s •*»• •* <s oo ni

* -a ^-^ es r~ oo o\ r^

*> ,O\ oo oo m m rt-

N IA <U ^ •*" oo" rr" •* cT rf Ov oo «3 vo «> u?

tó KJ •o r- oo »n oo r<>

-S i/^ » 2 8 8 8 2

>s° 888888

8 nj •n >n TT ON oo o\

oo >o •» t" r~" o" ^-i ~* es es es es

U •S L-1 ^ <n os o\ c*^ 1 | cT o" es' oó"

es N ca 1 Ul , , ®.r-„ y=°°. 1 1 en «S «n »-i

5 , & Tf r- vo r~ m IN

•o u 8 -JŚT 8 i ** ^ v> cj\ ^ r* <r> r^ es es es es

00 1 Ł- o ^2« O vi o <r> -es r-

«*! « «-i \o" vLT oó" "^

VO m 1-1 ** *O t-i

• N i/D S L< i-t O ro ™ t- •* O\ O> *O 'O "0 VO

A L m O ^ .fl O ^1"

« r^ •** >n >o \o m

to

M o « O\ O -H es r^ Tl-ł*l ^t ^ "^ "^ •3' C7\ OS O\ C7\ OS OS

• J

S s

O <D >J /-l

w**Sl

- p

L S S S S E W K) — O ? ><•

Ul Ul W — *-*. K> O\ VO O VO *• W — 00 Ul Ul ~J OO OO Parowozy sztuk

Ji Ov Q\ •&. to Ul OS O J> OO Wagony kolejowe

N> Ul \O 00 N> w tyś. sztuk

Ul O\ >- 00 • • • K> VO Roweiy w tyś. sztuk

S " VO -4 J* Ul -J \O O O Sztuczny kauczuk w tyś. t

o\ >« vo o o O\ IO Ui N» — V0 O *. — O\ Nawozy azotowe w tyś. t

^ Ul Ul Uł KJ K) W *O Ul >— vo o ui \o ut Karbid w tyś. t

N) Ul Ul 4^ Lt -*4 Ul O VO O «> O O\ 10 Ul Soda (Na2CO3) w tyś. t

*. *. Ji. Ji UJ ^ >O 90 » C7\ 00 k— to Ul C\ Chlor w tyś. t

.— (O K) — i— -J O O VO »J VO ~*1 Ul tO •L* Ul O\ tO OO »J Kwas siarkowy w tyś. t

VO •— O -J u> Ul \O »-* >-» SO Buna w tyś. t

tCTs Ul -U Ul Ul ON OO SO Cv M UJ O\ *. U) O *O W Paliwa w {ys- 1

r s \O >0 >O VO VO H- 4a> 4t L>• 4* *. Ul tO — 5 1 Produk

b t

t ON OO O\ Ol Ul O\ ^ł 4^ O 4* 1 1

§ a. S.

OB i-

2 Ul ON 4* -J *J O VO VO Ul Ul i i

5=

s-

to u, ui u. u, O s s

O K) 4i -J OO a l!.

ve B

~4 U. - to Z

Ul ^ <3> Ul Ł

* X

to 10 lo to to J^. Ul C\ Uł H-4^ O -t^ ^ — 3 > E' g f 1

3 3. ^"" o

i

1

gj I

Uł Ul Ul tO !-j s

Ul ui o 4^ * Ot)

3 o

S

o

n i

4^ Ui 4^ Ul ui o s-

p

H P er

II

liczebnie formacji policyjnych, pogłębiającego się w wyniku przeprowadzonej mobilizacji mężczyzn deficytu siły roboczej w rolnictwie oraz występowania perturbacji w handlu zagranicznym. Władze hitlerowskie zaniepokojone tym stanem rzeczy postanowiły doprowadzić do zwiększenia produkcji rolnej i hodowlanej we własnym kraju i na okupowanych przez nie obszarach, a następnie dążyły do uzyskania jak największych dostaw żywności z państw neutralnych i z nimi zaprzyjaźnionych. Z dokładaniem starań o wzrost produkcji łączono zarazem zabiegi o dostosowanie struktury upraw w rolnictwie do zmienionych warunkami wojennymi wymogów popytu. Dla podkreślenia doniosłości znaczenia dla gospodarki wojennej wzrostu produkcji rolnej i hodowlanej określano zespół wszystkich zmierzających do jego realizacji działań „bitwą o produkcję" (Erzeugungsschlacht), którą według wypowiedzi Góringa z 1940 r. należało wygrać za „wszelką cenę".

Uzyskiwanie wysokich plonów w rolnictwie Rzeszy miało zapewnić m. in. zwiększenie uzbrojenia w narzędzia pracy, nasilenie chemizacji, wdrożenie postępu biologicznego osiągniętego w hodowli nasion, rozwój oświaty rolniczej, zagwarantowanie wystarczającej ilości siły roboczej oraz premiowanie względnie represjonowanie właścicieli przedsiębiorstw rolnych za osiągane przez nich wyniki gospodarowania.

Popyt niemieckiego rolnictwa na maszyny i narzędzia zaspokajano w zasadzie w całości do końca 1942 r. Dopiero od początku 1943 r. dostawy sprzętu rolniczego zaczęły gwałtownie spadać z powodu braku surowców do jego wytwarzania i pokrywały one odtąd tylko drobną część istniejącego na niego zapotrzebowania.

Władze hitlerowskie w związku z planowanym wzrostem produkcji przywiązywały duże znaczenie także do zwiększenia zużycia nawozów mineralnych na ha uprawianej ziemi oraz chemicznych środków chwastobójczych i chemicznych środków ochrony roślin, ale wszystkie podejmowane przez nie w tej dziedzinie wysiłki zakończyły się niepowodzeniem. W Rzeszy oraz na ziemiach do niej wcielonych pokrywano do końca 1942 r., mimo zmniejszenia się dostaw niektórych nawozów mineralnych, jeszcze większość popytu na potrzebne rolnictwu artykuły chemiczne. Dopiero od następnego roku podaż ich z powodu ograniczenia produkcji w przemyśle, będącego rezultatem głównie deficytu surowcowego i zbombardowania części fabryk, zaczęła gwałtownie spadać i zaspokajała od tego czasu coraz niższy odsetek kształtującego się na nie zapotrzebowania. Na początku 1944/45 r. Rzesza dysponowała w stosunku do zużycia w 1938/39 r. tylko zapasami 27,5% nawozów azotowych i 38,6% nawozów fosforowych. W następstwie zmniejszania się dostaw na rynek nawozów mineralnych spadło ich zużycie na ha uprawianej ziemi.

198

Wzrost wydajności plonów z ha i w jego konsekwencji zwiększenie produkcji roślinnej zamierzano uzyskać również poprzez zaopatrzenie rolnictwa w nowe odmiany kwalifikowanego ziarna siewnego i sadzeniaków, ale działalność ta nie dawała, podobnie jak i praca oświatowa, w pełni pożądanych efektów, o czym zadecydował pobór do wojska wielu wybitnych specjalistów zatrudnionych w urzędach do spraw gospodarki nasiennej i w placówkach oświatowych zajmujących się problematyką rolną.

Zwiększenie rozmiarów produkcji w rolnictwie zależało również od zasobności tej gałęzi gospodarki w siłę roboczą, której deficyt w następstwie mobilizacji i przebywania w niewoli milionów mężczyzn stale się pogłębiał. Ten wzmagający się popyt na robotników w rolnictwie zaspokajano przede wszystkim poprzez przymusowy werbunek i deportację ludności z okupowanych krajów, głównie z Polski i ujarzmionych ziem radzieckich. Mimo tych przedsięwzięć odczuwano w ostatnich latach wojny coraz dotkliwszy brak w rolnictwie robotników, który stanowił jeden z hamulców realizacji pożądanego wzrostu produkcji.

Do stosowanych przez władze hitlerowskie środków mających przyczynić się do zwiększenia wytwórczości rolniczej należało również wyróżnianie dobrze gospodarujących rolników przyznawaniem im premii pieniężnych, udzielaniem na korzystnych warunkach kredytu oraz wręczaniem różnego rodzaju odznaczeń. Natomiast przedsiębiorstwa rolne prowadzone nieumiejętnie poddawano nieraz przymusowemu nadzorowi bądź też w krańcowych, rzadkich przypadkach wywłaszczano ich posiadacza.

Wszystkie te zabiegi władz hitlerowskich nie przyniosły, z nielicznymi wyjątkami, wzrostu wydajności produkcji z ha uprawianej ziemi ani też zwiększenia rozmiarów globalnej produkcji niektórych najpopular-

Tabela 77

Wydajność z ha czterech podstawowych zbóż, ziemniaków oraz buraków cukrowych w Rzeszy

podczas drugiej wojny światowej (w q)

Rok

1939 1940 1941 1942 1943 1944

|

Pszenica 23,5 21,7 22,1 20,8 24,2 21,4

Żyto 19,8 16,4 17,9 16,7 19,2 16,8

Jęczmień 22,2 20,7 20,2 21,2 21,8 19,4

Owies 21,6 21,1 11,9 21,6 21,3 18,2

Ziemniaki 182 189 159 152 135 143

Bur?ki cukrowe 333 307 296 300 268 252

Źródło: BA Koblenz - R 14/231 r. 1943; R; 43 II/1463a, s. 115: R. Hanau, R. Piąte, Die deutsche landwirtschaftliche Preis- und Marklpolltik im Zweiten Weltkrieg. Stuttgart 1975 (cyt. R. Hanau, R. Piąte, Die deutsche landmrtschąftliche Preis- und Marktpolitlk...,), s. 49.

199

niejszych roślin, która w odniesieniu do czterech podstawowych zbóż nie osiągnęła w żadnym roku wojny poziomu przeciętnych rocznych zbiorów z lat 1935 - 1939. Uzyskiwano także mniej niż przed wojną w latach 1941 - 1944 ziemniaków. Natomiast przez cały okres wojny osiągano więcej aniżeli w okresie 1935 - 1938 buraków cukrowych, co wynikało ze wzrostu ich areału zasiewów. W ostatnim roku wojny zebrano w Niemczech mniej w porównaniu z przeciętną roczną z lat 1935 - 1938 o 28,2% pszenicy, 20% żyta, 43,2% jęczmienia, 26,5% owsa i 22,5% ziemniaków.

Wraz ze zmniejszaniem się zbiorów pogarszała się od 1942 r. jakość roślin, co było następstwem przede wszystkim wzrastającego braku chemicznych środków chwastobójczych i ochrony roślin. O niepowodzeniach władz hitlerowskich w walce o wzrost produkcji rolniczej zadecydowały wspomniany już spadek od 1943 r. dostaw na rynek maszyn i innych urządzeń rolniczych, nawozów mineralnych, chemicznych środków chwastobójczych i owadobójczych oraz coraz dotkliwszy z każdym rokiem deficyt paliw. Przeszkodę w otrzymywaniu wyższych zbiorów płodów rolnych stanowiła nieraz wymieniona poprzednio niewystarczająca w stosunku do zadań ilość posiadanej siły roboczej.

Hitlerowska administracja jako drugie ważne zadanie stojące przed nią do realizacji w rolnictwie uważała obok wzrostu produkcji roślinnej zmianę struktury upraw, która miała zostać dostosowana do potrzeb gospodarki wojennej. Pogłębiający się na rynku brak tłuszczów spożywczych, wynikający ze zmniejszenia ich importu, legł u podstaw podjęcia przez władze hitlerowskie decyzji o zwiększeniu produkcji roślin oleistych, których powierzchnia upraw wynosiła w 1943 r. 367 tyś. i w 1944 r. 441 tyś. ha. Zebrano tych płodów w 1943 r. 575 tyś. t wobec 80 tyś. t w 1939 r. Podczas wojny występował w Rzeszy także duży popyt na warzywa, co spowodowało wzrost obszaru ich uprawy z 138 tyś. ha w 1939 r. do 200 tyś. ha w 1941 r. i 395 tyś. ha w 1943 r. Ze względu przede wszystkim na potrzeby Wehrmachtu dokonano również zwiększenia powierzchni uprawy tytoniu z 14,7 tyś. ha w 1939 r. do 15,4 tyś. ha w 1943 r.

Wzrastające zapotrzebowanie armii, Waffen SS i formacji policyjnych na mięso i jego przetwory oraz konieczność pokrycia dla utrzymania sił witalnych chociażby w minimalnym stopniu popytu na te produkty ludności cywilnej w Rzeszy stawiały przed władzami hitlerowskimi zadanie zwiększenia również produkcji hodowlanej. W rezultacie przywozu dużej ilości niektórych gatunków zwierząt rzeźnych z okupowanych krajów i oszczędzania w ten sposób własnego pogłowia udało sję Niemcom osiągnąć w latach 1939- 1944 wzrost liczby koni z 3023 tyś. do 3232 tyś., bydła z 19 948 tyś. do 20 286 tyś. i owiec z 4852 tyś. do 6802 tyś.

200

a "o

M

•S oo oo OO Vt v> TT

« M f~ O 00 VO V} fl r- r~ r- o

I 00 s m 00 8 t- O\ <N fS •* a\ r<ł 5- S m

.* 1 cc oo r) •—i VI ^

ca ^ </i > oo M o\ v^ « os oo m r~ §

B t fO S 5 m t tn ? r- <s m \0 <N 0> oo er* <ri rJ Tf r^ (N 01 m 1 TJ-

I T"ł 1 Os r? wskaźnik m 55 00 G r"Ł oC r*- Tfr § \o oC o\ t~^ ?3

f"4 •8 1 M 0 1 r^ t-V) m °& Vi \o VI •o o rr> o\ s vO VI •t i (N v> fi i -o

& S C* a "a oo 00 r- «n O Tf

n g et 2 Irt o 00 t-00 f-r- m oo VI 00 O\

t J= Vi o vi >n 00 oo vo

! 2 fM •* fl r- cn O Vi CS VI •* O VO

9 U .* S r- r*l f> | t Vi

•t >o .* 03 ^ l/J r~ r~ oo r-r~ o\ o\ r^t O B

1 1 m <s •* r-f"i >n vo oo c*1 VI VI \0 t O\ r-^t «o s <o vO

B 3 .x 'c *N S 8 § 8 8 8

1 ^ v

N | ji N ^ 2 S S \o o f*l vi 3 ro 00 VI fl 0 •* 1 ^O •^~ (S (N ro v» r^ r-•<t f*ł

Nazwa produktu Pszenica O S •a .— u •2? OT .— O Kukurydza Ziemniaki Buraki cukrowe

UJ

J X

i

to

•a

l

«n —•

en "i

<y <s

sztuk. Natomiast z powodu braku paszy, urządzeń przeznaczonych do mechanizacji hodowli oraz pogorszenia się usług weterynaryjnych zmniejszyła się liczba trzody chlewnej z 25 240 tyś. w 1939 r. do 15 336 tyś. sztuk w 1944 r. oraz w latach 1939-1943 także drobiu z 99611 tyś. do 77 171 tyś. sztuk.

Podczas wojny kryzys przeżywało w Niemczech także rybołówstwo, głównie z powodu ograniczenia połowów morskich.

Mimo spadku produkcji rolnej i hodowlanej przytłaczająca większość gospodarstw rolnych posiadała zyski. Ich osiąganiu sprzyjały w Rzeszy jak i na inkorporowanych do niej obszarach korzystnie kształtowane ceny na produkty rolne, przyznawane przez państwo subwencje, wykorzystywanie taniej polskiej i radzieckiej siły roboczej, udzielanie przez władze państwowe i banki na dogodnych warunkach kredytu, stosowanie ulg podatkowych oraz na ziemiach wcielonych przyznawanie niemieckim rolnikom po niskiej cenie zagrabionych rodzinnej ludności maszyn, narzędzi, zwierząt gospodarskich, jak i innych przedmiotów. Zyski przedsiębiorstw rolnych podwyższał ponadto zbyt po wysokich cenach części produktów na „czarnym rynku". Uzyskiwane zyski przez zdecy-

Tabela 79 Liczba zwierząt hodowlanych w Niemczech podczas drugiej wojny światowej (w tyś. sztuk)

Rodzaj zwierząt Rok

1939 1940 1941 1942 1943 1944

Konie 3023 3128 3093 3096 3142 3232

Bydło 19948 19663 19432 19102 19598 20286

Trzoda chlewna 25240 21 578 18303 15025 16549 15336

Owce 4852 4862 4984 5 196 5671 6802

Kozy 2306 2 174 2030 2213 2330

Drób 99611 96631 82117 74248 77171 •

Źródło: BA Koblenz - R 14/231 r. 1943; R 17 V/29; R 24/72 r. 1943; Zentrales Staattsarehiv der DDR Potsdam <cyt. ZStA Potsdam) - Reichsministerium fur Ernahrung und Landwirtschaft nr 1232, s. 234;; EHS, s. 307 - 320.

dowaną większość przedsiębiorstw przyczyniały się do osiągania rentowności przez całe krajowe rolnictwo. Wpływy pieniężne niemieckiego rolnictwa z tytułu działalności gospodarczej w latach 1939 -1944 wynosiły 13 900 min mk, a rozchody 8500 min mk. Nadwyżka zatem osugnęła 5400 min mk. Rolnikom spłacono ponadto 250 min mk odsetek od zaciągniętych u nich pożyczek. Z tych dwóch kwot wydatkowano w markach: 680 min na inwestycje, 520 min na spłatę odsetek od zadłużenia, 1430 min na cele osobiste, 170 min na podatki i 630 min na zwrot pobranych pożyczek. Po odliczeniu wszystkich tych rozchodów powstał zatem wygospodarowany fundusz w wysokości 2220 min mk.

202

Były to zasoby pieniężne posiadające częściowo charakter przymusowych oszczędności, gdyż wobec braku środków produkcji i innych artykułów nie można było ich wydatkować na cele gospodarcze. Zmniejszenie zwłaszcza rozchodów na inwestycje uniemożliwiało odtworzenie ubytku mocy produkcyjnych, a niedostatek nawożenia powodował stopniowe jałowienie ziemi. Następowała w ten sposób podczas wojny częściowa dekapitalizacja niemieckiego rolnictwa.

5. Transport i łączność

Po wybuchu wojny władze hitlerowskie postawiły przed transportem w Rzeszy i w okupowanych krajach wielorakie i trudne w całości do wykonania zadania. Polegały one na zaspokajaniu w ustalonej hierarchicznie kolejności wszystkich potrzeb na usługi transportowe Wehrmachtu, Waffen SS i policji, wywożeniu do Rzeszy z ujarzmionych państw zagrabionych urządzeń, surowców i innych artykułów oraz robotników; obsłudze gospodarki, szczególnie jej działów produkujących surowce, uzbrojenie, amunicję i inne dobra przeznaczone do realizacji celów wojennych; zadośćuczynieniu zapotrzebowaniu cywilnej ludności na przewóz o-^ób i towarów. Dla ułatwienia urzeczywistnienia tych zadań zwiększano ilość środków transportowych oraz odbudowywano ze zniszczeń i rozbudowywano sieć dróg lądowych, wodnych i kolejowych.

Liczebny rozwój środków transportowych osiągały władze hitlerowskie dwoma sposobami: poprzez rozwój ich produkcji oraz rekwizycje dokonywane w poszczególnych ujarzmionych krajach. Produkcja podstawowych środków transportowych wzrastała w Niemczech aż do końca 1943 r., ale nie nadążała za zwiększającym się stale zapotrzebo-bowaniem. Ten rosnący popyt na środki transportu wynikał z ich ubytków spowodowanych zużywaniem się, jak i zniszczeniami powstałymi podczas działań wojennych oraz ze wzmagania się do 1943 r. ilości przewozów i to na coraz dłuższych trasach.

Rekwizycji środków transportu dokonywały władze hitlerowskie na całym okupowanym terytorium. Prawie wszystkie zastane środki transportu skonfiskowano na rzecz Rzeszy na ujarzmionych ziemiach polskich 1 radzieckich, przygniatającą większość z nich w Austrii, Protektoracie Czech i Moraw i w Serbii oraz w wysokim stopniu na pozostałych podbitych obszarach. Posiadanie przez władze hitlerowskie dużej ilości skon-łiskowanych środków transportu i możliwość nieograniczonego dysponowania przez nie pozostałą ich częścią pozostawioną we władaniu rodzi-mych władz i ludności cywilnej okupowanych krajów ułatwiały Rzeczy realizację niektórych postawionych przed transportem zadań i pozwa-

203

lały na przejściowe przezwyciężanie części spośród licznych trudności występujących podczas wojny w tej gałęzi gospodarki.

Z myślą o zwiększeniu i usprawnieniu masowych przewozów towarów i Oóób, zwłaszcza dla potrzeb wojskowych, przystąpiono w Rzeszy w pierwszych miesiącach wojny do opracowywania planów rozbudowy

Tabela 80

Liczba niektórych środków transportowych w Rzeszy i na wcielonych do niej ziemiach w latach

1939 - 1944

Liczba parowozów stanowiących własność Liczba wagonów towarowych stanowiących własność

instytu- instytu-

Rok Niemieckiej cji i przedsię- kolei wąsko- Niemieckiej cji i przed-się- kolei wąsko- Samochody Ciągniki Statki rzeczne

Kolei biorstw toro- Kolei toro-

Rzeszy prywat- wych Rzeszy prywat- wych

nych nych

1939 25889 906 1222 660546 12145 15862 430000 82000 17735

1940 25 586" 932 1279 779 641 12238 17528 267000 91000 18595

1941 30011 935 1290 824185 15421 17886 404500 144900 19290

1942 32243 885 906 389 943 152241

1943 36329 • 973 045

1944 40 295" • • 987 864C • • •

• — bez Alzacji i Lotaryngii;

* - stan 31 VHI 1944; « - stan 30 VI 1944.

Źródło: E. Kreidler, DIe Eisenbahnen im Machtbereich der Achsenm&chte y/ahrend des Zwelten Weltkriegej. O6t-tingen-Frankfurt-Zurichl97J(cyt.E. Kreidler, DieEfcenteAnen...,),s. 273 i 335.

układu drogowo-transportowego. Realizację części tych planów rozpoczęto w 1940 r. i kontynuowano ją w latach 1941 - 1942. Niepomyślny dla Niemiec przebieg od 1943 r. zmagań zbrojnych spowodował wydanie decyzji o przerwaniu tych prac aż do końca wojny.

Priorytet w korzystaniu z usług transportu w Niemczech i na okupowanych przez nie obszarach przysługiwał Wehrmachtowi, który z upływem każdego roku w coraz wyższym stopniu partycypował w świadczeniach tej gałęzi gospodarki. W Rzeszy liczba przejechanych kilometrów przez wojJkowe pociągi pospieszne bądź też pociągi pospieszne przeznaczone dla ludności cywilnej z wagonami użytkowanymi przez Werhmacht wzrosła z 1741 tyś. w grudniu 1939 r. do 4385 tyś. w grudniu 1940 r. i 5104 tyś. w grudniu 1942 r. Zwiększył się także w tych samych przedziałach czasowych udział wojska w przewozie kolejami podziemnymi w miastach z 4,6% do 10,6% i 13,3%. Na całym

204

okupowanym przez Rzeszę terytorium ponad 2/3 znajdującego się na nim potencjału transportowego służyło w latach 1943 - 1944 bezpośrednio niemieckiemu wojsku i Waffen SS.

Drugą ważną funkcją transportu było przemieszczenie z podbitych państw do Rzeszy jak największej ilości surowców, artykułów konsumpcyjnych i innych dóbr oraz robotników. Władze hitlerowskie eksploatowały dla przetransportowania różnych przedmiotów z okupowanych obszarów stale ponad 100 tyś. wagonów kolejowych. Dla przewiezienia robotników do Rzeszy przeznaczono w 1940 r. 1864 i w 1942 r. 4020 pociągów specjalnych. Sporą ilość dóbr inwestycyjnych i konsumpcyjnych dostarczano do Niemiec z wszystkich ujarzmionych krajów transportem samochodowym. Utrzymywano do tych celów także regularne linie żeglugowe. Transport w okupowanych państwach spełniał powierzone mu zadanie wywozu do Rzeszy różnych przedmiotów i ludzi bez większych zakłóceń do końca 1943 r. Dopiero od początku 1944 r. występujący coraz większy brak środków transportowych stanął na przeszkodzie wywiezieniu z podbitych państw części spośród wszystkich zaplanowanych do przemieszczenia w głąb Rzeszy dóbr.

Wykorzystanie w wysokim stopniu transportu do przemieszczania wojska, uzbrojenia i amunicji oraz ładunków z okupowanych krajów do Rzeszy nie pozwalało władzom hitlerowskim na zaspokojenie we wszystkich latach wojny całego zgłaszanego przez przedsiębiorstwa gospodarcze w Niemczech zapotrzebowania na usługi przewozowe. Wzrastała wprawdzie w latach 1939 -1943 (z wyjątkiem roku 1942) ilość przewiezionych łącznie kolejami i samochodami ciężarowymi ładunków (tab. 81), ale coraz większa z nich część przypadała na sprzęt wojskowy i inne przedmioty przeznaczone dla Wehrmachtu i Waffen SS oraz na dobra przywożone z ujarzmionych terytoriów. Gospodarka natomiast od-

Tabela 81 Przewóz osób i towarów w Rzeszy i na wcielonych do niej ziemiach w latach 1939 - 1944

Przewóz Przewóz towarów w min t

Rok osób cywilnych kole- Wskaźnik pojazdami wskaźnik samochodami ciężaro- statkami w żegludze wskaźnik

jami w min szynowymi wymi wewnętrznej

1939 2212 100,0 668,5 100,0 126,9 100,0

1940 2253 101,9 739,9 110,7 16,1 89,7 70,7

1941 2655 120,0 772,3 115,5 10,1 112,7 88.8

1942 3094 139,9 765,1 114,5 10,9 98,5 77,6

1943 3539 160,0 798,4 119,4 82,0 64,6

1944 3706 167,5 734,7 109,9 •

Źródło: E. Kreidler, Die Eisenbahnen..., s. 227, 233 i 335.

205

czuwała stale brak środków transportowych, na którjy wszystkie jej gałęzie skarżyły się aż do końca wojny.

Postawienie przed transportem jako zasadniczego zadania służenia potrzebom wojennym Rzeszy, co propagowano w haśile „wszystkie koła muszą obracać się dla zwycięstwa", doprowadziło do ograniczenia usług przewozowych dla ludności cywilnej w Niemczech i ma wszystkich okupowanych przez nie obszarach. W pierwszej kolejności zmniejszono częstotliwość kursowania pociągów oraz autobusów i w rtniarę przedłużania się wojny likwidowano coraz więcej linii autobusowych i żeglugowych. Zwracano się po 1942 r. również z apelami do ludnosści cywilnej o rezygnowanie przez nią z wyjazdów prywatnych z okazji uroczystych świąt. W związku z tym rozpowszechniano w Rzeszjy hasło „najpierw zwyciężyć, a potem podróżować". Udzielano ponadto TL upływem każdego roku wojny coraz mniej zezwoleń na użytkowanie samochodów do celów prywatnych. Od 1943 r. wprowadzono dodatkowo jeszcze ograniczenie szybkości jazdy do maksymalnie 80 km na godzinę, co miało spowodować oszczędność benzyny.

Najdrastyczniejsze ograniczenia w świadczeniu usłuig transportowych zastosowano dla nieniemieckiej ludności na okupowanych ziemiach polskich i radzieckich, a Żydów na całym znajdującym się we władaniu władz hitlerowskich terytorium pozbawiono prawie icałkowicie możliwości korzystania z publicznych środków lokomocji.

Zaspokajanie przede wszystkim niemieckich potrzełb militarnych należało także do podstawowych obowiązków łączności w Rzeszy i w okupowanych przez nią krajach. W celu jak najszybszego) wywiązania się z tego zadania władze hitlerowskie przejęły całą łączność na wszystkich ziemiach wcielonych, w Generalnym Gubernatorstwie o>raz na podbitych obszarach radzieckich. Na pozostałym ujarzmionym terytorium pozostawiono dotychczasowe organy zarządzania łącznością, ale poddano je ścisłemu nadzorowi cywilnych bądź wojskowych władz hitlerowskich oraz utworzono w poszczególnych krajach „Niemiecką Pocztę Służbową" (Deutsche Dienstpost), która miała obowiązek obsługiwania niemieckich urzędów i instytucji wraz z zatrudnionymi w nich Niemcami. Dla zwiększenia rodzajów i ilości świadczonych przez łączność uisług modernizowano także i rozbudowywano na całym znajdującym ;się we władaniu Niemiec terytorium urządzenia telekomunikacyjne, których zdolność usługową w większości wykorzystywały hitlerowskie wfładze wojskowe. One wraz z policją niemiecką i administracją cywilną posiadały też duży udział w pocztowych przesyłkach listów i paczek w Uzeszy i w okupowanych przez nią krajach.

Partycypowanie w wysokim stopniu przez Wehrmacht, Waffen SS, policję i hitlerowską administracje cywilną w usługach łącznościowych

206

pociągało za sobą ograniczenie ich dla ludności cywilnej. Stosunkowo najmniej dotknęło ono Niemców w Rzeszy i okupowanych krajach, nieco już więcej mieszkańców podbitych państw zachodnich i skandynawskich, Czechosłowacji, Serbii i w 1944 r. Węgier, a najbardziej ludność polską, radziecką i żydowską. Ograniczenia te zmniejszały niewątpliwie zapotrzebowanie na różnorodne nowe urządzenia, umożliwiały wygospodarowanie nieraz wolnej siły roboczej i zwiększały potencjał usługowy w tym dziale gospodarki dla potrzeb Wehrmachtu.

6. Kredyt

Okupowanie przez Trzecią Rzeszę większości państw europejskich stworzyło korzystne warunki do terytorialnej ekspansji niemieckich banków. W pierwszej kolejności powierzono im likwidację wszystkich rodzimych instytucji kredytowych na ziemiach wcielonych do Rzeszy i zbudowanie w ich miejsce niemieckiego systemu bankowo-kredytowego. Zadanie to wykonano w ciągu kilku miesięcy od zajęcia przez Wehrmacht poszczególnych obszarów. Wiodącą rolę w przeprowadzaniu tej germanizacji bankowości odegrały tak powszechnie znane potężne niemieckie instytucje kredytowe jak: Reichsbank, Bank der Deutschen Arbeit, Deutsche Bank, Deutsche Verkehrsbank, Dresdner Bank i Commerzbank.

Te przede wszystkim banki wraz z kilku innymi wywierały także decydujący wpływ na kształtowanie się stosunków kredytowych w pozostałych ujarzmionych krajach przez delegowanie do nich członków zarządów i urzędników jako doradców władz okupacyjnych w sprawach kredytu oraz zakładanie tam własnych filii bądź też partycypowanie w kapitałach powstałych nowych niemieckich instytucji kredytowych. Ponadto na całym okupowanym przez Niemcy po wybuchu wojny terytorium powstały Kasy Kredytowe Rzeszy (Reichskreditkassen), które obok głównego swego zadania, tj. emitowania pomocniczego pieniądza w formie asygnat i bilonu, przyjmowały wkłady pieniężne, udzielały w niewielkim zakresie kredytu, uczestniczyły na ujarzmionych obszarach polskich i radzieckich w zakupie sprzedawanych przymusowo przeze rodzimą ludność kruszców i obcych walut, deponowały pochodzące z grabieży kosztowności i zagraniczne środki płatnicze.

Podstawę finansową działalności banków w Rzeszy stanowiły środki własne, tj. kapitał zakładowy i zgromadzone rezerwy, oraz środki obce, tj. oszczędności ludności, jak i lokaty kapitałów przedsiębiorstw i różnych instytucji. W miarę upływu lat wojny coraz większą pozycję w pasywach wszystkich banków zajmowały środki obce, wśród których dominowały wkłady pieniężne charakteryzujące się wysoką dynamiką wzrostu. Złożyło się na to kilka przyczyn. Występujący na rynku brak

207

wielu artykułów konsumpcyjnych i dóbr inwestycyjnych oraz coraz większe ograniczenia różnorodnych usług sprawiły, że ludność posiadała duże nadwyżki pieniężne, które w całości lub w części wpłacała na konta bankowe. Na ziemiach wcielonych do Rzeszy administratorzy wszy^t-kich zagrabionych przedsiębiorstw byli zobowiązani posiadane pieniądze lokować w instytucjach kredytowych. Wynikający stąd duży wzrost wkładów oszczędnościowych nie zadowalał jednakże w pełni władz hitlerowskich posiadających dobre rozeznanie co do przechowywania jeszcze przez ludność dużych wolnych zasobów pieniędzy, które pragnęły jak najwcześniej skierować do banków. W tym celu rozwijano propagandę za rozwojem oszczędności, a gdy nie przyniosła ona pożądanych rezultatów, wprowadzono na mocy zarządzenia z dnia 10 listopada 1941 r. wyłącznie dla ludności niemieckiej tzw. „żelazne oszczędzanie" (Das •eiserne Sparen), polegające na zobowiązaniu się do niepodejmowania w czasie trwania wojny deponowanych w instytucjach kredytowych wkładów. Mimo nałożenia na pracowników obowiązku „żelaznego oszczędzania" suma wpłaconych z tego tytułu pieniędzy na konta bankowe była początkowo niewielka. Wynosiła ona w latach 1941 - 1942 poniżej 1% ogółu wkładów oszczędnościowych ludności niemieckiej. Dopiero od początku 1943 r. w rezultacie zwiększonej presji władz hitlerowskich stan iont „żelaznego oszczędzania" zaczął wzrastać. Ogółem w latach wojny wpłynęło na nie 80 mld mk.

Wydarzenia wojenne spowodowały także przeobrażenia w stanie posiadania przez banki rezerw złota i dewiz. W Reichsbank notowano wprawdzie od 1941 r. stan rezerw i dewiz w tej samej wysokości, t j. 77 min mk, ale były one w rzeczywistości wyższe. Reichsbank nie wykazywał bowiem w swoich sprawozdaniach posiadanych zapasów złota zagrabionego hiszpańskim komunistom oraz wywiezionego do Rzeszy z Belgii i Francji. Ich tylko wartość oszacowano na 835,3 min mk. Po-jiadto w Reichsbank znajdowały się i inne jeszcze zasoby złota, którymi mógł dysponować jedynie Hitler. Grabież ujarzmionych państw zwiększyła stan posiadania złota i dewiz także i w kilku innych niemieckich bankach.

W rozdzielaniu kredytu banki musiały zapewnić pierwszeństwo po-Jtryciu zgłaszanych w tym zakresie potrzeb przez niemiecką gospodarkę wojenną. Chodziło w tym przypadku przede wszystkim o finansowanie inwestycji w przemyśle zbrojeniowym. Według niepełnych danych niemieckie przedsiębiorstwa zbrojeniowe uzyskały w latach wojny kilka miliardów marek kredytu bankowego.

Dłużnikiem banków z tytułu pobranych w latach wojny pożyczek była także Rzesza. Jej ogólne zadłużenie w instytucjach kredytowych zwiększyło się z 6,3 mld mk w końcu 1938 r. do 110 mld mk na początku

208

1945 r. Całkowity dług Rzeszy w instytucjach kredytowych wynosił około 9G%> zdeponowanych w nich wkładów oszczędnościowych. Zatem nawet drobni ciułacze stali się w przygniatającej większości pośrednimi wierzycielami niemieckiego państwa. Poprzez banki dokonywało się więc „bezszelestne finansowanie" (gerauschlose Finanzierung) gospodarki wojennej Niemiec.

Niemieckie banki partycypowały także poprzez udzielanie pożyczek w finansowaniu eksploatacji ekonomicznej podbitych krajów.

Do najważniejszych czynnych operacji niemieckich banków należało również udzielanie przez nie kredytu na cele osadnictwa niemieckiego w okupowanych krajach, a tym samym na germanizację tych obszarów. W operacji tej uczestniczyły wszystkie największe instytucje kredytowe w Rzeszy i większość tego rodzaju niemieckich przedsiębiorstw zlokalizowanych na podbitych terytoriach. Przyznawały one w pierwszej kolejności pożyczki hitlerowskim organom kierującym akcjami przesiedleńczymi, w tym przede wszystkim Niemieckiemu Towarzystwu Prze-siedleńczo-Powierniczemu (Deutsche Umsiedlungstreuhandgesellschaft, DUT), które z kolei obdarzało kredytem poszczególnych osadników bądź też niektóre niemieckie spółki i organizacje. Do dnia 31 grudnia 1941 r. zaciągnęło pożyczki w DUT 241 619 osób na ogólną kwotę 106 780 045,24 mk i do 31 grudnia 1942 r. 322 368 osadników na sumę 170 691 644,26 mk. Dla zapewnienia kredytu niemieckim osadnikom w Alzacji, Lotaryngii i Luksemburgu powołano jeszcze dodatkowe, specjalne konsorcjum bankowe pod przewodnictwem Dresdner Bank, które udzieliło łącznie pożyczek na 20 min mk. Na polskich ziemiach wcielonych oprócz DUT największy udział w przyznawaniu kredytu niemieckim osadnikom posiadał Siedlungsbank, który według niepełnych danych wypłacił do dnia 20 stycznia 1943 r. na cele osadnicze 225 min mk. W Generalnym Gubernatorstwie niemiecki Bank Emisyjny w Polsce sfinansował w latach 1940-1944 akcję przesiedleńczą oraz akcję umacniania niemczyzny w wysokości 38 826 tyś. zł. Większość niemieckich banków uzyskała na kredytowanie osadnictwa porękę Rzeszy w wysokości od kilku do 200 min mk. Udzielaniu wysokich kredytów bankowych na akcje przesiedleńczo-osadnicze zawdzięczano szybki ich przebieg oraz dobry na ogół start w zagospodarowywaniu zagrabionych rodzimej ludności przedsiębiorstw.

Udział największych niemieckich banków w eksploatacji podbitych krajów i finansowaniu gospodarki w Rzeszy zapewniał im wysokie zyski, które, często przekraczały w poszczególnych przedsiębiorstwach kredytowych 2 min mk rocznie.

W zawieranych podczas wojny transakcjach, kredytowych w bardzo wysokim stopniu partycypowało niemieckie państwo. Wspomniano już

14 Cz. Łuczak: Dzieje gospodarcze . ..

209

o jego zadłużeniu w bankach. Ponadto zaciągało ono w latach 1939 - 1945 pożyczki na zbrojenia w różnych instytucjach i organizacjach oraz wprowadziło do obiegu tzw. „weksle Rzeszy" (Reichswechsel), na podstawie których otrzymywało potrzebne pieniądze. W rezultacie tych pobranych pożyczek wzrastało stale wewnętrzne zadłużenie Rzeszy. Wynosiło ono w mld mk: 31 grudnia 1939 r. 41; 31 grudnia 1941 r. 125; 30 września 1944 r. 321 i na końcu wojny 387.

Rzesza korzystała w okresie wojny również z kredytu zagranicznego, który zaciągała głównie w drodze wprowadzonych przez nią rozliczeń clearingowych z państwami okupowanymi, neutralnymi i zaprzyjaźnionymi. Te rozliczenia występowały z tytułu wzajemnej wymiany towarowej i świadczonych usług. Salda na tych rachunkach clearingowych kształtowały się dla Niemiec w ostatecznym rozliczeniu ujemnie. Na końcu wojny zadłużenie Rzeszy z tytułu wszystkich międzynarodowych rozliczeń clearingowych wynooiło 25,2 mld mk. Udzielony Rzeszy kredyt na rachunku clearingowym był przeważnie formą przymusowego finansowania przez okupowane społeczeństwa kosztów prowadzonych przez hitlerowskie Niemcy wojny.

Niemcy nie tylko korzystały podczas drugiej wojny światowej z kredytu otrzymanego za granicą, ale udzielały także w wyjątkowych przypadkach pożyczek innym państwom, m. in. Włochom, Turcji i Rumunii. Tego rodzaju przyznawane przez Rzeszę kredyty stanowiły tylko drobny ułamek jej zadłużenia wobec zagranicy.

Z pobranych kredytów pieniężnych Rzesza pokrywała przede wszystkim zwiększające się z każdym rokiem koszty prowadzenia wojny, w tym głównie finansowała rozwój przemysłu zbrojeniowego. Na ten cel udzielała także pożyczek przedsiębiorstwom przemysłowym. Państwo niemieckie opłacało z otrzymanego kredytu również akcje wysiedleńcze rodzimej ludności na ziemiach wcielonych do Rzeszy oraz wiele innych przedsięwzięć germanizacyjnych. Zaciągnięty przez Rzeszę kredyt był, jak to zostanie jeszcze wykazane, głównym źródłem finansowania przez nią wojny.

7. Stosunki pieniężne

Do podstawowych realizowanych w hitlerowskiej polityce monetarnej podczas drugiej wojny światowej założeń należały: wprowadzenie niemieckiego pieniądza na ziemiach wcielonych do Rzeszy i w kilku innych podbitych krajach, poddanie kontroli rozmiarów obiegu pieniądza, zastosowanie reglamentacyjnego systemu walutowego w odniesieniu do wymienialności obcych walut, jak i ograniczenie obrotów złotem i zagranicznymi papierami wartościowymi

210

Dążność władz hitlerowskich do jak najszybszej integracji ekonomicznej włączonych do Niemiec ziem z obszarem „starej Rzeszy" objęła także ujednolicenie systemu walutowego, tj. wycofanie na nich z obiegu rodzimego pieniądza i zastąpienie go marką. Tej czynności dokonywano w ciągu kilku miesięcy od wkroczenia na poszczególne terytoria wojak hitlerowskich i przebiegała ona w trzech następujących etapach: w pierwszym, ograniczonym czasowo do kilku względnie najwyżej kilkunastu tygodni od momentu objęcia przez Niemcy we władanie podbitych obszarów, kursował obok siebie pieniądz rodzimy i niemiecki, dla których ustalono ścisłą relację; w drugim wymieniano rodzime banknoty i monetę zdawkową na pieniądz niemiecki; w trzecim nadawano marce charakter jedynego prawnego środka płatniczego i zezwalano wyjątkowo na niektórych obszarach na dalsze znajdowanie się w obiegu na okres przejściowy najniższej rodzimej monety zdawkowej ze względu na brak wystarczającej ilości niemieckiego bilonu.

Niemiecka marka znajdowała się także w obiegu obok pieniądza rodzimego przez cały okres okupacji w Holandii i w Protektoracie Czech i Moraw oraz okresowo w Generalnym Gubernatorstwie. Nadanie jej charakteru prawnego środka płatniczego na dwóch pierwszych terytoriach wynikało z realizacji dążeń władz hitlerowskich do sukcesywnej ich ekonomicznej integracji z Rzeszą. Początkowo takimi samymi założeniami kierowano się również przy wprowadzaniu do obiegu marki w Generalnym Gubernatorstwie, ale wkrótce się przekonano, że pozostawienie jej jako jedynego prawnego środka płatniczego na tym obszarze pociągnie za sobą konieczność poważnego zwiększenia emisji waluty niemieckiej, do czego władze hitlerowskie nie chciały dopuścić. Zdecydowały się zatem na wycofanie w Generalnym Gubernatorstwie marki z obiegu z dniem 20 ILtopada 1939 r. W odniesieniu do kursującej w Holandii oraz Protektoracie Czech i Moraw marki istniał obowiązek jej wymiany przez miejscowe banki na rodzimy pieniądz.

Innym rodzajem niemieckiego pieniądza okupacyjnego, dopuszczonego do obiegu na wszystkich podbitych obszarach, z wyjątkiem opanowanych przed wybuchem wojny, były asygnaty i moneta zdawkowa wspomnianych już Kas Kredytowych Rzeszy. W te znaki pieniężne wyposażono dowództwo oddziałów Wehrmachtu i z osobna niemieckich żołnierzy, a w Grecji także i wojsko włoskie, w celu umożliwienia im uiszczania opłat za nabyte na rynku podbitych krajów towary i wyświadczone tam usługi. Ze względu na zaopatrywanie w ten pieniądz niemieckiego wojska nazywano asygnaty „pieniądzem żołnierskim poza granicami Rzeszy", a zlokalizowane w okupowanych krajach Kasy Kredytowe Rzeszy „bankami żołnierskimi". Z kolei z powodu natychmiastowego posługiwania się. nimi na okupowanych obszarach określano je niekiedy „szyb-

"* 211

kimi oddziałami Reichsbanku". Od połowy 1941 r. asygnatami Kas Kredytowych Rzeszy płaciły w części podbitych krajów także niektóre organy zarządzania cywilnej administracji okupacyjnej.

Emisja asygnat Kas Kredytowych Rzeszy stanowiła formę udzielanego niemieckiemu państwu kredytu, którego dawcą były w rzeczywistości okupowane kraje. Ich bowiem banki miały obowiązek wykupu znajdujących się w obiegu asygnat i z tytułu tej transakcji obciążały Rzeszę na koncie clearingowym, którego saldo miało być wyrównane dopiero po zakończeniu wojny. Emitowane przez Kasy Kredytowe Rzeszy znaki pieniężne znajdowały się w obiegu do momentu wyrażenia przez rodzime banki zgody na finansowanie w formie kredytu wydatków Rzeszy. Wycofywanie z obiegu asygnat Kas Kredytowych Rzeczy rozpoczęto w 1940 r. w Norwegii i Holandii, a zakończono w 1943 r. we Francji.

Ogółem kwota emitowanych asygnat Kas Kredytowych Rzeszy wynosiła w min mk (do końca roku): 1939 r. 37; 1940 r. 553; 1941 r. 1781; 1942 r. 2664 i 1943 r. 3100. Spośród dopuszczonych do obiegu tych znaków pieniężnych znajdowało się m. in. 2,5 mld mk na ujarzmionych obszarach ZSRR; 200,4 min mk w Holandii, 150 min mk w Grecji, 45 min mk w Polsce i 28 407 mk w Danii.

Jednym ze źródeł finansowania przez władze hitlerowskie kosztów wojny był wzrost w Rzeszy emisji pieniądza, która zwiększyła się w latach 1939-1945 z 12,7 mld mk do 70,3 mld mk (o 443%). Temu dużemu napływowi nowo emitowanego pieniądza towarzyszyło zmniejszanie się na rynku masy towarowej. Pogłębiała się zatem coraz bardziej dysproporcja pomiędzy ilością kursującej waluty a podażą na rynku towarów. Na końcu wojny brakowało w Niemczech pokrycia w towarze dla znajdującego się w obiegu pieniądza w wysokości 2JO mld mk. Pociągnęło to za sobą dalsze ujemne konsekwencje ekonomiczne i społeczne, w tym spadek siły nabywczej pieniądza.

Postępujący podczas wojny spadek wartości pieniądza spowodował nabywanie za niego budzących zaufanie obcych walut (dolarów USA, angielskich funtów i szwajcarskich franków) oraz diamentów, złota, srebra i innych wartościowych przedmiotów. Uważano bowiem dość powszechnie, że jest to jedyna forma przetrzymania bez znaczniejszych strat aż do. zakończenia działań wojennych posiadanych oszczędności. W zawieraniu tego rodzaju transakcji uczestniczyły tylko najbogatsze warstwy ludności dysponujące zbędnymi nadwyżkami pieniędzy, a w tym osoby trudniące się nielegalnym handlem, z którego czerpano duże korzyści materialne.

Zmniejszająca się wartość obiegowego pieniądza doprowadziła również, do częstego nieprzyjmowania go jako ekwiwalentu za nabyty atrakcyjny towar i niektóre wyświadczone usługi. Posługiwano się w ta-

212

kich przypadkach nielegalnie obcą liczącą się walutą bądź też wymieniano wprost towar za towar.

Dewaluowanie się pieniądza spowodowało także spadek nominalnej wartości monet poniżej wartości zawartego w nich kruszcu. Stąd też często ludność przetapiała je między innymi na surowiec potrzebny do produkcji bardzo pożądanych na rynku różnych przedmiotów metalowych. Również i władze hitlerowskie wycofały w Rzeszy z obiegu niektóre monety i przekazały je do hut w celu uzyskania tak potrzebnych im dodatkowych ilości metali kolorowych.

Ważne ogniwo hitlerowskiej polityki monetarnej stanowiła gospodarka dewizami, w której na czoło wybijało się zdobycie jak największej ilości obcych środków płatniczych i ograniczenie do niezbędnego minimum odpływu własnego pieniądza na inne terytoria państwowe. Wybuch wojny spowodował ograniczenie eksportu Rzeszy oraz ruchu turystycznego, co wpłynęło na spadek dewiz. Ten ubytek obcych walut postanowiły władze hitlerowskie zrekompensować poprzez znalezienie nowych źródeł ich napływu, do których należały: grabież dewiz i różnych kosztowności w okupowanych krajach; nałożenie obowiązku na ludność niektórych podbitych terytoriów odsprzedaży wszelkich obcych walut i papierów wartościowych oraz odstąpienia zagranicznych wierzytelności; wyegzekwowanie roszczeń finansowych Niemiec wobec innych państw oraz organizowanie przemytu walut z innych krajów. Wszystkie te źródła przysporzyły Rzeszy obcych walut i różnych kosztowności wartości co najmniej kilkudziesięciu miliardów marek.

W parze z podejmowanymi zabiegami o powiększenie zasobów dewiz szła troska o ich oszczędne i zgodne z wojennymi interesami Niemiec wydatkowanie. W związku z tym wstrzymano, z nielicznymi wyjątkami, sprzedaż dewiz na cele turystyczne i zakup zbędnych dla gospodarki wojennej artykułów. Ograniczano ponadto wywóz marek za granicę przez niemieckich żołnierzy i ustalono górne limity przekazu pieniędzy przez zatrudnionych w Rzeszy cudzoziemskich robotników do rodzin zamieszkałych w ich ojczystym kraju.

Mimo wspomnianego uzyskania dużych ilości dewiz, pochodzących głównie z grabieży okupowanych krajów, Rzesza odczuwała w miarę przedłużania się wojny coraz dotkliwszy brak obcych walut, co uniemożliwiało jej zakup w neutralnych krajach pożądanych przez nią ilości ważnych dla gospodarki wojennej artykułów. W tej trudnej dla niej sytuacji walutowej z tym większą zaciętością zwalczano funkcjonujący w Niemczech i w niektórych okupowanych krajach nielegalny („czarny") rynek dewizowy, którego nie udało się władzom hitlerowskim zdławić. Na podbitych obszarach stanowił on jedną z form walki ekonomicznej z najeźdźcą. .

213

8. Ubezpieczenia gospodarcze i społeczne

Choć władze hitlerowskie traktowały ubezpieczenia jako „pomocniczą gałąź gospodarki", poświęcały im w okresie wojny stosunkowo dużo uwagi. Złożyły się na to względy społeczne, polityczne i gospodarcze. Wybuch wojny wywołał u wysokiego odsetka ubezpieczonych niepokój co do dalszej ważności w nowej sytuacji politycznej warunków zawartych umów z ubezpieczycielami. W celu rozwiania tych wątpliwości władze hitlerowskie wydały dwa zarządzenia: pierwsze w dniu 7 listopada 1939 r. o „zmianie ustawy w sprawie ochrony ubezpieczonych" i drugie w dniu 19 tegoż mieniąca o „ujednoliceniu przepisów prawnych odnoszących się do zawierania umów w sprawach ubezpieczeń". Do tych dwóch podstawowych zarządzeń pojawiła się w następnych miesiącach spora liczba rozporządzeń wykonawczych. Główne postanowienia tych wszystkich norm prawnych sprowadzały się do zawieszenia ważności umów ubezpieczających na życie osoby zaciągnięte do armii i to na okres pełnienia przez nie służby wojskowej; uregulowania przepisów odnoszących się do ubezpieczeń podczas wojny środków transportowych i przewożonych nimi dóbr; zmniejszenia dysproporcji w uiszczanych składkach i ustalenia maksymalnej wysokości niektórych wypłacanych odszkodowań. Ponadto uproszczono na okres wojny strukturę organów zarządzania ubezpieczeniami. Te postanowienia państwowej administracji rozproszyły wiele nurtujących społeczeństwo wątpliwości, ale w ich miejsce rodziły się coraz to nowe, które narzucał rozwój wydarzeń wojennych. Nie na wszystkie z nich mogły centralne władze hitlerowskie na bieżąco reagować z powodu piętrzących się w miarę przedłużania się wojny różnorodnych trudności w innych, o wiele ważniejszych ze względów militarnych gałęziach gospodarki, które W coraz wyższym stopniu zaprzątały ich uwagę.

Ubezpieczenia gospodarcze stały się przedmiotem zainteresowań władz hitlerowskich także z powodu awansowania przez towarzystwa asekuracyjne do rangi drugiej w kolejności po bankach prywatnoprawnej zbiornicy kapitałów, które zamierzano wykorzystać do finansowania wojny. Dla urzeczywistnienia tego zamiaru minister gospodarki Rzeszy wydał w dniu 21 lutego 1940 r. zarządzenie polecające przedsiębiorstwom ubezpieczeniowym oddawanie do dyspozycji rządu w formie pożyczki 2/3 po-isiadanych przez .nie nadwyżek finansowych na pokrywanie kosztów podejmowanych przez państwo inwestycji. Łącznie podczas wojny towarzystwa ubezpieczeniowe udzieliły Rzeszy kredytu na kwotę 21,4 mld mk.

Niemieckie towarzystwa ubezpieczeniowe znalazły się w orbicie zainteresowań władz hitlerowskich również jako narzędzie w germanizowa-niu gospodarki ziem wcielonych i umacnianiu niemieckiego potencjału

214

ekonomicznego na innych okupowanych obszarach. Do tej terytorialnej ekspansji ekonomicznej podczas wojny nie trzeba było towarzy.tw ubezpieczeniowych inspirować, gdyż część z nich już od dziesięcioleci prowadziła działalność poza granicami Niemiec. Zaanektowanie przez Trzecią Rzeszę obcych obszarów stworzyło dla towarzystw ubezpieczeniowych dalsze możliwości terytorialnego rozprzestrzeniania ich działalności, które z pomocą rządu natychmiast wykorzystano. Popierana podczas wojny przez hitlerowskie władze działalność niemieckich towarzystw asekuracyjnych doprowadziła do zmonopolizowania przez nie ubezpieczeń gospodarczych na wszystkich ziemiach wcielonych do Rzeszy i na okupowanych obszarach radzieckich, zapewniła im dominującą pozycję w tej gałęzi gospodarki w Protektoracie Czech i Moraw, jak i w Generalnym Gubernatorstwie oraz wzmocniła ich stan posiadania na pozostałych podbitych terytoriach.

Ten terytorialny rozrost niemieckich towarzystw asekuracyjnych władze hitlerowskie traktowały jako etap na drodze do utworzenia europejskiego kartelu ubezpieczeń pod egidą Niemiec, który powstał w 1941 r. pod nazwą „Zrzeszenie do pokrywania dużego ryzyka" (Vereinigung żur Deckung der Grofirisiken). W jego skład weszły towarzystwa ubezpieczeniowe Belgii, Danii, Finlandii, Francji, Niemiec, Norwegii, Szwajcarii, Szwecji i Włoch. W przyszłości zamierzano do niego włączyć jeszcze przedsiębiorstwa ubezpieczeniowe Europy Wschodniej. Ponoszone od 1943 r. przez hitlerowskie Niemcy klęski militarne przyczyniły się do spadku produkcji i usług w niektórych działach gospodarki i w konsekwencji tego do kryzysu większości przedsiębiorstw ubezpieczeniowych i osłabienia zainteresowania ich kartelem. W rezultacie przeżywanych w latach 1943 -1944 trudności ekonomicznych część mniejszych towarzystw ubezpieczeniowych zawiesiła działalność aż do końca wojny.

Władze hitlerowskie za jedną z najważniejszych dziedzin urzeczywistnianej przez nie polityki socjalnej uważały ubezpieczenia społeczne, którym poświęcały w latach wojny również dużo uwagi. Koncentrowały się one przede wszystkim na następujących podstawowych sprawach:

1) utrzymaniu w „starej Rzeszy" dotychczasowego systemu ubezpieczeń;

2) wprowadzeniu go na wszystkich ziemiach wcielonych; 3) ustanowieniu odrębnych, dyskryminujących postanowień w zakresie ubezpieczeń społecznych dla przebywających w wojennych granicach Niemiec Żydów, Polaków i obywateli radzieckich.

Po wybuchu wojny podejmowano w Rzeszy wiele wysiłków zmierzających do zachowania wszystkich dotychczasowych świadczeń wynikających z tytułu ubezpieczeń społecznych, które należały do dobrze rozwiniętych. W latach 1940-1941, w okresie zwycięstw hitlerowskich Nie-

215

mieć, niektóre świadczenia jeszcze zwiększono i wprowadzono dodatkowo kilka nowych wynikających z potrzeb wojennych.

Ten zmodyfikowany system ubezpieczeń społecznych zawdzięczał swoje przetrwanie aż do upadku Trzeciej Rzeszy przede wszystkim ekonomicznej eksploatacji podbitych krajów, umożliwającej przeznaczenie wysokich kwot pieniężnych dla ubezpieczonych.

Hitlerowski system ubezpieczeń społecznych wprowadzano sukcesywnie na wszystkich ziemiach wcielonych do Rzeszy. Proces ten został zakończony dnia 31 grudnia 1941 r. Od tej daty cała ludność niemiecka przebywająca na tych obszarach podlegała wyłącznie postanowieniom niemieckiego prawa ubezpieczeniowego. Natomiast dla rodzimej ludności ziem inkorporowanych wydawano odrębne w tej dziedzinie przepisy, które przewidywały zmniejszenie dla niej ilości i wysokości świadczeń otrzymywanych z tytułu ubezpieczeń społecznych.

Cechę charakterystyczną hitlerowskiej polityki w dziedzinie ubezpieczeń społecznych stanowiła dyskryminacja znajdujących się na terytorium Rzeszy (łącznie z ziemiami wcielonymi) Żydów, Polaków i obywateli radzieckich. Ludność żydowską pozbawiono w ogóle prawa do ubezpieczeń społecznych na obszarach zaanektowanych, a w „starej Rzeszy" stale ograniczano przysługujące jej z tego tytułu świadczenia aż do całkowitego ich wygaśnięcia z chwilą deportacji do obozów koncentracyjnych. Dyskryminacja natomiast ludności polskiej i radzieckiej w odniesieniu do ubezpieczeń społecznych przejawiała się w pobieraniu od niej nieraz wyższych aniżeli od Niemców składek ubezpieczeniowych przy równocześnie niższych otrzymywanych świadczeniach, w tym w ograniczeniu zakresu pomocy lekarskiej i zmniejszeniu bądź nawet pozbawieniu jej rent, zasiłków i emerytur. Takie postępowanie władz hitlerowskich pociągało za sobą sporo ujemnych dla obywateli radzieckich i Polaków skutków, jak przedwczesna śmierć wielu osób, długotrwałe choroby, niekorzystne zmiany w psychice, nędzę i głód.

9. Ekspansja niemieckiego kapitału

Opanowanie przez hitlerowskie Niemcy przed wybuchem wojny i podczas jej trwania łącznie kilkunastu terytoriów państwowych stworzyło korzystne warunki do ekspansji na nich niemieckiego kapitału. Ponadto wzrost potęgi militarnej Trzeciej Rzeszy ułatwił niemieckiemu kapitałowi także penetrację krajów zaprzyjaźnionych i neutralnych. Zaistniały zatem sprzyjające okoliczności do wzmocnienia niemieckiego stanu posiadania poza granicami Rzeszy, co stało się jednym z głównych ogniw hitlerowskiej polityki ekonomicznej w latach drugiej wojny światowej. Stąd też władze hitlerowskie zalecały różnym niemieckim

216

organizacjom gospodarczym podjęcie przez nie kroków służących powiększeniu niemieckiego stanu posiadania na wszystkich okupowanych-obszarach. Zabiegano także podczas wojny o opanowanie przez niemiecki kapitał w jak najwyższym stopniu gospodarki Węgier, Słowacji, Szwajcarii, Hiszpanii i Rumunii. Hołdowano w tym przypadku wyznawanej w Niemczech zasadzie, że „posiadanie daje władzę" (Besitz verleiht Macht), tę władzę, którą poprzez opanowanie gospodarki tak usilnie zamierzano posiąść w krajach neutralnych i zaprzyjaźnionych, by móc wywierać skuteczny wpływ na realizowaną przez nie politykę wewnętrzną i zagraniczną.

Docenianie przez władzie hitlerowskie dużych korzyści ekonomicznych i politycznych płynących z uzyskania dominującej pozycji w stosunkach własnościowych najważniejszych gałęzi gospodarki krajów okupowanych, neutralnych i sojuszniczych pociągnęło za sobą wyzbycie się przez rząd Rzeszy wszelkich skrupułów w postępowaniu zmierzającym do zintensyfikowania ekspansji niemieckiego kapitału. Nie respektowano w tych poczynaniach obowiązujących wszystkie walczące strony postanowień prawa międzynarodowego i stosowano wszelkie środki służące realizacji tego zadania, w tym również napełniające odrazą każdą osobę posiadającą wpojone chociażby elementarne zasady moralności.

Wśród kilku sposobów zwiększenia niemieckiego stanu posiadania w obcych krajach największego znaczenia nabrała grabież mienia państwowego, społecznego i prywatnego na wszystkich podbitych obszarach wcielonych do Rzeszy. Spowodowała ona bowiem przejęcie nieodpłatnie na własność niemieckiego państwa olbrzymiego majątku produkcyjnego i środków świadczenia usług oraz dużych ilości dóbr konsumpcyjnych, obcych walut, papierów wartościowych itp. Ten majątek został jeszcze powiększony w drodze konfiskaty mienia żydowskiego.

W ekspansji niemieckiego kapitału szczególnie dużą rolę odgrywały związki monopolityczne, spośród których wybiły się na czoło Interessen--Gemeinschaft Farbenindustrie (IG-Farben) i Reichswerke Hermann G6-ring. O powiększeniu w latach wojny potencjału ekonomicznego IG-Farben świadczy m.in. wzrost liczby posiadanych przez nią przedsiębiorstw gospodarczych. W 1939 r. dysponowała ona 177 przedsiębiorstwami krajowymi i 300 filialnymi spółkami zagranicznymi, natomiast w 1943 r. liczba pierwszych wynosiła 400, a drugich około 500. Sprawowała nadto w tym ostatnim roku kontrolę nad 40 tyś. liczących się patentów oraz partycypowała w wysokim odsetku w dostawach dla niemieckiej gospodarki niektórych artykułów, m.in. aluminium w 8%, sztucznego jedwabiu w 24%, celulozy w 28%, syntetycznych paliw w 33%, kwasu siarczanego w 35%, chloru w 56%, prochu w 70%, nawozów mineralnych w 75%, materiałów wybuchowych w 84%, magnezu w 88%, barwników w 98%,

277

syntetycznych olei do smarowania, syntetycznego kauczuku i metanu w 100%. Taki wysoki udział w dostawach tych ważnych dla potrzeb wojennych artykułów zawdzięczała IG-Farben przede wszystkim eksploatacji przemysłu wydobywczego i przetwórczego okupowanych krajów. Z kolei koncern Reichswerke Hermann Goring opanował ponad 100 spółek akcyjnych na ujarzmionych terytoriach oraz partycypował w kapitałach kilkunastu przedsiębiorstw zlokalizowanych w Chorwacji, Słowacji i Bułgarii. Liczba przynależących do niego wszystkich przedsiębiorstw wzrosła z 84 w marcu 1939 r. do 288 w 1944 r. z łącznym kapitałem 2,4 mld mk. W maju 1942 r. Reichswerke Hermann Goring wydobywały w Rzeszy wraz z ziemiami do niej wcielonymi 8% węgla brunatnego, 15% węgla kamiennego i 43% rudy żelaza oraz wytwarzały 13% stali, 14% stalowych produktów walcowanych i 17% .surówki żelaza.

Udział w ekspansji niemieckiego kapitału podczas drugiej wojny światowej brała oprócz związków monopolistycznych także duża liczba innych zlokalizowanych w Rzeszy spółek handlowych, w tym wymienione już instytucje kredytowe. Ta ekspansywna działalność niektórych monopoli l pozostałych spółek kapitałowych trwała aż do ostatnich miesięcy wojny, o czym świadczy fakt nabycia przez nie za granicą jeszcze po 10 sierpnia 1944 r. co najmniej 750 przedsiębiorstw, w tym 214 w Szwajcarii, 112 w Hiszpanii, 98 w Argentynie, 58 w Portugalii i 35 w Turcji.

W ekspansji niemieckiego kapitału w latach 1939 - 1944 uczestniczyło także SS, które już przed wybuchem wojny posiadało w Rzeszy kilka przedsiębiorstw gospodarczych. Ekspansywność gospodarcza SS poza granicami Niemiec wzrosła bardzo poważnie dopiero po wybuchu wojny, na co oprócz nowych zdobyczy terytorialnych Niemiec złożyły się jeszcze dwie inne przyczyny. Pierwsza to powierzenie Himmlerowi załatwienia wszelkich spraw związanych z osadnictwem niemieckiej ludności na okupowanych obszarach, co wiązało się z przejęciem przez SS dużej liczby przedsiębiorstw produkujących materiały budowlane. Drugą przyczyną był wielki liczebny rozwój SS, w tym Waffen SS, i związany z nim .gwałtowny wzrost popytu na umundurowanie, uzbrojenie, środki transportu, meble itp. Zapotrzebownie na te artykuły kierownictwo SS miało ambicję zaspokajać z własnej produkcji. Tego rodzaju dążenia SS popierały centralne władze Rzeszy na czele z Hitlerem. W celu zrealizowania tych planów SS rozbudowywało własny przemysł, w tym w krajach okupowanych, na terytorium których posiadało kilkaset pozarolni-«zych przedsiębiorstw gospodarczych. Własność SS w podbitych państwach stanowiło także kilkaset majątków rolnych, traktowanych jako dostawca żywności, a na ujarzmionych obszarach polskich i radzieckich spełniających przeważnie dodatkowo jeszcze funkcję „punktów oparcia"

218

(Stiitzpunkte) w walce przeciw partyzantom. Łączny obszar tych majątków wynosił co najmniej 700 tyś. ha.

We wszystkich eksploatowanych przez SS przedsiębiorstwach korzystano wyłącznie lub w większości z siły roboczej więźniów obozów koncentracyjnych oraz umieszczonych w gettach Żydów.

Do zwiększenia niemieckiego stanu posiadania za granicą przyczyniło się również przejęcie przez niemieckie związki komunalne, samorząd gospodarczy i inne instytucje niektórych rodzimych przedsiębiorstw na wszystkich ziemiach wcielonych.

W zwiększanie podczas wojny niemieckiego zagranicznego stanu posiadania wniosła także swój wkład niemiecka spółdzielczość. Przejęła ona wszystkie rodzime przedsiębiorstwa spółdzielcze na obszarach zaanektowanych i założyła kilka nowych placówek na innych okupowanych obszarach. WzroJa w latach wojny ponadto liczba niemieckich spółdzielni w krajach neutralnych i z Rzeszą zaprzyjaźnionych. W grudniu 1943 r. liczba niemieckich spółdzielni wynosiła np. w Chorwacji 670, w Słowacji 127, w Rumunii 525 i na Węgrzech 460.

Wśród uczestniczących w rozbudowie niemieckiego potencjału ekonomicznego za granicą nie zabrakło również niemieckich drobniejszych kupców, rzemieślników i chłopów, którzy partycypowali w kapitałach zakładanych w okupowanych krajach mniejszych spółek bądź też nabywali tam i prowadzili na własny rachunek zagrabione rodzimej ludności przedsiębiorstwa.

W sumie, w posiadaniu niemieckim znalazło się w latach wojny ponad 99% potencjału ekonomicznego istniejącego na okupowanych obszarach radzieckich i na polskich ziemiach wcielonych do Rzeczy, ponad 90% na pozostałych zaanektowanych terytoriach, z wyjątkiem Austrii, oraz około 33% w Generalnym Gubernatorstwie. W ujarzmionej Austrii do Niemców należało 90% kapitału w spółkach akcyjnych działających w przemyśle energetycznym, górnictwie i hutnictwie, ponad 80% w przetwórczym przemyśle metalowym i ponad 70% w przemyśle chemicznym. W Czechosłowacji (bez Sudetów) wysokość ulokowanych kapitałów niemieckich zwiększyła się w latach 1938 - 1944 z 208 528 tyś. do 2 092 770 tyś. koron. Do tego należy dodać wzrost w tym samym czasie w czechosłowackiej gospodarce kontrolowanych przez Rzeszę austriackich kapitałów z 207 099 tyś. do 28J 303 tyś. koron. W odniesieniu do innych krajów nie dysponujemy tak całościowymi danymi. W Holandii, Belgii i Francji (bez Alzacji i Lotaryngii) Niemcy stali się podczas okupacji tych krajów właścicielami kilkuset przedsiębiorstw gospodarczych. Na Węgrzech Niemcy skoncentrowali w swoim posiadaniu 12% kapitału istniejących tam spółek akcyjnych. Niemiecki majątek w Hiszpanii obliczono na początku 1945 r. na 65 min przedwojennych dolarów USA. War-

219

tość niemieckich inwestycji w Gwatemali szacowano w 1940 r. na 50 min dolarów USA. Wiadomo także, że kapitał niemiecki partycypował również w gospodarce wielu innych krajów, jak np. Rumunii, Jugosławii, Grecji, Norwegii i Włoch. W niektórych państwach lokaty niemieckiego kapitału miały nadto charakter utajony i stąd trudno ustalić ich wysokość. Ogółem stan niemieckiego posiadania za granicą osiągnął w latach drugiej wojny światowej najwyższe do tego czasu rozmiary i charakteryzował się największą dynamiką rozwoju. Zawdzięczała to Rzesza przede wszystkim grabieży mienia przeprowadzonej na okupowanych terytoriach.

Ekspansja niemieckiego kapitału za granicą przyniosła wielu przedsiębiorstwom doraźne wysokie zyski i roztaczała przed nimi dobre perspektywy na przyszłość.

Rozwój niektórych przedsiębiorstw łącznie z terytorialnym rozszerzeniem zasięgu ich działalności wymagał także zwiększenia kapitałów zakładowych, które np. w spółkach akcyjnych w Rzeszy w aktualnych jej granicach wzrastały łącznie następująco w mld mk: w 1939 r. 20,3; 1940 r. 21,5; 1941 r. 24,9; w 1942 r. 29,6 i 1943 r. ponad 30. Przeciętnie na jedną spółkę przypadało kapitału w tyś. mk: 1939 r. 3799; w 1940 r. 3983; w 1941 r. 4597; w 1942 r. 5378 i w 1943 r. 5541. Te zwiększone wkłady kapitałowe zapewniały ich właścicielom dywidendy sięgające podczas wojny niekiedy nawet do 14'%.

Z osiąganych zysków część niemieckich przedsiębiorców finansowała NSDAP i jej przybudówki. Według niepełnych danych wydatkowano na te cele około 30 min mk. Subwencjonowanie NSDAP i SS przez niektóre przedsiębiorstwa gospodarcze zapewniało niemieckiemu kapitałowi poparcie władz hitlerowskich w jego ekspansji zagranicznej.

Obok uzyskiwania aktualnych korzyści materialnych skupienie w niemieckich rękach tak dużego potencjału ekonomicznego za granicą miało w mniemaniu władz hitlerowskich zapewnić także dogodną bazę wyjściową do kilkakrotnie zapowiadanej całkowitej germanizacji niektórych okupowanych obszarów i realizacji również i innych założeń mającej być w pełni urzeczywistnianej po wojnie koncepcji omówionej już poprzednio „gospodarki wielkiego obszaru".

10. Źródła finansowania wojny

Prowadzenie działań wojennych pociągało za sobą wzrost wydatków państwowych, które władze hitlerowskie pokrywały z pobieranych od ludności ujarzmionych obszarów świadczeń pieniężnych i w naturze, z wpływów budżetu Rzeszy pochodzących od własnego społeczeństwa oraz z omówionych już zaciągniętych kredytów.

220

Uiszczane przez podbitą ludność świadczenia można podzielić ze względu na ich adresata i zarazem dysponenta na dwie zasadnicze grupy: 1) odprowadzane do skarbu Rzeszy, 2) oddawane na rzecz niemieckiej administracji okupacyjnej bądź władz rodzimych okupowanych przez Niemcy terytoriów. Do pierwszej grupy należały narzucone ujarzmionym krajom zachodnioeuropejskim i skandynawskim oraz częściowo Serbii i Grecji płatności na rzecz pokrycia poniesionych przez Niemcy kosztów okupacyjnych; zwrot wydatków poczynionych na utrzymanie wojsk hitlerowskich w Chorwacji oraz odprowadzane na rzecz wojny daniny w Generalnym Gubernatorstwie (Wehrbeitrag) i w Protektoracie Czech i Moraw (Matrikularbeitrag). Wpływy z tych tytułów są szacowane w literaturze naukowej od 81,6 mld do 95 mld mk, w której to kwocie partycypowały m.in. Francja w wysokości 34,917 mld mk, Holandia (łącznie z narzuconą jej „daniną na walkę z bolszewizmem") 8,430 mld mk, Belgia 5,692 mld mk, Dania 2 mld mk, Serbia 1,8 mld mk, Generalne Gubernatorstwo 1,802 mld mk i Protektorat Czech i Moraw ponad 5 mld mk. Druga z kolei grupa świadczeń dotyczyła wyłącznie ujarzmionych przez Rzeszę ziem polskich i radzieckich i obejmowała pokrywanie całkowitych kosztów utrzymania i zakwaterowania przebywających na nich armii hitlerowskiej, niemieckich sił policyjnych oraz innych organizacji (Nothilfe, RAD, NSKK); nieopłacone dostawy wywiezionych do Rzeszy produktów rolnych i przemysłowych oraz wyświadczonych dla niej usług; wyegzekwowane inne powinności (podwody, obowiązkowa odstawa futer, obuwia, nart itp.). Wszystkie te świadczenia przekroczyły na podbitych ziemiach radzieckich ponad 100 mld mk i w Generalnym Gubernatorstwie ponad 15 mld mk. Po dodaniu nie wliczonych do przytoczonych danych liczbowych wysokości świadczeń ziem wcielonych do Rzeszy oraz ściągniętych na ujarzmionych obszarach kontrybucji całkowite koszty okupacyjne opanowanych przez Niemcy terytoriów wynosiły około 250 mld mk.

Wymuszenie przez Rzeszę od ujarzmionych krajów tak wysokich świadczeń wpłynęło na wzrost w latach okupacji m.in. ich globalnych rozchodów budżetowych, który np. w okupowanych państwach zachodnioeuropejskich i skandynawskich wynosił w 1944 r. w porównaniu z 1938 r. od 67,2 do 381,8% i w Generalnym Gubernatorstwie w okresie 1940 -- 1944 227,8%. Podnoszące się wydatki budżetowe w wymienionych jak i w pozostałych okupowanych krajach pokrywano w ponad 90% w drodze pobierania wyższych podatków i innych świadczeń oraz zaciągania wewnętrznych pożyczek. Cały zatem ciężar finansowy wynikający ze wzrostu wydatków przerzucono na ujarzmione społeczeństwa.

Władze hitlerowskie kosztami prowadzonej wojny obciążały także społeczeństwo niemieckie, ale w o wiele mniejszym stopniu aniżeli ludność

221

Tabela 82

Dochody i wydatki budżetowe Rzeszy w latach drugiej wojny światowej (w mld mk)

Rok Razem

w całym

Wyszczególnienie 1939/40 1940/41 1941/42 1942/43 1943/44 1944/45 okresie wojny

% '/ /o 1 °/ 1 /» "/ /o "/ /o % 1 | %

Dochody ogółem 39,5 100 57,6 100 75,0 100 91,6 100 96,2 100 89,7 100 449,6 100

w tym:

podatki i cła 24,2 61,3 27,5 47,7 32,3 43,1 42,7 46,6 38,0 39,5 37,5 41,8 202,2 45,0

Rozchody ogółem 52,1 100 78,0 100 101,9 100 128,6 100 153,0 100 171,3 100 684,9 100

w tym na:

Wehrmacht i zbrojenie 32,3 62,0 58,1 74,5 75,6 74,2 96,9 75,4 117,9 77,1 128,4 75,0 509,2 74,3

utrzymanie rodzin zmobilizowanych

żołnierzy 4,8 4,7 5,5 4,3 6,5 4,2 8,1 4,7 24,9 3,5

odsetki od długów 1,9 3,6 2,8 3,6 4,2 4,1 5,9 4,6 6,6 4,3 10,5 6,1 31,9 4,7

deficyt 12,6 20,4 | 26,9 37,0 56,8 81,6 i 235,3)

Źródło: K. H. Haaimeyer, R. Caesar, Kriegswlrtschaft und Inflation (1936 -1948). W: Wahrung und Wirtschaft in Deutschland 1876 -1975, s. 367 - 429. Frankfurt a. Main 1976,«, 400-401.

N

f

!,=

l * S

f »*• <

P>

™ o

ś 3

00 3

co <t>

>-* N

" ST

N 2

H

p

N

C

N

«-<5

ta

*TOg*lT^

e*3 O» *•<$ CT* ®

•Saw §•L•»

*L ą- f? g»

o

g"

•o o q

a<a d 5

In

" *A c; rr N- TO

§• ^s ^ « ^ °

CH (D

g R-

3 o

a S

• s.

3

3«3 ^ | 8-5

s *_•. w C ® -™

N- *O

T)

- O

3 l

N J- ^ ^

TO 01 <=> (D JTD

0^3 ^ O K- N O

cn-< rs

S S

rt ^

O N N VJ i—i tn

LJ K*.

T3 N-

O JS

t—" N

cn Ol O

a> 1,3

!t!!!P!l!fp!^t

• p 0 ^,

P3 O

*** t—, y

P B4

s P

§

P T3

!*r

cr o

2"^ ?• p.

ta

3" b

-nit

*"*•' ^ w

N >-•

w r5 P

L § l- §• l

* BT g l f 8 f "g & U S

P s g* s's-1 -N-

o- *> o- g — °

&§ ?"

* B. 3^

^1

N-W

p

O

P

CO

o

g-r*

pr

• 5 era

fD o C 00 ;

|go o srt

. rt- " N

5 ^31

fD SU

«j >-(

S

B. l

•R-S-g.

rfD

o- f^ 5

P

N'

«*

»

2 S<» §M H

QU ~i H L2 Hr1 O)

SD ^JTsr-SPw w

^ l^lilSB-^

&4 -.^

H O- «<5

er1 S i-« jsj

| Itr

l < ^

^2.^

P JB' fł. o

3 *

S^^ -?«•» n

,= ^& s4 ^^-

^?s o e

P. rT-0

T5

«-i- O ^

&&!.

»S^

co

p -u-

o

c^

o w •« *> o

^-^^S.

^3 1^1

ts3 C-- ^ S" «

b ^ ^ S M ^ O V «* fe . 3_ « ^ P

^ g U

S^ -g S^o S

-S ^ fD N ' «-w

(D

O

W

^^

"i H P P.

SrL

*s ^ i - *

* 8-1

(U VJ Ł3 -

z z%»

O S g w

S P *o y o P.

o

6 o

fi. N N (D

S B-s-»

3-0

rr >V

f!

" 3

(X pj

ro Ó^ 3

^-> «>

(-" "

&• g.-a §"s

P

p

o 5 .

3^3 K- w S"

<^ p-

B*fg

^^s-

P

*%3

^g.gy^^^rD^H^sp^0!":;??,)^ *o ?

P^lllkrll^

3 W. _

a r g.^

'C o

S- o

,-.-f •-*

^ W R'

llll!!|^

p (T>

O

«o EL

Ma- N tn p

- »^ "O

L-"3 a-3 ffi 0 Lg-

jP-Bg-^gwB^.

B:^ o^w d •-• ^ s

Ł"Łg.||^^^3

H ^ ^

P P

11. Handel wewnętrzny i zagraniczny

Wybuch wojny zwiększył zakres zadań postawionych przed handlem Rzeszy, które sprowadzały się do zaspokojenia w jak najwyższym stopniu potrzeb wszystkich działów gospodarki na środki produkcji i świadczenia usług oraz na inne niezbędne dla ich działalności towary; zapewnienia Wehrmachtowi i Waffen SS żądanych przez nich dóbr, przede wszystkim amunicji, uzbrojenia, umundurowania i żywności; dostarczania cywilnej ludności artykułów spożywczych, odzieżowych, opałowych i innych służących człowiekowi do codziennego użytku; utrzymywania cen na niezmieniającym się poziomie; penetrowania rynków krajów okupowanych i przywożenia stamtąd do Niemiec w maksymalnych ilościach wszystkiego, co mogło okazać się przydatne dla gospodarki wojennej; kształtowania jak najkorzystniejszej wymiany towarowej z państwami neutralnymi i sojuszniczymi.

Realizację niektórych z tych zadań miała ułatwić reglamentacja obrotów towarowych, którą w odniesieniu do niektórych dóbr wprowadzono, jak już to nadmieniono, kilka lat przed agresją na Polskę. Rozpoczęcie działań wojennych w dniu l września 1939 r. przyspieszyło obejmowanie reglamentacją olbrzymiej większości pozostałych nie dotkniętych nią jeszcze towarów oraz rozbudowę systemu zaopatrzenia cywilnej ludności w różnorodne aryktuły na podstawie kartek i bonów. W pierwszym kwartale 1940 r. reglamentacji podlegały w Rzeszy już wszystkie towary uznane za ważne z punktu widzenia potrzeb niemieckiej gospodarki wojennej. W późniejszym okresie wojny stale się zawężała lista artykułów pozostających w sferze wolnych obrotów handlowych.

Reglamentowany handel czerpał przeznaczone do rozprowadzania przez niego towary z czterech następujących źródeł: dostaw na rynek produktów wytworzonych przez rolnictwo, przemysł i rzemiosło; przywozu różnych artykułów z okupowanych państw; importu towarów z krajów zaprzyjaźnionych i neutralnych, przeprowadzonej wśród ludności zbiórki surowców wtórnych. Z każdego z tych źródeł miał zgodnie z postanowieniami władz hitlerowskich płynąć na rynek maksymalnie możliwy w danych warunkach strumień towarów. W celu uzyskania jak największej ich ilości z pierwszego źródła wprowadzono w Rzeszy m.in. obowiązkowe dostawy produktów rolnych i hodowlanych, których rozmiary w odniesieniu do czterech podstawowych zbóż przedstawia tabela 83. W miarę przedłużania się wojny wymagano od przedsiębiorstw rolnych odstawiania coraz wyższego odsetka zebranych plonów niektórych płodów oraz wyhodowanych zwierząt. Stosowanie wysokich kar oraz poczuwanie się większości rolników do spełniania obowiązków wobec państwa spowodowały, że, z wyjątkiem niskiego odsetka właścicieli gospo-

224

Tabela 83 Produkcja i obowiązkowe dostawy zbóż w Rzeszy w latach 1939/40 - 1944/45 (w min t)

Wyszczególnienie Rok

1939/40 1940/41 1941/42 1942/43 | 1943/44 1944/45

Pszenica:

produkcja 4,87 4,12 4,28 3,57 4,34 3,81

obowiązkowe dostawy 3,39 2,70 2,87 2,48 3,44 , •

% dostaw w stosunku do

zbiorów 69,50 65,80 67,20 69,30 79,20 '.

Żyto:

produkcja 8,34 6,53 7,32 5,65 7,75" 7,58"

obowiązkowe dostawy 4,96 3,72 4,79 4,09 6,28 •

% dostaw w stosunku do

zbiorów 59,90 56,90 65,50 72,40 81,00 •

Jęczmień:

produkcja 3,71 3,11° 3,14 3,19 2,63 2,29

obowiązkowe dostawy 1,57 1,40 0,96 2,31 1,19 h

% dostaw w stosunku do

zbiorów 42,40 45,00 30,50 72,50 45,10 •

Owies:

produkcja 6,09 5,99 5,05 6,07 5,39 4,44

obowiązkowe dostawy 1,16 1,30 0,80 1,30 0,85 •

% dostaw w stosunku do

zbiorów 19,10 21,70 15,80 21,40 15,90 •

• - R. Hanau i R. Piąte podają 7,64 min t, natomiast w źródłach statystycznych wykazano 7,75 min t;

b — Według większości źródeł statystycznych obowiązkowe dostawy w tym roku wynosiły 7,58 min t, a R. Hanau l R. Piąte wykazują 6,49 mlii t;

0 - R. Hanau i R. Piąte obowiązkowe dostawy określają na 3, 49 min t, natomiast większość źródeł wykazuje 3,11 min t.

Źródło: EHS, s. 249-265; SH Dcutschland, s. 490-491; R. Hanau, R. Piąte, Die deutsche landmrtschaftliche Preis- und Marktpolitik..., s. 44.

darstw rolnych, wywiązywano się terminowo i w całości z żądanych dostaw.

O ilości napływających na rynek wytworzonych towarów pozarolni-czych decydowały omówione już rozmiary produkcji w przemyśle i rzemiośle. Dużą rolę w zaopatrywaniu niemieckiego rynku w pożądane artykuły odgrywał również import różnorodnych dóbr z krajów okupowanych, neutralnych i zaprzyjaźnionych, o czym będzie jeszcze mowa.

Władze hitlerowskie dokładały także przez cały okres wojny starań zmierzających do uzyskania na rynku jak największej ilości niektórych surowców wtórnych. W tym celu organizowano liczne zbiórki metali, makulatury, kości, zużytej odzieży itp. Według fragmentarycznych danych zebrano w Rzeszy (łącznie z ziemiami wcielonymi) w 1941 r. 283 869 t różnych surowców wtórnych oraz w 1944 r. 334 tyś. t wtórnych surowców włókienniczych.

15 Cz. Łuczak: Dzieje gospodarcze . ..

225

W zgromadzone na rynku towary zaopatrywano ludność cywilną, Wehrmacht, SS i siły policyjne, wszystkie działy gospodarki oraz pozostałych odbiorców. Z produktów rolnych największą ilość przydzielano ludności cywilnej ze względu na jej liczebność, a następnie Wehrmach-towi. W miarę upływu lat wojny w coraz wyższym stopniu w rozdzielanej żywności partycypowały siły zbrojne, co łączyło się z liczebnym ich rozwojem i w dalszej konsekwencji wzrostem z ich strony popytu na artykuły spożywcze. Procentowy udział Wehrmachtu w całkowitych zasobach niektórych towarów znajdujących się na rynku wewnętrznym i przeznaczonych na konsumpcję dla ludności wzrósł w latach 1939/40 — — 1943/44 w przypadku zbóż chlebowych z 9,1 do 23,4; mięsa z 17,7 do 30; tłuszczów z 6,5 do 15; ziemniaków z 4,7 do 17,1 i cukru z 14,9 do 17,3. W jeszcze wyższym procencie uczestniczył Wehrmacht w podziale innych reglamentowanych artykułów. Na przykład w 1940 r. z zapasów posiadanej wełny 8J% przeznaczono dla wojska, 12% dla ludności cywilnej i 8% na inne cele. Z zużytych w Rzeszy wraz z ziemiami wcielonymi paliw płynnych na siły zbrojne przypadało w procentach: w 1940 r. 51,3; 1941 r. 62,5; 1942 r. 64,5 i 1943 r. 68,3. Nie dysponujemy niestety szczegółowymi danymi statystycznymi ilustrującymi podział ilościowy innych towarów pomiędzy poszczególne kategorie odbiorców. Wiadomo jednakże, że przemysł zaopatrujący hitlerowskie siły zbrojne oraz Wehrmacht uzyskał priorytet w zaspokajaniu wszystkich swoich podstawowych nagłych potrzeb i pochłaniał większość znajdujących się na rynku artykułów pochodzenia pozarolniczego. Wewnętrzny rynek w miarę przedłużania się wojny pokrywał więc w coraz wyższym stopniu potrzeby sił zbrojnych i gałęzi gospodarki je obsługujących kosztem pogarszania zaopatrzenia w towary przede wszystkim ludności cywilnej, która jut od jesieni 1939 r. skarżyła się na małe przydziały żywności, odzieży i węgla, a od 1943 r. także i na niedostatek wielu innych dóbr.

Zmniejszenie się podaży na rynku wewnętrznym globalnej ilości artykułów znalazło odzwierciedlenie w spadku wysokości obrotów i liczby sklepów w handlu. Obroty w handlu detalicznym Rzeszy wynosiły w mld mk: w 1939 r. 37,8; w 1940 r. 35,7; w 1941 r. 35,4; w 1942 r. 33,7 i w 1943 r. 33. Liczba natomiast sklepów handlowych zmniejszyła się w Rzeszy podczas wojny o około 180 tyś.

Realizowany w Niemczech podczas wojny system reglamentacji towarów działał na ogół sprawnie aż do końca 1944 r., na co decydujący wpływ wywierały drakońskie sankcje stosowane za jego naruszenie oraz stosunkowo duża samodyscyplina społeczna. Do najczęstszych przeciwko niemu wykroczeń należały niesprzedawanie na rynku lokalnym posiadanych w rolnictwie nadwyżek niektórych artykułów, zaopatrywanie niekiedy załóg zakładów przemysłowych w nabyte w okupowanych krajach

226

towary z pominięciem kompetentnych urzędów zarządzających ich dystrybucją oraz niewielki w porównaniu z innymi krajami „czarny rynek".

Jako drugą fundamentalną zasadę funkcjonowania rynku wewnętrznego w Rzeszy ustaliły władze hitlerowskie — obok reglamentacji obrotów towarowych — zamrożenie cen. Miało ono przede wszystkim na celu zapobieżenie inflacji. Mimo podejmowanych przez administrację państwową intensywnych wysiłków nie udało się powstrzymać podczas wojny całkowicie wzrostu cen, przede wszystkim z powodu podrożenia usług transportowych i zwiększenia kosztów produkcji niektórych dóbr. Ceny hurtowe w handlu wzrosły np. w latach 1939-1944 o 11,9%, gotowych produktów przemysłowych o 10,8%, a indeks kosztów utrzymania podniósł się w tym samym czasie o 11,2%. W porównaniu z innymi krajami był to w sumie wzrost niewielki, co potwierdza reprezentowaną przez Schwerina von Krosigha tezę, iż polityka zamrożenia cen przyczyniła się do zahamowania tempa rozwoju procesów inflacyjnych. Niewątpliwie dużą rolę w tym odegrały także niskie na ogół ceny uiszczane za towary nabywane na rynkach krajów okupowanych, grabież mienia na ujarzmionych obszarach, jak i nędzne zarobki części robotników przymusowych.

Tabela 84

Handel zagraniczny Rzeszy w latach 1939 - 1943

Rok Wartość w min mk Ilość w tyś. t

Import | Eksport Saldo Import Eksport | Saldo

1939 4796,5 5222,2 + 425,7 45308 59966 + 14658

1940 5012,0 4867,8 - 144,2 34412 48862 + 14450

1941 6925,0 6840,5 - 84,5 51578 53366 + 1 788

1942 8691,5 7559,6 -1131,9 46866 54454 + 7588

1943 8255,4 8587,9 + 332,5 45308 59966 + 14658

Źródło: BA Koblenz - R 7/KII/l R 24/85; Institut fur Weltwirtschaft Kieł (cyt. IfW Kieł) - Der AuBenhandel Deutschlands. Sondernachweis. Berlin (cyt. Der AuBenhandel...,l, 1939, s. 4- 5 i 12; 1940, s. 4 - 5 i 14; 1941, s. 5 - 6 i 12; 1942, s. 4 - 6 i 12; 1943, s. 5 - 6 i 12.

Wybuch wojny nie spowodował w Rzeszy zmian w strukturze popytu na sprowadzane z zagranicy dobra, stąd też w imporcie Niemiec aż do ostatecznej ich klęski w 1945 r. dominowały żywność oraz surowce dla przemysłu. Na te dwie grupy towarów przypadło w poszczególnych latach w rejestrowanym przywozie dóbr z zagranicy od 51,3 do 73% (tab. 85). Wprawdzie w miarę przedłużania się wojny spadł procentowy udział surowców i żywności w ogólnym rejestrowanym imporcie, ale me oznaczało to uszczuplenia w ogóle w tych proporcjach stojących do dyspozycji władz hitlerowskich zasobów wymienionych artykułów. Od 1940 r. aż do końca 1943 r. coraz więcej bowiem surowców przerabiano na potrzeby Niemiec na miejscu w krajach okupowanych oraz przeznaczano

227

duże ilości artykułów spożywczych na konsumpcję dla stacjonujących tam hitlerowskich sił zbrojnych i stąd też zmniejszał się ich eksport do Rzeszy. Zwiększał się natomiast import do Niemiec wytworzonych z tych surowców gotowych produktów, co stanowiło jedną z głównych przyczyn wzrostu w latach 1939 - 1943 udziału tej grupy artykułów w globalnym przywozie z 8,7 do 32,4% (tabl. 85). Za importowane towary płaciła Rzesza przede wszystkim półfabrykatami i gotowymi produktami, których wartość wywozu pokrywała w latach 1940 -1943 od 70,3 do 83,2% kwoty pieniężnej należnej za całkowity import. Dlatego też półfabrykaty i gotowe produkty partycypowały w tych samych latach w globalnym eksporcie Rzeszy od 79,9 do 82,7%. Od 13,1 do 14,7% wartoś-ei całego niemieckiego eksportu przypadało na surowce, wśród których główną pozycję zajmował węgiel. Najniższy udział w eksporcie Rzeszy, gdyż wynoszący od 2,6 do 6,8%, posiadały artykuły spożywcze wywożone z Niemiec tylko w ostateczności w celu uzyskania za nie koniecznie potrzebnych surowców bądź też dla zapewnienia niezbędnego minimum żywności głodującej ludności niektórych krajów, w tym przede wszystkim robotnikom zatrudnionym w przemyśle realizującym zamówienia dla Rzeszy. Mimo zwiększenia się w latach 1940 - 1943 pod względem

Struktura towarowa handlu zagranicznego Rzeszy

Artykuły spożywcze

Rok Ogółem "/ /o zwierzęta rzeźne o/ /o artykuły pochodzenia "/ /o artykuły pochodzenia "/ /o

zwierzęcego roślinnego

Import

1939 1940 4 796 537 5012090 100 100 201 389 265 070 4,2 5,3 472 372 788 470 9,8 15,7 1 003 098 1015753 20,9 20,3

1941 1942 1943 6 925 047 8 691 461 8 255 393 100 100 100 223 091 247 696 261 270 3,2 2,9 3,2 723 935 606 420 603 643 10,5 7,0 7,3 1 351 978 1 704031 1 811334 19,5 19,6 21,9

Eksport

1939 5 222 240 100 1 383 0 3409 0,1 31 588 0,6

1940 4 867 844 100 2614 0,1 2705 0,1 95043 1 9

1941 6 840 495 100 6230 0,1 7898 0,1 280 828 d 1

1942 7 559 632 100 23524 0,3 20974 0,3 290 069 30

1943 8 587 981 100 9454 0,1 7247 0,1 500 072 5,8

Saldo

1939 + 425 703 -200006 -468963 -971 510

1940 -144246 -262456 -785765 -920710

1941 - 84552 -216861 -716037 -1071 150

1942 -1131 829 -224172 -585446 -1413 962

1943 + 332588 -251 816 -596396 -1311262

Źródło: BA Koblenz - R 7/XII/ll; IfW Kieł - Der AuBenhandel..., 1939, s. 4-5 i 12; 1940, i. 4- 5 i 14; 1941,

225

wartościowym eksportu Niemiec nie wystarczał on przez 3/4 okresu na pokrycie kosztów importowanych artykułów. Stąd też Rzesza posiadała w latach 1940 - 1942 ujemne saldo w obrotach handlu zagranicznego (tab. 84). Po raz pierwszy w latach wojny (z wyjątkiem 1939 r., w którym wojna toczyła się przez 4 miesiące), Niemcy osiągnęły dodatkowe saldo w rejestrowanej zagranicznej wymianie towarowej w 1943 r., na co decydujący wpływ wywarł spadek importu. Część partnerów handlowych Rzeszy nie była już bowiem w tym roku w stanie realizować wszystkich dokonanych przez władze hitlerowskie zamówień na różnorodne towary, a ponadto w rezultacie ponoszonych klęsk na froncie wschodnim zmniejszył się wywóz bardzo wielu dóbr z okupowanych obszarów ZSRR. Wszystkie przytoczone dotąd dane liczbowe odnoszące się do handlu zagranicznego Rzeszy dotyczą wyłącznie obrotów rejestrowanych przez hitlerowską administrację. Te informacje statystyczne nie odzwierciedlają jednakże rzeczywistości, gdyż nie obejmują całego przywozu różnego rodzaju dóbr z krajów przez Niemcy okupowanych. Rejestr handlu zagranicznego nie zawierał bowiem danych liczbowych o dostarczonych

Tabela 85

latach 1939 - 1943 (w tyś. mk)

Artykuły pozarolnicze

używki % surowce "/ /o półfabrykaty % gotowe produkty V /o inne %

308 256 6,4 1 521 167 31,7 824 692 17,2 412044 8,7 53519 1,1

297 695 5,9 1 052 764 21,0 1 062 474 21,2 484 488 9,7 45376 0,9

447537 6,5 1 277 673 18,4 1 427 293 20,6 1 445 705 20,9 27835 0,4

534 078 6,1 1369160 15,7 1 228618 14,1 2978014 34,3 23444 0,3

626 402 7,6 1 115485 13,5 1 080 423 13,1 2 672 1 80 32.4 84656 1,0

31 583 0,6 408 306 7,9 462 480 8,8 4 282 388 82,0 1 103 0

23 105 0,5 718156 14,7 455 149 9,4 3 570 798 73,3 274 0

44083 0,6 945 840 13,8 962316 14,1 4 591 972 67,2 1 328 0

44486 0,6 1 065 21 1 14,1 1 122 323 14,9 4 990 692 66,0 2353 0

65297 0,8 1 124 344 13,1 1 116255 13,0 5 749 361 66,9 15951 0,2

-276673 -1 112861 -362212 + 3870344 -52416

-274590 - 334608 -607325 + 3086310 -45 102

-403454 - 331 833 -464977 + 3 146267 -26507

-489592 - 303 949 -106295 + 2012678 -21 091

-561 105 + 8 859 + 35 832 + 3077181 -68705

. 5 - 6 i 12; 1942, s. 4-6 i 12; 1943, s. 5 - 6 i 12.

229

do Rzeszy artykułach pochodzących z grabieży mienia, nie włączono do niego także wielu towarów przetransportowanych do Niemiec przez Wehrmacht, Waffen SS i siły policyjne oraz przez poszczególnych żołnierzy i cywilną ludność niemiecką. Nie rejestrowano ponadto wywozu z ziem włączonych do Rzeszy oraz dokonanych bezpośrednio przez niektóre zlokalizowane w Niemczech przedsiębiorstwa zakupów towarów w okupowanych przez Wehrmacht państwach. Już z tych tylko przyczyn import niektórych artykułów do Rzeszy był kilkakrotnie wyższy od odnotowanego w oficjalnej statystyce.

Po wybuchu wojny uległa zmianie struktura geograficzna niemieckiego handlu zagranicznego, przede wszystkim w rezultacie zerwania stosunków handlowych z Rzeszą przez państwa znajdujące się z nią w stanie wojny i sukcesywnego, coraz większego ich ograniczania przez pozaeuropejskie kraje neutralne. Powstałą z tego powodu lukę w dostawach towarów władze hitlerowskie wypełniały w pierwszej kolejności w drodze przywozu jak największej ilości dóbr z krajów przez nie ujarzmionych, o których wymianie międzynarodowej decydowała wyłącznie niemiecka administracja okupacyjna. Ona to ustalała w porozumieniu z centralnymi władzami Rzeszy limity wywozu z podbitych obszarów poszczególnych artykułów do Niemiec oraz rozstrzygała o doborze na nich pozostałych kontrahentów w handlu zagranicznym, jak i o asortymencie i ilości przeznaczonych dla każdego z nich towarów. Kontrahenci ci, reprezentujący najliczniej kraje okupowane przez Rzeszę, a następnie jej sojuszników i państwa neutralne, musieli więc zadowolić się ofertą sprzedaży tylko tych dóbr, z których kupna zrezygnowały władze niemieckie.

Wywóz maksymalnej ilości artykułów na pokrycie potrzeb Rzeszy stanowił podstawowe ogniwo hitlerowskiej polityki handlowej wobec wszystkich okupowanych krajów. Na poszczególnych podbitych obszarach różniły się jedynie metody jej realizacji. W odniesieniu do krajów zachodniej i północnej Europy oraz Protektoratu Czech i Moraw, Serbii i Grecji władze hitlerowskie ograniczały się do wyznaczenia ilości i rodzajów dóbr, które miały być dostarczone corocznie do Rzeszy, i dopuszczały nawet możliwość prowadzenia na ten temat pertraktacji, podczas których udawało się nieraz wytargować zmniejszenie ustalonego już limitu eksportu niektórych artykułów. Za realizację tych dostaw odpowiadały wobec okupanta władze rodzime ujarzmionego kraju; one też wyłącznie organizowały skup poszczególnych rodzajów towarów i wyciągały konsekwencje wobec dostawców nie wywiązujących się z nałożonych na nich zobowiązań rynkowych. Jedynie przedsiębiorstwa wytwarzające uzbrojenie i amunicję dostarczały swe produkty wprost przedstawicielom Wehrmachtu.

230

Inne metody postępowania dotyczące wywozu dóbr do Rzeszy zastosowały władze hitlerowskie na okupowanych obszarach polskich i radzieckich. Bardzo rzadko ustalano dla tych terytoriów jakiekolwiek obowiązujące limity dostaw do Niemiec poszczególnych artykułów, gdyż trzymano się zasady, iż należy z nich wywieźć maksymalną ilość potrzebnych Rzeszy towarów. W celu jej zrealizowania władze hitlerowskie same nakładały na poszczególne gminy, miejscowości, a nawet gospodarstwa rolne obowiązek dostawy określonej ilości wyznaczonych artykułów, kontrolowały realizację tych postanowień i surowo karały opornych, a ponadto bardzo często ich przedstawiciele dokonywali używając przemocy rabunku zastanych w przedsiębiorstwach zapasów różnorodnych dóbr.

W ogólnym wywozie z okupowanych krajów dwie czołowe pozycje zajmowały żywność i surowce, a następnie dopiero półfabrykaty i gotowe produkty.

Tabela 86 Procentowy udział Rzeszy w imporcie i eksporcie niektórych okupowanych krajów

Rok Belgia Dania Francja Holandia Norwegia

I E I | E I E I E J E

1940 15,9 10,9 55,9 71,8 0,02 3,7 31,7 47,9 35,9 46,2

1941 54,6 44,6 77,9 76,4 15,7 39,6 69,6 79,1 67,3 59,1

1942 47,0 62,9 70,1 65,8 29,0 60,0 67,8 78,6 66,0 72,6

1943 45,1 76,6 70,9 74,0 60,0 82,4 67,9 83,6 67,8 72,0

1944 45,0 80,6 77,8 80,1 49,2 87,7 • • 64,3 80,8

I — Import;

E - Eksport.

Źródło: EHS, s. 492 - 497 i 508 - 546.

Narzucenie przez hitlerowską administrację ujarzmionym terytoriom państwowym prowadzenia wymiany towarowej przede wszystkim z Rzeszą pociągnęło za sobą procentowy wzrost jej udziału w ich imporcie i eksporcie, co obrazuje tabela 86. W wyższym stopniu partycypowały Niemcy w wywozie poszczególnych podbitych państw aniżeli w ich imporcie, co potwierdza tezę, iż Rzesza zagarniała w nich jak najwięcej dóbr, mogących okazać się przydatnymi dla jej gospodarki wojennej.

Władze hitlerowskie zmierzały do uzyskania jak największej ilości artykułów spożywczych i surowców także w krajach neutralnych i z nimi zaprzyjaźnionych. W wyniku stałych prowadzonych z nimi pertraktacji, a w przypadku państw położonych w Europie stosowania różnych gróźb pod ich adresem udało się Rzeszy doprowadzić do sprzedaży jej przez te państwa posiadanych surowców i artykułów spożywczych.

257

Spowodowała ona ponadto zmianę kierunku geograficznego prowadzonego przez te kraje handlu zagranicznego, wskutek czego Niemcy stały się ich najważniejszym kontrahentem w międzynarodowej wymianie towarowej. Rzesza ponadto narzucała w tej wymianie korzystne dla niej ceny i nieraz poprzez stosowanie presji uzyskiwała także w poszczególnych państwach wysokie kredyty na dokonywane przez nią zakupy. Ten kształtujący się na ogół zgodnie z planami władz hitlerowskich handel zagraniczny Rzeszy zapewniał jej dostawy wielu pożądanych, deficytowych na niemieckim rynku artykułów, w tym niezbędnych dla przemysłu surowców oraz żywności. Na przykład Niemcy nabywały w poszczególnych latach wojny poza ich terytorium państwowym w 19i37 r. od 62,5 do 79,S°/o zużytkowywanej przez nie rudy żelaza, ponad 66% paliw płynnych, 10u% naturalnego kauczuku, sizalu, manili i juty, od 12,8 do 59,3% surowych skór, od 28,6 do 70,6% cyny, od 7,9 do 64,8% miedzi, od 8,1 do 23,4% ołowiu, od 15,6 do 61,2% lnu, od 79,2 do 83,6% konopii, ponad 90% boksytu, wolframu i rudy chromu. Te dane procentowe nie obejmują ilości takich samych artykułów dostarczonych dla pracującego na potrzeby Niemiec przemysłu w okupowanych krajach. Również i wiele innych sprowadzanych z zagranicy dóbr partycypowało w wysokim odsetku w ich całkowitym spożyciu w Rzeszy. Bez tych sprowadzanych w dużych ilościach towarów Rzesza zostałaby zmuszona do zaniechania w ogóle produkcji niektórych artykułów i znacznego ograniczenia wytwórczości innych oraz do zmniejszenia przydziałów żywności i odzieży dla ludności cywilnej.

12. Zatrudnienie oraz warunki pracy i płacy pracowników

Zaciąganie niemieckich mężczyzn do armii i rozwój produkcji zbrojeniowej stały się podstawowymi przyczynami wzrostu w latach wojny popytu na siłę roboczą. To zapotrzebowanie na pracowników usiłowano zaspokoić w drodze wykorzystywania rezerw własnej siły roboczej, jak i sprowadzania robotników do Rzeszy z krajów okupowanych, neutralnych i zaprzyjaźnionych. Sięgnięcie w szerszym zakresie do własnych rezerw rąk do pracy nastąpiło dopiero po klęsce stalingradzkiej, kiedy to objęto obowiązkiem pracy część nie zatrudnionych do tego czasu kobiet, zmniejszono liczbę osób zaangażowanych w charakterze służących i w niepełnym wymiarze godzin oraz jeszcze bardziej zredukowano produkcję dóbr konsumpcyjnych. Mimo tych przedsięwzięć Rzesza aż do końca wojny posiadała rezerwy siły roboczej. Powodów takiego postępowania było kilka. Należały do nich: obawa władz przed utratą popularności we własnym społeczeństwie i stąd tolerowanie aż do ostatecznej

232

klęski niepełnego zatrudnienia kobiet i utrzymywania stosunków pracy z dużą liczbą osób zaliczanych do kategorii „służba domowa"; wy^tę-pujące tu i ówdzie niedociągnięcia w funkcjonowaniu aparatu administracyjnego; istniejące rozbieżności w niektórych kwestiach w gronie czołowych dygnitarzy hitlerowskich. Najważniejsza jednakże przyczyna leżała w możliwości korzystania z olbrzymich rzesz tańszych robotników przymusowych sprowadzanych z podbitych krajów.

Skierowywanie maksymalnej liczby cudzoziemców z okupowanych państw do pracy w gospodarce Rzeszy stanowiło przez cały okres wojny jedną z naczelnych zasad hitlerowskiej polityki zatrudnienia. Odpowiedzialnością za realizację tego zadania obarczono do 20 marca 1942 r. kolejnych prezydentów urzędu pracy Rzeszy (Reichsarbeitsamt), a po tej dacie obowiązek ten spoczywał na utworzonym w dniu 22 marca 1942 r. urzędzie „generalnego pełnomocnika do spraw zatrudnienia" (General-bevollmachtigte fur den Arbeitseinsatz, w skrócie GBA), na czele którego stanął Fritz Sauckel. Władze niemieckie odpowiedzialne za realizację polityki zatrudnienia opracowały dokładny system rekrutacji siły roboczej, przewidujący bardzo radykalne metody werbunku na ujarzmionych ziemiach polskich i radzieckich i znacznie łagodniejsze dla pozostałych okupowanych państw. Podstawowe założenia tego systemu nie uległy aż do końca wojny zasadniczym zmianom. Na podbitych obszarach poLkich i radzieckich sprowadzał on się do dokonywania przez cały okres ich okupacji werbunku siły roboczej do pracy w Niemczech pod przymusem fizycznym. Do dyspozycji rozrzuconych na nich licznych urzędów pracy oddano niemieckie siły policyjne, a w niektórych przypadkach także i wojskowe, które uczestniczyły w masowo przeprowadzanych łapankach ludności i brutalnie egzekwowały niewykonywanie przez poszczególne osoby zarządzeń władz hitlerowskich dotyczących ich wyjazdu na roboty w Rzeszy. Na wszystkich pozostałych ujarzmionych terytoriach rekrutowano aż do początku 1942 r. siłę roboczą do pracy w Niemczech jedynie na zasadzie dobrowolnych zgłoszeń. Sprzyjały wówczas tej metodzie werbunku istniejące na niektórych obszarach dość duże bezrobocie oraz kształtujące się na nich niższe w porównaniu z Rzeszą zarobki. Ten wyłącznie dobrowolny zaciąg na roboty w Niemczech utrzymano aż do końca okupacji w Danii i Grecji. Natomiast od momentu utworzenia GBA coraz szerzej zaczęto sto_ować w rekrutacji siły roboczej w krajach Europy Zachodniej, w Norwegii, Serbii oraz w Protektoracie Czech i Moraw najpierw przymus ekonomiczny, a od 1943 r. również i fizyczny.

Ogółem podczas drugiej wojny światowej wywieziono na roboty w Rzeszy z poszczególnych podbitych terytoriów następującą liczbę osób (wraz z jeńcami wojennymi zmuszonymi do podjęcia pracy): z okupo-

233

wanych obszarów radzieckich 4978 tyś., z polskich ziem wcielonych i Generalnego Gubernatorstwa 2357 tyś., z Francji 964 tyś., z Włoch ponad 750 tyś., z Protektoratu Czech i Moraw oraz okręgu sudeckiego ponad 500 tyś., z Holandii 450 tyś., z Belgii ponad 260 tyś., z Serbii i Słowenii po ponad 100 tyś., z Danii i Grecji po kilkanaście tysięcy, z Luksemburga i Norwegii po kilka tysięcy. Nie wszyscy z nich przebywali w Rzeszy przez cały okres wojny, stąd też w poszczególnych latach istniała dość znaczna różnica pomiędzy liczbą wszystkich wywiezionych na roboty a aktualnym stanem zatrudnionych w Rzeszy cudzoziemskich robotników.

Wśród pracujących w latach drugiej wojny światowej w Niemczech robotników pochodzących z państw okupowanych zaledwie 200 tyś. według oświadczenia Sauckla przybyło do dnia l marca 1944 roku tam z własnej woli, co stanowiło około 4% zrekrutowanych do tego czasu w ujarzmionych krajach osób.

Władze hitlerowskie na podstawie zawartych międzypaństwowych porozumień sprowadzały do Rzeszy także siłę roboczą z krajów neutralnych i zaprzyjaźnionych. Łącznie pracowało w Niemczech w okresie 1941 - 1944 rocznie od ponad 100 do kilkuset tysięcy pracowników pochodzących z tych państw.

W rezultacie rekrutacji siły roboczej w okupowanych przez Niemcy krajach oraz jej werbunku w państwach zaprzyjaźnionych i neutralnych wzrastało w Rzeszy z każdym rokiem zatrudnienie obcokrajowców. W dniu 30 września 1944 r. ich liczba miała wynosić według oficjalnych informacji łącznie z pracującymi jeńcami wojennymi 7,5 min, ale były to dane zaniżone, gdyż nie obejmowały one pracujących nadal w Niemczech b. poi kich i francuskich jeńców wojennych i internowanych Włochów, liczących łącznie około miliona osób. Po dodaniu zatrudnionych w gospodarce więźniów obozów koncentracyjnych i innych miejsc odosobnienia liczba eksploatowanej w Rzeszy obcej siły roboczej przekroczyła w 1944 r. 9 min.

Rekrutacja dużej liczby cudzoziemskich robotników nie zdołała wypełnić w całości luk w zatrudnieniu powstałych w wyniku mobilizacji niemieckich mężczyzn. Stąd też rozmiary zatrudnienia spadły w Rzeszy z 39,4 min w dniu 31 maja 19S9 r. do 35,9 min we wrześniu 1944 r.

Omówione poprzednio przeobrażenia w gospodarce Rzeszy pociągnęły za sobą także zmiany w branżowej strukturze zatrudnienia, które przedstawia tab. 87. Zmniejszenie się w latach 1939-1944 zatrudnienia w przemyśle rekompensowano przedłużeniem dnia pracy, dodatkową pracą w dni świąteczne, ograniczeniem urlopów oraz przerzucaniem części zamówień na wykonanie różnych artykułów do krajów okupowanych.

234

oo

co "o

,0

ca ^ H .2,

.S

g l

0 r*^ i CA ^ 05 1 *-« NO oo" \ó" có" có" CO •*

>O <S NO <S f~ 00 oo <s NO fs i/o r-^H NO OO CO CO CO •i NO <s rvl — i w-<

O_ <N_ rt NO ON_ ON «" NO" oo" NO" có" có" CO Tj-

§ 1 i | 3 i

Vł ^ m rf c*ł «— m ^

rf O r-i ^- ^H <N m oo fS ^f" ro ^c C4 oo m vo •-» rj-I-H vi m c4 T* •— •

i \0 oS cn oC so* o" ^ó" ff -^ es ^ ^-

^* Vi oo ł~H *>ł ON m ^O fS CN TT oo t^- t^- ^o vi T— i •^-

1 " O\ Vł t— ( VL> C^ ^~

Ś ON m vo r^- oo oo O ^o m es —<

ON r*l O\ ^ 3 «. ^. 3 5. o.

Ś <S co O t^- ON oo Ol \O NO NO NO V) ^H OO rt CS T-.

*N Q Rolnictwo Przemysł i transport Usługi Administracja i służba zdrowia Wojsko i ochrona przemysłu (pracownicy cywilni) Służba domowa

O

(3

"u

ca H

„o

d

11

J .i .8 1

I!N S S S ~

N S S g

S 8 E =>

IIIS

* * * o

• —

» —

1 o" es ^ i*^ o •» CÓ" «" NO"

-H —— O O>

S I S m 3 CO -H ^t f-^ »n" oT có" es" wo co es es

1 2- ^j" c-f wó" o" — s 2 2

™~ 1 a. CO — «o o co 1. P. **?, "T, wó" oC TT co* «o co es r-i

1 ts rf fN ON oo oo -H O O O

2 S ^t *-« Cs| OO

e ? ^ OO Vi Tfr V) (^j C<J (N

oi 5 «o oo o\ oo o

-N L n s « «

? 'fi CO ł«^ C^ ON f*ł

"* >o m c^ (N

n CO ON ON ON

•N S vo m m *— 0000

o S

2 es (S o\ vo rs

* * v» m ts <s

'5 •N s 8 S 8 8

ON c«

s oo co »»• oo <N f~ CO O\

S O\ co 00" •* CÓ" N •^t- co cs <s

u lŚ -A

a

u

a ^5 s §1 1 f. ni ? ^ &

00

N o ^j C5 ^ fl

§ & H & -a .a S .H S

* c o o c a ca c ra a ś llllill e! rt a! tź

Wzrost w okresie od maja 1939 r. do września 1944 r. liczby zaangażowanych do pracy Niemek o około 300 tyś. i cudzoziemek o około 2 min spowodował z kolei przeobrażenia w strukturze zatrudnienia według płci. W maju 1939 r. kobiety stanowiły 37,1% ogółu pracujących w Rzeszy, a we wrześniu 1944 r. już 47,7%>.

W Rzeszy zatrudniano także kilkadziesiąt tysiący polskich i radzieckich dzieci obojga płci w wieku do 14 lat. Były to jedyne cudzoziemskie dzieci w Rzeszy angażowane do różnego rodzaju prac.

Wśród zatrudnionych w Rzeszy w latach wojny osób występowały różnice w odniesieniu do ich warunków pracy i płacy. Pod tym względem można podzielić pracowników na dwie zasadnicze grupy: Niemców i cudzoziemców, z tym że sposób traktowania tych drugich nie był jednolity.

W kształtowaniu się warunków pracy Niemców podczas wojny wyodrębniają się trzy okresy: pierwszy obejmujący miesiące wrzesień — listopad 1939 r.; drugi rozciągający się od grudnia 1939 r. do końca pierwszej dekady sierpnia 1944 r. i trzeci trwający od drugiej dekady sierpnia 1944 r. do końca wojny. Okres pierwszy znamionowało niewielkie pogarszanie się warunków pracy wynikające z realizacji zarządzenia władz Rzeszy z dnia 4 września 1939 r., które przewidywało natychmiastowe zawieszenie urlopów wypoczynkowych oraz dawało pracodawcom uprawnienia do zwiększenia w razie potrzeby ustalonej ustawowo długości tygodnia pracy. Zawierzone uprawnienia urlopowe przywrócono już w dniu 17 listopada 1939 r., a na mocy zarządzenia z dnia 12 grudnia 1939 r. uznano ponownie ośmiogodzinny dzień pracy za w zasadzie obowiązujący w całej Rzeszy. W drugim z kolei okresie niemieccy pracownicy korzystali z owoców odnoszonych przez Rzeszę zwycięstw i zdołali na ogół utrzymać przedwojenne warunki pracy z wyjątkiem nieco dłuższego tygodnia pracy. Na bardziej odczuwalne pogorszenie warunków pracy Niemców zdecydowały się władze hitlerowskie dopiero po udanej inwazji woj^k alianckich na froncie zachodnim i dotarciu wojak radzieckich do Wisły. W dniu 11 sierpnia 1944 r. wydano bowiem zarządzenie o zawiedzeniu aż do odwołania urlopów dla przygniatającej większości pracowników oraz o przedłużeniu w przemyśle zbrojeniowym tygodnia pracy do 72 godzin. Inne z kolei zarządzenie z dnia 31 sierpnia 1944 r. wprowadzało dłuższy tydzień pracy również w pozostałych gałęziach przemysłu i innych działach gospodarki. Miał on wynosić do 60 godzin. W niektórych gałęziach przemysłu pracowano nawet i wówczas krócej z powodu braku surowców.

Zatrudnionych w Rzeszy cudzoziemców można podzielić pod względem sposobu ich traktowania i stworzonych warunków pracy na trzy grupy: 1) pochodzących z krajów neutralnych i zaprzyjaźnionych z Rze-

236

szą; 2) zrekrutowanych na roboty w Niemczech na okupowanych terytoriach Europy Zachodniej, Południowo-Wschodnie j oraz Skandynawii; 3) deportowanych z podbitych ziem polskich i radzieckich. Warunki pracy pierwszych były takie same jak robotników niemieckich. Pracowników zaszeregowanych do drugiej grupy odróżniało od robotników zrekrutowanych w krajach neutralnych i zaprzyjaźnionych z Rzeszą zatrzymanie ich, z nielicznymi wyjątkami, przemocą w Niemczech aż do końca wojny oraz obciążanie ich także różnymi pracami porządkowymi w przedsiębiorstwach, wykonywanymi w godzinach dodatkowych. Pociągało to za sobą przedłużenie niekiedy już w latach 1941 -1943 dnia pracy do 12 i więcej godzin. Najgorsze warunki pracy spośród wszystkich zatrudnionych w Rzeszy cudzoziemców władze hitlerowskie stworzyły Polakom i obywatelom radzieckim. Robotników tych dwóch narodowości pozbawiono całkowicie możliwości zawierania umowy o pracę oraz wpływu na zmianę treści stosunku pracy; zawieszono dla nich urlopy wypoczynkowe oraz tolerowano ustaloną dla nich przez pracodawców długość dnia pracy do 12 i więcej godzin. Trudne warunki ich pracy pogarszała jeszcze panująca w wielu przedsiębiorstwach i gospodarstwach domowych atmosfera nieufności i wrogości wobec nich, wyrażająca się m. in. w wymierzaniu im często chłosty, obrzucaniu ich różnorodnymi obelgami i przekleństwami oraz w ubliżaniu godności ludzkiej i narodowej.

Władze hitlerowskie różnicowały zatrudnione w Rzeszy osoby także w odniesieniu do wysokości wynagrodzenia wypłacanego za świadczoną przez nie pracę. Pod tym względem wyodrębniły się trzy zasadnicze grupy pracowników: 1) narodowości niemieckiej; 2) cudzoziemcy przebywający w Niemczech z wyjątkiem Polaków i obywateli ZSRR; 3) osoby deportowane na roboty w Rzeszy z ujarzmionych ziem polskich i radzieckich oraz Cyganie.

Pracownicy narodowości niemieckiej już we wrześniu 1939 r. odczuli dotkliwie skutki zarządzenia władz hitlerowskich pozbawiającego ich dodatków pieniężnych za godziny nadliczbowe i pracę w dni świąteczne oraz wyższej aniżeli 10% podstawowej stawki wynagrodzenia z tytułu pracy akordowej. Te wszystkie ograniczenia zniesiono w listopadzie 1939 r. i od tego czasu wypłacanie dodatków za zatrudnienie w godzinach nadliczbowych oraz za pracę nocną i w dni świąteczne stanowiło główną przyczynę wzrostu i zarazem wahań w przeciętnej, tygodniowej nominalnej płacy robotników przemysłowych w latach 1939 - 1944 (tab. 88).

Wzrostowi nominalnych płac towarzyszyło do 1941 r. także zwiększenie się ich wartości realnej, która od następnego roku się zmniejszała w wyniku podniesienia cen na artykuły przydziałowe (tab. 89). Ten spa-

237

dek realnej wartości zarobków był w rzeczywistości jeszcze wyższy, aniżeli to wykazuje tabela 89, gdyż ludność niemiecka w miastach musiała nabywać niektóre niezbędne towary także po cenach wolnorynkowych.

Tabela 89

Wskaźnik przeciętnych realnych plac w Rzeszy w latach 1936 - 1944

Rok Przeciętna płaca realna

za godzinę tygodniowa

1936 100,0 100,0

1939 107,2 111,1

1940 106,4 111,1

1941 109,2 116,0

1942 108,6 114,2

1943 107,0 112,0

1944

marzec 104,7 108,6

Źródło: S H Deutschlund..., s. 468-469.

Takie same jak dla Niemców zarobki przewidywano dla pracujących w Rzeszy cudzoziemców, z wyjątkiem Polaków, obywateli radzieckich i Cyganów. Wszystkie przynależące do tych trzech grup narodowościowych osoby pozbawiono prawa do pobierania wszelkich dodatkowych świadczeń pieniężnych w postaci trzynastej pensji, gratyfikacji, premii, dodatków z okazji zawierania ślubu, pogrzebowego oraz dodatków rodzinnych. Ponadto mogły one otrzymywać wynagrodzenie tylko za rzeczywiście wykonaną pracę. Dla zatrudnionych w rolnictwie polskich i radzieckich robotników wydano specjalne taryfy płac, które ustalały ich zarobki netto na poziomie od 40 do 60% niższym od pobieranych za tę samą pracę przez Niemców. Wszystkim pozostałym pracującym w Niemczech Polakom i obywatelom ZSRR potrącano od podstawowego wynagrodzenia specjalną daninę. W przypadku Polaków nazywano ją „społeczną daniną wyrównawczą" (Sozialausgleichabgabe) i wynosiła ona 15% zarobków brutto. Od l kwietnia 1942 r. daninę tę pobierano także od Cyganów, Litwinów, Łotyszów i E^tończyków. Natomiast reszcie obywateli ZSRR potrącano „daninę wschodu" (Ostabgabe), o bardzo wysokim stopniu progresji, wahającym się od 0,2 do 59,9%. W rezultacie wprowadzenia niskich stawek taryfowych i potrącania wspomnianych dodatkowych świadczeń zarobki netto polskich i radzieckich robotników były bardzo niskie. Od listopada 1943 r., a więc w obliczu zbliżającej się klęski, zaczęto je sukcesywnie podwyższać, ale nawet i wówczas stanowiły one w rolnictwie od 50 do 80% zasadniczego wynagrodzenia

238

Niemca. Niewielkie w sumie zwiększenie tych płac miało głównie na celu wyciśnięcie z polskich i radzieckich robotników jak najwyższej wydajności pracy. Ta podwyżka nominalnych wynagrodzeń nie wyrównywała spadku ich realnej wartości, powodowanego wzrostem cen na podstawowe artykuły na „czarnym rynku", w które Polacy i obywatele ZSRR musieli się nieraz zaopatrywać.

W latach wojny uległy pogorszeniu zatem warunki pracy i płacy wszystkich pracowników najemnych w Rzeczy. Stosunkowo najmniej ucierpiała pod tym względem niemiecka klasa robotnicza, której władze hitlerowskie nie chciały sobie zrażać w obawie przed wzrostem w jej szeregach niezadowolenia i oburzenia oraz wywołaniem rozruchów, jakie mogłaby spowodować zbyt radykalna, niekorzystna zmiana jej położenia. Zdawano sobie także z tego sprawę, że nagłe i daleko idące pogorszenie warunków pracy i płacy Niemców może wywrzeć ujemny wpływ na nastroje panujące wśród żołnierzy na froncie, a tego za wszelką cenę starano się uniknąć. Najgorsze natomiast warunki pracy i płacy posiadali z pracowników pozostających w stosunku najemnym Polacy, Cyganie i obywatele ZSRR, o czym zadecydowało stosowanie wobec nich kryteriów rasowych.

Odrębne zasady postępowania stosowano wobec zatrudnionych w Rzeszy Żydów, jeńców wojennych i więźniów. Warunki pracy i płacy Żydów w Niemczech regulowały w pierwszych miesiącach wojny zarządzenia lokalnych władz państwowych, na podstawie których skierowywano ich do rozmaitych naglących robót. Do prac tych dochodzili z domu. Dopiero w połowie 1940 r. rozpoczęto skoszarowywanie Żydów i zatrudnianie ich w grupach. Wynagrodzenie otrzymywali oni tylko za faktycznie wykonaną pracę bez jakichkolwiek dodatków, w tym rodzinnych, oraz pozbawiono ich prawa roszczeń do urlopu. W ten sposób postępowano z Żydami aż do momentu deportacji ich do obozów koncentracyjnych.

W niemieckiej gospodarce wykorzystywano także siłę roboczą jeńców wojennych. Najintensywniej eksploatowano z nich obywateli radzieckich i z nimi też obchodzono się najbezwzględniej. Długość ich dnia pracy wynosiła często 10, a nieraz nawet dochodziła do 16 godzin. Rzadko zapewniano im wypoczynek w dni świąteczne. W początkowym okresie jeńcy wojenni wszystkich narodowości nie otrzymywali za wykonywaną pracę żadnego pieniężnego ekwiwalentu. Dopiero po klęsce stalin-gradzkiej w celu osiągnięcia wyższej wydajności pracy wypłacano im symboliczne wynagrodzenie, wynoszące, w zależności od narodowości, od 20 do 70 fenigów dziennie. Otrzymywano je początkowo w tzw. „pieniądzu obozowym" (Lagergeld), a dopiero od l października 1944 r. częściowo także w markach.

239

Podczas drugiej wojny światowej eksploatowano w Niemczech na dużą skalę również siłę roboczą więźniów. Wykonywali oni na ogół najcięższe prace, m. in. w kamieniołomach, w podziemnych fabrykach broni, w górnictwie, w przemyśle zbrojeniowym, w budownictwie, przy regulacji rzek i oczyszczaniu moczarów. Część więźniów spełniała powierzone im zadania w znajdujących się wewnątrz obozów koncentracyjnych i więzień zakładach produkcyjnych i usługowych. Warunki pracy więźniów były wszędzie bardzo trudne. Wymagana od nich nadmierna praca, często ich psychiczne i fizyczne maltretowanie, bardzo niskie racje żywnościowe, brak przeważnie opieki lekarskiej — wszystko to spowodowało, że występowała wśród nich wysoka śmiertelność.

13. Warunki materialno-bytowe ludności

W latach drugiej wojny światowej obniżeniu uległa stopa życiowa niemieckiego społeczeństwa, o czym zadecydowały wspomniany już spadek realnych płac ogromnej większości pracowników najemnych, zmniejszenie się nominalnych i realnych dochodów części właścicieli środków produkcji i świadczenia usług, obniżenie wartości realnej rent i innych świadczeń; malejące przydziały żywności, odzieży i innych artykułów codziennego użytku, niekorzystnie kształtująca się sytuacja mieszkaniowa, jak i wzrost zachorowalności.

Przydziały żywności dla ludności niemieckiej w Rzeszy były wystarczające do drugiej połowy 1943 r. i zapewniały mniej więcej poziom spożycia z 1937 r., co zawdzięczano przede wszystkim omówionemu już przywozowi dużej ilości artykułów spożywczych z okupowanych krajów oraz ich importowi z państw neutralnych i sojUozniczych. Dzienna wartość kaloryczna tej spożywanej żywności wynosiła w latach 1939-1943 ponad 3000 kalorii. Dopiero od drugiej połowy 1943 r. zaczęły spadać w Rzeszy z wymienionych już kilkakrotnie powodów zasoby żywności, co powodowało sukcesywne zmniejszanie jej przydziałów dla ludności cywilnej. W 1944 r. i na początku 1945 r. dzienna wartość kaloryczna wszystkich uzyskiwanych przydziałowych artykułów spożywczych oscylowała w granicach od 2000 do 2100, a w ostatnich tygodniach wojny od 1400 do 1500 kalorii. Ponadto od początku 1945 r. wystąpiły pierwsze poważniejsze zgrzyty w funkcjonującej dotąd sprawnie hitlerowskiej machinie dystrybucyjnej, która w ostatnich miesiącach wojny nie była już w stanie zrealizować wszystkich przyrzeczonych, nawet tych zmniejszonych przydziałów żywności.

Niższe od ludności niemieckiej przydziały żywności otrzymywali zatrudnieni w Rzeszy robotnicy przymusowi niektórych narodowości oraz Żydzi i Cyganie. Dzienna wartość kaloryczna przydziałowej żywności

240

wynosiła dla normalnych konsumentów pochodzących z okupowanych obszarów ZSRR niespełna 1500 i dla ciężko pracujących około 18JO kalorii, ale była ona jeszcze w przypadku nLkiej wydajności pracy redukowana. W ostatnich czterech miesiącach wojny spadła poniżej 1530 kalorii. Głód dokuczał także większości Polaków deportowanych do Rzeszy, których dzienna wartość kaloryczna wyżywienia oscylowała w latach 1940 - 1942 w granicach od 15JO do 1800, a w następnym okresie zmalała do około 1000 kalorii. Na polskich ziemiach wcielonych do Rzeszy dzienna wartość kaloryczna przydziałów żywności dla normalnego konsumenta narodowości polskiej wahała się w latach 1941 -1944 od 1373 do 1700 kalorii. W praktyce była ona często niższa z powodu wielokrotnego odwoływania przez władze hitlerowskie sprzedaży przyznanych już na dany okres produktów żywnościowych względnie obniżania ich ilości oraz nierzadko pogarszania się jakości niektórych artykułów. Bardzo nLkie przydziały żywności zapewniały władze hitlerowskie także Żydom i Cyganom, którym początkowo przydzielano żywność o dziennej wartości kalorycznej do 1500, a ciężko i bardzo ciężko pracującym do 1800 kalorii. Te normy przydziału żywności utrzymano dla Żydów i Cyganów zatrudnionych w przemyśle zbrojeniowym i w innych ważnych dla Rzeszy dziedzinach gospodarki aż do momentu ich zagłady. Dla pozostałej, żyjącej w dotychczasowych miejscach zamieszkania ludności żydowskiej i cygańskiej obniżono je już w 1940 r. do około 1000 kalorii.

Na niewystarczającym do zachowania sił i zdrowia poziomie utrzymywały się przez cały okres wojny przydziały żywności jeńców wojennych w Rzeszy, którym dostarczano potrawy przy ciężkiej pracy o dziennej wartości kalorycznej dochodzącej do 1800 kalorii.

Jeszcze mniej żywności dawano więźniom obozów koncentracyjnych, której dzienna wartość kaloryczna oscylowała w granicach od 700 do 1100 kalorii. Dla olbrzymiej większości więźniów nie istniała żadna możliwość uzupełnienia tych bardzo nLkich racji żywnościowych, stąd też bardzo szybko następowało ich wycieńczenie i w dalszej konsekwencji śmierć.

W rezultacie zmniejszenia przydziałów żywności spadła w latach 1940 -1945 konsumpcja większości artykułów spożywczych na głowę ludności, co ilustruje tabela 90.

Część ludności w Rzeszy odczuwała w latach 1939 - 1945 także brak odzieży i innych artykułów codziennego użytku. Zaopatrywanie konsumentów w te towary następowało już od pierwszych miesięcy wojny na podstawie karty odzieżowej (Kleiderkarte) i bonów (Bezugscheine). Otrzymane na ich podstawie artykuły nie wystarczały na pokrycie całego występującego na nie zapotrzebowania, zwłaszcza u cudzoziemców,

16 Cz. Łuczak: Dzieje gospodarcze ...

241

którym przyznawano mniej w porównaniu z Niemcami punktów upoważniających do kupna towarów włókienniczych. Ludność poLką ziem, wcielonych zaopatrywano początkowo w karty odzieżowe opiewające na 2/3 wysokości przydziałów dla Niemców, od pierwszego kwartału 1942 r. już tylko na połowę, a od 1943 r. poniżej 1/3. Małe ilości odzieży przy-

Tabela 9Q

Spożycie niektórych artykułów spożywczych w Rzeszy na głowę ludności

ó i co

W ^4

bo g~ M rt S 60 3

Rok •* "* ^ .X N c +5 fco 52 ^ t>0 S * 60 M .x .5

<u ca ^ o S N C co o 3 S S •* >, _o §

la- y -o 3 t-t

" *S .S o 2 G -d j— P3 ii P VI % " § 3 N

1940 124,2 8,6 5,2 26,2 14,0 3,1 89 1,5 17,3 .

1941 117,0 10,8 5,2 23,0 14,0 2,5 62 0,8 18,1

1942 111,8 8,2 4,1 18,5 11,6 2,3 42 3,2 16,8 130,5

1943 131,2 9,6 3,3 18,8 11,6 2,6 33 3,1 16,5 168,0

1944 139,6 11,0 3,0 18,9 11,1 1,7 42 3,1 17,6 124,0

1945 113,5 14,0 1,8 8,1 5,6 0,7 1 2,2 9,5 99,5

Źródło: SozialgescMchtliches Arbeitsbuch..., t. III, s. 109.

dzielano także cudzoziemskim robotnikom w Rzeszy, spośród których najgorzej pod tym względem traktowano Polaków i obywateli ZSRR. Przedstawicielom tych dwóch narodowości wręczano na okres dwóch lat kartę odzieżową umożliwiającą w praktyce nabycie jedynie niewielu drobnych artykułów. Na kupno ubrania i obuwia musieli oni ubiegać się o specjalne talony, które wydawano bardzo rzadko.

Wraz z przedłużaniem się wojny spadło zaopatrzenie ludności w Rzeszy również w inne artykuły reglamentowane codziennego użytku, jak np. mydło, proszki do prania, zapałki i węgiel.

Podczas wojny nastąpiło pogorszenie także warunków mieszkaniowych ludności. Wynikało ono przede wszystkim z ograniczenia budownictwa mieszkaniowego i zniszczeń budynków w trakcie działań wojennych, a na ziemiach wcielonych dodatkowo jeszcze z przesiedleń i wysiedleń rodzimych ich mieszkańców. Najgorsze warunki mieszkaniowe posiadali w Rzeszy deportowani na jej terytorium przymusowi robotnicy. Na wsi większość z nich mieściła się w ciasnych, przeważnie nie opalanych i słabo oświetlonych izbach, wyposażonych w prymitywne i niewystarczającej ilości meble. Część tych kwater znajdowała się na strychach i w piwnicach, a jeżeli chodzi o Polaków i obywateli ZSRR, to nie należały do rzadkości przypadki umieszczania ich w pomieszczeniach gospodarczych. Cudzoziemscy robotnicy zatrudnieni w pozarolni-

242

czych gałęziach gospodarki mieszkali w zdecydowanej większości w specjalnie dla nich przygotowanych obozach znajdujących się w administracji DAF, których było w 1944 r. 22 tyś. Ulokowano ich tam we wspólnych większych pomieszczeniach zlokalizowanych w barakach, salacU tanecznych, remizach strażackich, wycofanych z eksploatacji ^tatkach itp. Pomieszczenia te już ze względu na swoje pierwotne przeznaczenie nie były dostosowane do celów mieszkalnych i stąd też nie posiadały wystarczającej liczby łaźni, pralni, kuchni, urządzeń ogrzewczych itp.

Wyczerpująca praca, urągające nieraz podstawowym zasadom higieny warunki mieszkaniowe, niedożywienie, troska o losy najbliższych, nostalgia U robotników, przymusowych i otaczająca ich atmosfera wrogości — wszystko to obok wielu jeszcze innych czynników wywierało negatywny wpływ na zdrowie ludności. Szerzyły się wśród niej różnorodne choroby, w tym także epidemiczne. Największą liczbę osób, zwłaszcza wśród cudzoziemskich robotników, trawiły gruźlica, dur plamioty, reumatyzm, zaburzenia psychiczne, przewlekłe schorzenia przewodu pokarmowego. W Rzeszy liczba zachorowań na tyfus wynosiła w 1938 r, 6253, a w 1942 r. (wraz. z ziemiami wcielonymi) 22 481 i w 1943 n-26639 praż na czerwonkę odpowiednio 5422, 15137 i 7371. W miarę przedłużania się wojny stan zdrowotny części ludności w Rzeszy i na ziemiach do niej wcielonych był coraz gorszy. Wynikało to nie tylko z oddziaływania wymienionych poprzednio czynników, ale także ze stosowania coraz częściej w produkcji przemysłowej surowców o coraz wyższym stopniu ich toksyczności, co wywierało negatywny wpływ na zdrowie wielu robotników, oraz w odniesieniu do Polaków i obywateli radzieckich daleko idącego ograniczenia dla nich lecznictwa. Takie postępowanie wobec przebywającej w Rzeszy i na ziemiach do niej wcielonych ludności polskiej i radzieckiej stanowiło jedną z głównych przyczyn wysokiej wśród niej śmiertelności.

14. Wojenne straty materialne Rzeszy i okupowanych przez nią krajów

Wywołana przez władze hitlerowskie druga wojna światowa spowodowała obok ludnościowych także i poważne straty materialne zarówno w Niemczech, jak i w ujarzmionych przez nie państwach. Ubytek podczas wojny majątku narodowego Rzeszy w granicach z 1938 r. oszacowano na kwotę od 258 do 287 mld mk (wartość 1939 r.), co stanowiło około 47% jego stanu z 1939 r. W tej kwocie zawarto również majątek Trzeciej Rzeszy utracony na ziemiach, które po wojnie weszły w skład nieniemieckich organizmów państwowych. Jego wysokość określono na 12 -13%. Straty wojenne dla Republiki Federalnej Niemiec

M- 243

ustalono na 8551 min mk wartości z 1961 r. Poniesione w poszczególnych gałęziach niemieckiej gospodarki straty materialne obliczono w odsetku następująco: rolnictwo i leśnictwo 25, przemysł i rzemiosło 50, handel i gastronomia 70, transport i łączność od 45 do 50, budynki publiczne 50 oraz budynki mieszkalne 40.

Bezpośrednie i pośrednie straty materialne krajów w całości lub częściowo okupowanych przez Trzecią Rzeszę wynosiły w walucie z 1938 r.: ZSRR 2569 mld rubli (485 mld dolarów), Polska 258 423 min zł (49,2 mld dolarów), Jugosławia 9145 mld dinarów (46,9 mld dolarów), Czechosłowacja 347 mld koron, Belgia 175 bil. franków, belgijskich, Norwegia 535 min koron oraz Austria 64,3 mld marek niemieckich. W rezultacie tych strat zmniejszył się w latach wojny majątek narodowy w Polsce o 38%, w ZSRR o 33°/o, Norwegii o 18,5% i Francji, p 8%. Najwięcej pod względem gospodarczym ucierpiały obszary ZSRR, Polska i Jugosławia (szczególnie Serbia), a więc kraje najbardziej eksploatowane ekonomicznie przez hitlerowskie Niemcy. Te trzy państwa posiadały także największe straty ludnościowe stanowiące głównie rezultat najkonse-kwentniej realizowanej eksterminacji ich obywateli. Rozpętana przez Trzecią Rzeszę wojna wyrządziła duże iszkbdy materialne i biologiczne również pozostałym okupowanym krajom, jak i samym Niemcom. W konsekwencji tych wszystkich strat Wystąpił" w poszczególnych krajach po zakończeniu wojny spadek dochodu narodowego, co "z'kolei doprowadziło do poważnego obniżenia się stopy życiowej ich ludności.

WYKAZ WYKORZYSTANYCH ŹRÓDEŁ ARCHIWALNYCH I DRUKOWANYCH ORAZ OPRACOWAŃ

Źródła archiwalne (zespoły)

l •

J

Bundesarchiv Koblenz • ' •• ;'; '" ' ' •' • •••••'<• • <• <~ ' • ••••^••>

. Reichslinanzminiśterium' '"' ."'<•>••<

• •'-' Reichskanzlei ••-•:'"; " ; '••'.<••••--•:--- '• ,-;.,.. ,:- .**><? ''•'- Reichsńiiriisterium fur ErnShrung Und Landwirtschaft ' •; "•' ' ^•"i Reichsverkehrsminjs^erium ' • J .•""':.-. .'*'•• ^u

•••' Rełchswirtschaftsministłśrium ; '' ' , ' Wojewódzkie Archiwum Państwowe Łódź r

'• Der Chef der Sipo und SD'.1 Einwahdererzentralstelle Lłtzrttannstadt Zeritraleś Staatsarchiy der DDR Pńtsdam

Auswartiges Amt. . : . s ' Reicbsministeriuiri fur ErńShruhg und' Landwirtschaft '• J ;.' " • Reichswirtschaftsministeriiim •'•' " v;" "

Źródła drukowane

• • .

, (Wydawnictwa dokumentów . „

Ąkten der, Reichskanzlei Weim«rer Reąubli^. Boppard a. Rhein 1968-1978. ,?

Anatomie des Krieges. Berlin 1969.

Bąyern in der WS-Zei(. tłeraus^pgeten von AS. B r os za t, E. F r8 h l ich, F. Wie,-s e m a n n, Miinchen — Wien 1977.

B l e y e r F., Drobi s- ch K., Dokymente żur Ausbeuiung auslandischer Zwangs-arbeiter durch dąs.. deutęche ..Monopolkapital im Zweiten Wfeltkrieg. Bulletiń des Arbeitskreises ^Ż.werter Weitkrieg", 1970, nr 3, s. 26-93. Berlin.

Boelcke W. A., Deutschlands Riistung 'im Zjaeiten Weitkrieg. Frankfurt a, Main

1969.' ' : ' '"'' .'. . ', ,'. .' . '"; /. •'.'' _ ... .'. "' '..-.•'

Brenner H., Żur Frage . der Au&beutung von KZ-Hdftlingen durch den Osromr -Konzern 1944145. Żeitschrift fur Geschićhtswissenschaft, XXVII, 1979, s. 952-

-: -965. Berlin. . .....,,,.

B r o ż e k A., Memoriał nddprezydentów prowincji wschodnich z 1929 r* Przegląd Zachodni, 1069, nr 6, s. 3»0 - 389, Poznań. . ;

Bruning H, Briefe und Gesprache. 1934- 1945. Stuttgart 1974.

C zol lek R., E ich hol t z D., pie deutschen Monopole und dej- 22. Juni 1941. ZeiUchrif t f iir Geschićhtswissenschaft, XV, 1967, s. 64-76. Berlin.

245

De SS en Nederland. T. I - II. S-Gravenhage 1978.

Der Menscheneinsatz. Grundsdtze, Anordnungen und Richtlfnien. Berlin 1940.

Der Nationalsozialismus. Dokumente 1933 -1945. HeraUśgegębtett und kommentiert

von Walther Hof er. Frankfart a. Main 1957. Der Prozeft gegen die Hauptkriegsverbrecher vor dem Internationalen Militiirge-

richtshof. T. I - XLII. Numberg 1947 - 1949. Die Deutsche Nationalversammlung im Jahre 1919 tn ihrer Arbeit fur den Aujbau

des neuen deutschen Volksstaates. Herannagegeben von Ed. Heilfron. T. I -

- IX. Berlin. Die Deutschen in der Tschechoslowakei 1933 -1947. Dokumentensammlung. Zu-

sammengestellt, mit Yorwort und Anmerkungen versehen von Vaclav K rai.

Praha 1964. . . ... .....'

Die Niederlage 1945. Aus dem Kriegstagebuch des Oberkommandos der Wehr-

macht. Herausgegeben von Percy Ernst Schramm, Munchen 1962. Diktierte Option. Neumiinster 1972.

Dokumente deutscher Kriegsschdden. T. I - V. Bonn 1958 - 1964. Dokumente żur deutschen Geschichte 1924 -1929. Herausgegeben von Wolfgang

R u g e und Wolfgang Schumann. Berlin 1975. Dokumente żur deutschen Geschichte 1942 -1945. Herausgegeben von Wolfgang

R u g e und WolLga<nig S c h u ni a n n. Berlin, 1977. DrechslerK., D r e s s H., H a s S G., Europaplane des deutschen Imperialismus

łm Zweiten Wettkrieg. Zeitschrift fUr Geschichtswissenschaft, XIX, 1971, s. »l«r

-931. Berlin.

Eichholtz D., Die IG-Farben -*-. „FnedenSpŁonuna". Schlusseldokumente der faschistischen ^Neuordnung des europoischen GrbjSrdttmś". Jahrbueh fiif Wirtschaftsgeschichte, 1966/III, s. 271 - 332. Berlin.

Błhard L., Kriegsfinanzierung und Schuldenkonsolidierung. FaksimUedruck der Denkschrift von 1943/44. Franfcfurt a. Main — Berlin—Wfen.

Fali Barbarossa. Berlin 1970.

Fali 6. Ausgew&hlte Dokumente und Urteil des IG-Farben-Prozesses. Berlin 1970.

Griff nach Siidosteuropa. Berlin 1973.

Groehler O., Die Giiter der Generale. Zeitschrift fUr beschichtswiśserischaft, XIX, 1971, s. 655 - 663. Berlin.

Ha l p er l n 3., J^itifc und Wiiriscftaft fti tfeii &nt*eiteidi6ingsjahre* t!93& - 1946). Bern 1963.

Hecker H., ttie Umstedlungsvetłr&0ti des SetifafcfeiHl jteitftfe* loahrenA fos ŻiJoei-ten Weltkrieges. Hamburg 1971.

tt e i b e r H., Lagebesprechungen im Fuhrerh&upłĄu&riier. MiUmchełi 19©2.

— —, Reichfuhrer. Briefe an und vórn tilmmler. MtiftcHett i97t).

Heinnch łtimmler. Óeheimredeii 193$ bis 1945 und 'Andete Ausspraćheń. Hteaus-

1!l gegeben von Bradley F. Smitti (irtd Agiles F. PeUrson mit einer Ełn-fiihrung von J. C. F e s t. Frankfurt a. Main—Wien 1974.

iłtibatsch W., Hitlets Weisungen fiir dtó Kr^gsiśArun^ 1939-1945. Frankfurt a. Main 1962.

J a c o b s e n H. A., Der Zweite Weltkrieg in Chronik und Dokumenten. Darmstadt

; 1959.

K e h r l H., Krisenmanager im Dritten Reich. Diisseldoff 1973. :

Kriegstagebuch des Oberkommandos der Wehrmaćhi 1940 -1945. T. I - IV. Herausgegeben von Percy E. S c h r a m tn. Frankfurt a. Main 1961-1965.

Kiihln R., Der Óeutsche Faschismus in QuelleH:':tfkd Dokumenten. K6'ln 1975.

l!

' l l

Lagę und Kampf der Landarbeiter im Ostelbischen Preufen. Quellen. Einleitung H. Hub n e r. Auswahl und Bearbeitung H. H ii b n er i H. Kat hę. T. I i II. Berlin 1977.

Ljudske i materijalne żrtve Jugoslamje u ratnom naporu 1941 - 1945. Reparaciana Komisija pri vladi Federatłve Narodne Republiki Jjgoslavije b.m. i b.d.

Madajczyk Cz., Generalplan Ost. Przegląd Zachodni, XVII, 1961, nr 2, s. 66-

-103. Poznań. Meldungen aus dem Reich. Herausgegeben von Heinz Bóberach. Neuwied—

-Berlin 1965.

Opitz R., Europastrategien des deutschen Kapitals 1900-1945. Kbln 1977. Quellensammlung żur Geschichte der deutschen Sozialpolitik 1867 bis 1914, be-

griindet von P. Rassow. Wiesbaden 1966.

Picker H., Hiłlers Tischgespr&che im Fiihrerhauptąuartier 1941-42. Bonn 1951. Rada n t H., Berichte der Volkswirtśchaftlichen Abteilung der IG-Farbenindustrie

AG uber Siidosteuropa. Jahrbueh fur Wirtschaftsgeschichte, 1966/IV, s. 289-

-314. Berlin. ' R a t h e n a u W., Briefe. T. I - II. Dresden 1926.

— —, Gesammelte Schriften. T. I-V. Berlin 1918. ;

— —, Nachgelassene Schriften. T. I - II. Berlin 1928.

Schumann W., Dos Scheitern einer Zoil- und Wahrungsunion zwischen dem

faschistlschen Deutsćhland und Dantmark 1940. Jahrbueh fiir Geschichte, IX,

1973, s. 515 - 566. Berlin.

— —, Die faschistische „Neuordung" Europas nach den Planen des deutschen Mo-no#olkapitals. Żeitsćhrłft fur , Geschichtswissenschaft, XIX,. 1971, s. 224-24L Berlin,

— —, Nachkriegsplanungen der Reichsgruppe Industrie int łJerbst 1944. Eine Do-KuTnentation. Jahrbueh fur Wirtschaftsgeschichte, 1972/111, s. 259-296. Berlin-.

— —, Neue Dokumente der Reichsgruppe Industrie żur ^euordnung" Europas.

Jahrbueh fur Geschichte, V, 1971, s. 379 - 438. Berlin. S t eg mann D., Zum ,Verhaltnis Von Groflindustrie und Naiionalsozialismus. Ar-

chiv fur Ęozialgeschichte, XIII, 1973, s. 379 - 482. Bonn. VefbrecReHśche Ziele — uerbrechertsche' Mittet. Moskau 1963. Verluste der deutschen Wehrmacht (Jłeer, Kriegsmarińe, Luftwaffe) vom 1.9.1939

bis 31.1.1945. Wehrwissenschaftliehe Rundschau, XII, 1962, s. 550. Frankfurt

a. Main,

Weltherrschafit im Visier. Berlin 1975. Wollt Ihr den totolen Krieg? Die gęheimen Goebbels-Kon/erenzen 1939 -1943.

Herausgegeben von W. B o e l c k e. Munchen 1969.

Wydawnictwa statystyczne

BevSlkerung und Wirtschaft. Stuttgart—Berlin—Koln—Mataz 1972.

Burgdorfer F., Bevolkerungsentwicklung im Dritten Reich. Heidelberg—Berlin

1935.

Der Arbeitseinsatz im Deutschen Reich. Berlin. Roczniki 1939 -1944. Deutsches Geld- und Bonfctoesen in Zahlen 1876 -1975. Frankfurt a. Main 1976. Die Zivilbevolkerung des Deutschen Reiches 1940 -1945. Statiśtische Berichte.

Wiesbaden 1953. European Historical Statistics 1750- 1970. B. R. Mitćhell, 1S75.

246

247

Sozialgeschichtliches Arbeitsbuch. T. III. Materialien żur Statistik des Deutschen

Reiches 1914-1945. Von D. P e t z i n a, W. Abelshauser, A. Faust. Statistik des Deutschen Reiches. Berlin. Roczniki 1875 - 1938. Statistische Berichte fiir das Ostland. Riga. Roczniki 1941 - 1943.

Statistische Berichte fiir den Generalbezirk Lettland. Riga. Roczniki 1942 - 1943. Statistische Monatshejte jur den Generalbezirk Estland. Reyal. Roczniki 1942 - 1943. Statistisches Handbuch der Weltwirtschaft. Berlin 1936. Statistisches Handbueh von Deutschland. Munchen 1949.

Statistisches Jahrbuch fiir das Deutsche Reich. Berlin. Roczniki 1890-1922. Wirtscha/t und Statistik. Berlin. Roczniki 1940 - 1944.

Sprawozdania

Bericht der Deutschen Umsiedlungs-Treuhand-Gesellschaft m.b. H. Berlin. Roczniki

1940-1941. .

Gescha/tsbericht der „Reichsautobahnen"i Berlin. Roczniki 1933 - 1942. Geschiiftsbericht. Die Zentralwirtschaftsbank Ukrainę. Za rok 1942. Równe.

Pamiętniki '

Boehm H., Norwegen zwischen England und Deutschland. Lippoldsberg 1956". B runi n. g H., Memoiren 1918-1934. Stuttgart 1970.

Den ni er W., Die bohmische. Passion. Freiburg i. Br. — Frankfurt a.. Main 1953. Deutschland in der Weltwirtschaftskrise in Augenzeugenberiehten. Herausgegeben

und eingeleitet von W! T r e u e. bUsseldorf 1967. G P e b i b e l s J., Tagębiicher 1945. Hamburg 1977.

Hans Steinacher. Bundesletter des VDA 19 J3 - 1937. Erinnerungen und , Dokumen-. te. Herausgegeben von Hans Adolf Jacobsen. Boppard a. Rhein 1970. Helfferich E., Ein Leben. Hamburg 1984. K r o s i g h L., Personlicfte Erinnerungen. T. II. 1974. — —, Staatsban/crott." Gottingen— Frankfurt— Ziirich 1974.

Meissner O., Stoats-sekretar unter Ebert — Hindenburg — Hitler. Hamburg 1950. fNaubacher H-,. Scmderauftrąg Siidost 1940 - 1945. Berlin— ^Frankfurt a. Main 1956. .R a t h e n a u W., Tagebuch 1907 - 1922. Diisseldorf 1977. . , R a u s c h n i n g H., Gesprache mit Hitler. New York 1940.

R o h l a n d W., Bewegte Zeiten. Erinnerungen. eines Ei&enhuttenmannes. Stuttgart , 1978. . . .

Schacht H., Abrechnung mit Hitler. Berlin— Frankfurt a. Main 1949. ,.,. S c h e 1 1 e n b e r g W., Memoiren. Lengerich 1959. S c hm i d C,, Erinnerungen. Bern — Munchen — Wien 1979.

Speer A., Wspomnienia. Warszawa 1973. , - ... W a g n e r E., Der Generaląuartiermeister. Munchen 1963.

Czasopisma. Dzienniki rozporządzeń ..''-: ..--.'

Amtliche Młtteilungen herausgegeben vom Reichstreuhander fiir d«a offentllchen

Dienst. Berlin. Roczniki 1940 -1944. ... ,.-_</r Arbeit und Wirtschaft. Berlin. Roczniki 1939-1942. , . ... , ,. . , .' Der deutsche Yolkswirt. Berlin. Ro:zniki 1939-1943. ' " " , . •. •'-..', " Der Yierjahresplan. Berlin. Roczniki 1938-1943. ., , ,, . /

248

Deutsche Agrarpolitik. Berlin. Roczniki 1941-1944.

De .tsche AuGenhandels—Korrespondenz. Berlin. Roczniki 1B21 -1823.

Deutsche Yolkswirtschaft. Berlin. Roczniki 1938 - 1944. .

Deutsche Wirtschaft. Hamburg. Roczniki 1940 - 1944. ,

Deutscher Lebensraum. Berlin. Roczniki 1934 - 1941.

Deutschrfranzosische Wirtschaftszeitschrift. Frankfurt a. Main. Roczniki 1942 -1944.

Dde Deutsche Volkswirtschaft. Berlin. Roczniki 1938 - 1944.

Die neae Wirtschaft. Berlin. Roczniki 1940 - 1944.

Jahrbuch fiir nazionale Wirtschaft. Stuttgart—Berlin 1935.

Mitteil oigen des Beauftragten fur den Yierjahresplan. Berlin. Roczniki 1940-1944.

Mittełlungen fiir die Landwirtschaft. Berlin. Roczniki 1940- 1945. - : (.

Mittejlungsblatt der Haupttreuhandstelle Ost. Berlin. Roczniki 1940-1942. ._, ;

Nachrichtenblatt des Rełchsarbeitsministerium. Berlin. Lata 1940-1944. ,

Reichsgesetzblatt. Berlin. Roczniki 1939-1944. ,;:

Relohsarbeitsiblatt Berlin. RocznJki 1®38 - 1945. . . ; ,.-.',

Verkiindungsblatt des Reichsnahrstandes. Berlin. Roczniki 1940-1944. -^

Zeitschrift fur offentliche Wirtschaft. Berlin. Roczniki 1938 - 1942.

Publicystyka ekonomiczna. Przemówienia • - *' -: • •

•• . .'. ,.3 -;^-- ,•=: •; :'

A b s M., Der Kampf um unsere Schutzgebiete. Diisseldorf 1928. .

Adam, Beschdftigung auslandischer Arbeitskrafte. Deutsche Verwaltung, XVIII,. 1941, s. 321 - 325. Berlin.

A n d r e a e W., Bildung eines Gropwirtschaftsraum.es im Hinblic/c auf die Selbst-versorgungsmoglichkeiten. Grofdeutschlands. Schmollers Jahrbuch fiir Gesetz-gebung, Verwaltang und Volkswirtschaft im .Deutschen Reiche, LXV, 1941, s. 71 - 92. Berlin.

.Arbeitsei0nung und Leistungsfiihigkeit der Gstarbeiter in Deutschland. Berlin 1944.

Auhagen O., Die Ansiedlung. deutsch.er Bauern in den eingegliederten Ostge-bieten. Schmollers Jahrbuch fiir Gesetzgebung, Verwaltung und Volkswirt-schaft im Deutschen Reiche, LXVII, 1943, s. 89-102. Berlin.

B ac,ke. H.l;Um die Nahrungsfreiheit Europas. Lipsk 1942.

Cabiat.i A., Der \Vidersinn der Raparationen und die Internationale Bank. Berlin 1930.

Dernburg B., Die deutsche Finanzfcraft. Berlin 1919.

Domarus -M.,. Hitler. Reden und Profclamotionen, T. I. Wurzburg 1962, t. II. Munchen 1965.

Eynern G., Die Reichsbanfc. Jena 1928.

Ferber E., Die Preisbildang bei den offentlichen Auftragen in Deutschland im Kriege. Wirtschaftliches Archiv, LIX, 1944, s. 134-156. Jena.

F u n k W., Wirtschaftliehe Weuordnung JEitropas. B. m. 1940.

Hauschild, Der vorlaufige Reichswirtschaftsrat. 1920-1926. Berlin 1.926..

H i 11 e r A., Mein Kampf. t. I i II. Munchen 1930.

— —, „Zweites Buch". Stuttgart 1961. . , ...... ,v

H o h l f e l d H., Die Entwicfclungr deutschen Zahlungismittelumlau.fs seit 1933. Welt-

— .Wirtschaftliches Archiv, LIX, 1944, s. 305 - 319. Jena.

K r o s i g k L., Deutschlands Kriegsfinanzierung. Budapest 1941.

— —, Froffen der gegenwdrtigen Wirtschafts- und Finanzpolitik. Stuttgart .und Berlin 1938.

— —, Wationalsoziolistische Finanzpolitiic. Jena 1936.

249

L e e m a n s V., Uber die Wirtschajtsbeziehungen zwisehen Belgien und Nordwest-deutschland. Schmollers Jahrbuch fur Gesetzgebung, Yerwaltung und Volks-wirtschaft im Deutschen Reiche, LXVI, 1942, s. 199-211. Berlin.

L o e s c h K. C., Die Umsiedlungen in Europa. Jahrbuch der Weltpolitik, 1942, s. 36 - 69. Berlin.

L o e s t J., Ein Zehnjahresabschnitt organisatorischer und ideenmajttger Entwick-lung des deutschen Genossenschaftswesens. Schmoliers Jahrbach fur Gesetzgebung, Yerwaltung u.nd Yolkswirtschaft im Deutschen Reiche, LXVIII, 1944, s. 99 - 123. Berlin.

Nonnenbruch Fr., Neuordnung in Europa. Berlin 1939.

Pf af f A., Der Wirtschaftsaufbau im Dritten Reich. Munchen 1932.

P o l a ć e k A., Die Zolleingliederung des Protektorats Bóhmen und Mdhren iń das GrojSdeutsche Reich. Weltwirtschaftliches Archiv. LV, 1942, s. 232-258. Jensi.

P r i e s t e r H. E., Dos Geheimnis des 13. Juli. Berlin 1932.

R a t h e n a u W., Gesammelte Reden. Berlin 1924.

Redę des Reichsbankprdsidenten und beauftropteń Reichswirtschaftśministers Dr. Hjalmar Schacht auf der Deutschen Ostmesse. KSnigsberg 1935.

R i c h e r t G., Die deutsch-norwegische Zusammenarbeit in der Ernahrungswirt-schaft und die zukiinftigen Aufgaben auf diesem Gebiet. Oslo 1942.

S a m h a b e r E., Die neuen Wirtschafsformen. Berlin 1941.

S c h a c h t H., Das Ende der Reparationen. Oldenburg i.O. 1931. , :, :. ..

— —, Grunds&tze deutscher Wirtschaftspolitik. Oldenburg ł.O. 1935.

— —, Deutschlands Kolonialproblem. Berlin 1937.

— —, Nationale Kreditwirtschait. Berlin 1934.

.S c h ii l e r F., Das deutśche Handioerk M. der Kriegswirtscha.it. Stuttgart tirid Bet-

lin 1941.

Stothfang W., Der Arbeitseinsatz im Kriege. Berlin 1940.

Stresemann G., Das deutśche Wirtscha/tsleben im Kriege. Leipzig 1915. " T h o s A., Heimfcehr der Volksdeutschen. Berlin 1941.

Opracowania

A c k e r m a n n J., Der be0ehrte Mann am Bósporus. Europaische Jńterea sionen in der Tiirkei (1938-1941). V?: Hitler, Deatschland und die s. 489 - 507. Dusseldorf 1978.

A d l e r H. G., Der vertooZtete Mensch. Tiibingen 1974.

Adler-Rudel S., Ostjuden in DeutschZand 1880-1940. Tiibingen 1959.

A n d e x e l R., Imperialismus — Staatsfinanzen, Riistung, Krieg. Berlin f §6i.

Arndt V., „Blut und Boden" — Politik im „Sudetengau". T. I - II. Leipzig 19701.

Aifńtz H., Die Menscheńuerluste im Zweiten WeZtfcrie0. W: Bilans des Żrweiifceri Weltkrieges, s. 439 - 447. Oldenburg 1953.

B a r k a i A., Das Wirtscha/tssysfem des Natiońalsozialismus. K81n 1977.

Barkin K. D., The Controuersy ouer German IndustriaZization 1890-1902. Chicago—London 1970.

B a u d i s D., DeutschZand und GrojSbritannien in der Zeit des Ersten Welikrłegeś. Jahrbuch fiir Wirtschaftsgeschichte, 1981/IV, s. 205 - 216. Berlin.

— —, N u s s b a u m H., Wirtschaft und Staat in DeutschZand vom Endi Aes 19.

Jahrhunderts bis 1918/1919. Berlin 1978. B a y R., Der nationaZsoziaZistische Gedanfce der GrojSraumiwrtschajt t&d setne

ideoZogischen GrundZagen. Koln 1®82. Beckenbach R., Der Staat im Faschismus. Berlin [West] 1974.

250

Beitel W., Notzold J., Deutsch-sowjetische Wirtschaftsbeziehungien in der

Zeit der Weimar er Republik. Baden — Baden 1'979. Bennecke H., Wirtscha/tZiche Depression und politischer Radifcalismus 1918-

- 1938. Miłnchen— Wien 1970.

B e r e n d I., Ranki G., Die deutśche uiirtschaf tlżche Eipansion und das ungrari-sche Wirtscha/tsŻeben żur Zeit des Zweiten Weltkrieges. Acta Historica, V, 1958, s. 313 - 359. Budapest.

— — , — — , German-Hunpanan ReZations Following Hitler's Rise to Power (1933-34).

Acta Historica, VIII, 1961, s. 313 - 348. Budapest. B e r g h a h n V. R., Das VoZfcsbefirehren gegen den Young-Plan und die Urspriinge

des Prdsidialregimes, 1928 - 1930. W: Industrielle Gesellschaft und politisches

System, s. 431 - 446. Bonn 1978. B e r n d t R., Der Kampf des deutschen ImperiaZismus um eine zentraZisttsche

Wżrtschafts-, Verfcehrs- und FinanzpoZitifc in den An/an0sjahren der Weimarer

Republik. Studia Historiae Oeconomicae, XII, 1977, s. 141 - 152. Poznań.

— — , Wirtschaf tlżche Mitteleuropap/ane des deutschen ImperiaZismus (1926-1931).

Darmstadt 1975. Sonderdruck. Berthold R., Żur sozialokonomischen Struktur des fcapitalistischen Systems der

deutschen Landwirtschdft 1907 und 1925. Jahrbuch fiłf Wirtschaftgeschichte,

1974/III, s. 105 - 125. Berlin.

Bettelheim Ch., L'eccmomie allemande sous le nazisme. T. I i II. Paris 1971. Bierschenk T., Zahlen uber die iodhrend des Zweiten Waltkrieges umgesiedel-

ten deutschen Volksgruppeń. Źeitschrift fiir die Ostforschung, III, 1954, s. 80 -

- 83. Marburg a. Lahn. Birkenfeld W., Der sj/nthetische freibsto^Jf 1933-1945. G8ttłngen— Berlin—

-Frankfurt 1964.

— — , Żur Entstehuiig und GesfoZt des Vierjahresplaneś. W: Moidenne deutśche

Wirtschaftsgeschichte, s. 410 - 426. Kb'ln— Berlin 1966. Bittermann E., Die landtoirtschaf tZiche Produfction in DeutschZand 1800 - 1950.

Halle (Saale) 1956. B l a i c h F., Der Trustfcampf f 1901 - 1915). Berlin 1975.

— — , Staat und Verbfinde in DeutschZand zwisehen 187ł titid 1945. Wiesbadęn

1979. B l e y e r W., Staat und Monopole im fotaZen Krieg. Berlin 1970.

—— , Drechsler K., FSrśter G., Haśs G., Deutschland won 1939 bis 1945.

Berlin 1970.

B l u d a u K., MitionaZismus und Geńóssenschaften. Hańnover 1968. Bluńihóff O., Der EinflufS der deutschen Besetzungt auf Geld- und BdnKtóeseit

in den wahrend des Zweiten Weltkrieges besetzten Gebieten. Koln 1981. B6hm E., UberseehandeZ und FZottenbau. Dusseldorf 1972. B 8 h m e H., Dże deutsch-russischen Wirtscha/tsbeziehuneren unter dem Gesichts-

punkt der deutschen Handelspolitik (1878 - 1894). W: Deutschland untd Rufilaind

im Zedtaiter des Kapitalisrnus 1861 - 19il4, s. 173 - ISO. W^esibaden 1977.

— — , „Grenzen des Wochstums", oujSenwżrtschaftZiche Beziehungen und gesell-scha/tZiche Systemstabżlisierung. W: Irudustrielle Gesellschatft uand połitisches System, ś. 175 - 192. Bonn 1978.

B o e l c k e W. A., Kriegsfinanzierung im internationdlen Vergleich. W: Kriegs-wirtsc^haft und Rus-tung, s. 14 - 72. Dusseldorf 1977.

— — , Probleme der Findnzierungr uon MiZitarausgroben. W: Wirtschaft und Rus-tung am Vora>ben,d des Zweiten Weatkrieigies, s. 14 - 38. Dusseidcwj: 1375.

251

— —, Żur internationalen Goldpolitik des NS-Staałes.— Etn Beitrag żur deutschen

Wa.hru.ngs- und Auflenwirtschaftspolitik 1933 -1945. W: Hitler, Deutschland und

die Machte, s. 292 - 309. Dusseldorf 1978. B o h m a n n A., Menschen und Crenzen. T. I i II. Koln 1969. B orki n J., Welsh Ch. A., Germany's Master Plan. New York 1943. B o r n K. E., Der soziale und wirtschaftliche Strukturwandel Deutschlands dm

Ende des 19. Jahrhunderts. W: Modernę deutsche Sozialgeschichte, s. 271 - 284.

Koln 1976.

— —, Die Entwicklung der Banknote vom „Zettel" zum gesetzlichen Zahlungs-mittel. Mainz 1972.

— —, Celd und Banken im 19. und 20. Jahrhundert. Stuttgart 1976. Borowsky P., Deutsche Ukrainepolitik 1918. Liibeck und Hamburg 1970. Bred.emeier S., Hart er W., DM — Żur Geschichte der deutschen Morfc. . Stuttgart 1973. Brehmer G., Grundziige der staatlichen Lenkung der Industrieproduktion in

der deutschen Kriegswirtschaft von 1939 bis 1945. Miinehen 1»38. Bros za t M., Der Nationalsozialismus. Stuttgart 1981.

— —, Nationalsozialistische Polenpolitik 1939-1945. Stuttgart 1961. Buchta B., Die Junker und die Weimarer Republik. Berlin 1959. But tnę r K., Die Anfange der deutschen Kolonialpolitik in Ostafrika. Berlin

1959. Buttner U., Die Finazpolitik des Hamburger Senats in der Weltwirtschaftskrise

1929 -1932. Zeitschrift des Yereins iiir Hamburgische Geschichte, LXIV, 1978,

s. 181 - 258. Hamburg. ' ' Burgdorfer F., Die Wanderungen uber die deutschen Reichsgrenzen im letz-

ten Jahrhundert. W: Bevolkerungsgeschichte, s. 281-289. K6in 1972.

— —, Krieg und Bevolkerungsentwicklung. Miinchen—Berlin 1940.

Campus E., Die Hitlerfaschistische Infiltration Rumaniens 1939 -1940. Zeitschrift

f iir Geschichtswissenschaft, V, 1957, s. 213 - 228. Berlin. Ć a n ł s K., Wirtschafts- und handelspolitische Aspekte der deutschen Au&enpolitik

zu Beginn der 80er Jahre des 19. Jahrhunderts. Jahrbuch fiir Geschichte, XVI,

1977, s. 111 - 137. Berlin. Cecil L., Albert Ballin. Wirtschaft und Politik tm Deutschen Kaiserreich 1888-

-1918. Hamburg 1969. : , . Chmelnickaja J. L., Die Entwicklung des staatsmonopolitischen Kapitalismus

in Deutschland wahrend des Zweiten Weltkrieges. W: Der deutsche Imperia-

lismus und der Zweite Weltkrieg, t. 3, s. 191-208. Berlin 1982. C h o d o r o w s k i J., Niemiecka doktryna gospodarki wielkiego obszaru (Grofr-

raumwirtschaft) 1800 - 1945. Wrocław 1972. Clausłng G., Die wirtschaftlichen Wechsellagen von 1919 bis 1932. Jena 1933,

Clemenz M., Gesellschaftliche Urspriinge des Faschismus. Frankfurt a. Main 1972.

C o n r a d J., Die Erhohung der Getreidezdlle im Deutschen Reiche im Jahre 1885.

Jahrbuch fur Nationalokonomie und Statistik, X, 1885, s. 237 - 262. Jena. Czaya E., Der deutsche Anteil an der Ausbeutung Sildajrikas 1898-1914. W:

Drang nach Afrika, s. 216 - 220. Berlin 1977, Czichon E., Der Bankier und die Macht. Koln 1970.

— —, Der Primat der Industrie im Kartel der nationalsozialistischęn Macht. Das Argument, J968, z. 3, 168-192. Karlsruhe.

252

Czollek R., Estnische Phosphate im Griff der IG Farbenindustrie AG. Jahrbuch fiir Wirtschaftsgeschichte, 1966/IV, s. 201 - 214. Berlin.

— —, Zum Raub estnischer Olschie/eruorfcommen jur die deutsche Kriegswirt-schaft 1941 bis 1944. Jahrbach fiir Wirtschaftsgeschichte, 1969/11, s. 107-116. Berlin.

— —, Zwangsarbeit und Deportationen fiir die deutsche Kriegsmaschine in den bal-tischen Sowjetrepubliken wahrend des Zweiten Weltkrieges. Jahrbuch fiir Wirtschaftsgeschichte, 1970/11, s. 45 - 67. Berlin.

— —, E i c h h o 11 z D., Żur tmrtscha/tspożitischen Konzeption des deutschen Im-

perialismus beim Uberfall auf die Sovjetunion. Aufbau und Zielsetzung des

staatsmónópolistischen Apparats jur den faschistischen Beute- und Vernich-

tungskrieg. Jahrbuch fiir Wirtschaftsgeschichte, 1968/1, s. 141-181. Berlin. Dalii n A., Deutsche Herrschoft in Rupland 1941-1945. Dusseldorf 1958. Deist W., Die Au^rtistung der Wehrmacht. W: Das Deutsche Reich und der

Zweite Weltkrieg, I, s. 371 - 716. Stuttgart 1979. Delivanis D. J., Die Entwicklung der griechischen Volkswirtschajt 1830-1945.

Bałkan Studies, XX, 1979, s. 65 - 82. Thessaloniki. D e m p s L., Einige Bemerkungen żur Genesis der jaschistischen Arbeitseinsatz-

konzeption. W: Fremdarbeiterpolitik des Imperialismus, H. 2, s. 85 -100. Ro-

stock 1977.

D e s ć h n e r G., Reinhard Heydrich. Bsslingeri a. Neckar 1977. De t er W., Deutsche Konsumgrenossenschaften. Vom -Arbetterkonsumuerent żur

Verbrauchervertretung, Karlsruhe 1968. Deutsche Geschichte in Daten. Berlin 1967. Deittschland im Ersten Weltkrieg. Von einem Autorenkollektiy unter Leitung

von F. K l e i n. T. I - III. Berlin 1968 - 1969. Deutschland im Zweiten Weltkrieg. T. I-IV. Leitung G. H as s, K. Drechsler,

W. S c h u m a n n. Berlin 1974 - 1981. Die Konzentration in der deutschen Wirtschaft seit dem 19. Jahrhundert. Wies-

baden 1978. Dillwitz S., Dże Struktur der Bauernschaft von 1871 bis 1914. Jahrbuch ftir

Geschichte, IX, 1973, s. 47 - 127. Berlin. D j a k i n V. S., Aus der Geschichte der russisch-deutschen Wirtschaftsbeziehun-

gen. W: Deutschland und RuBland im Zeitalter des Kapitalismus 1831 -1914,

s. 163 - 171. Wiesbaden 1977. Dlugoborski W., Madajczyk Cz., Ausbeutungssysteme in den besetzten

Gebieten Polens und der UdSSR. W: Kriegswirtschaft und Riistung 1939-1945,

s. 375 - 416. Doisseldorf 1947.

D o m a r u s, W., Wationalsozialismus, Krieg und Bevolkerung. Miinchen 1977. „Drang nach Osten" i narody Centralna], Vostoinoj i Jugo-Vostoćnoj Europy.

1871 - 1918 gg. Moskva 1977. Drechsler K., Drę s s H., Hass G., Der Platz Zentraleuropas in der Koń-

2eption der Groftraumwirtschaft. Bulletin des Arbeitskreises „Zweiter Weltkrieg", 1970, nr l, s. 2 - 29. Berlin.

— —, Hass G., Schumann W., ZtoonsrsaussiedZungen und Germanisierung in den Kriegszielplanungen der faschistischen de+tschen Monopolboa.rgeoisie. Studia Historiae Oeconomicae, VIII, 1973, s. 35-49. Poznań.

Drobisch K., Eichholtz D., Die Zwangsarbeit ausliindischer Arbeitskritfte in Deutschland wahrend des Zweiten Weltkriegs. Moskau 1970.

253

E b e l i n g H., Die grafie wirtschaftliche Revolution des 19. und 20. Jahrhunderts.

Braunsohweig 1953. E i c h h o 11 z D., Die Vorgeschichte des „Generalbevollmachtigten fur den Ar-

beitseinsatz". Jahrbuch fur Geschichte, IX, 1973, s. 339 - 350.

——, Faschismus und Okonomie. Zu Problemen der Entwicklung der Produktions-verhaltnisse unter der faschistischen Diktatur. W: Faschism^s-Forschung, s. 49 - 72. Berlin 1980.

— —, Geschichte der deutschen Kriegswirtschaft 1939 - 1945. T. I: 1939 - 1941. Berlin 1971.

— —, Staatsmonopolistischęr Kapitalismus und Zwangsarbeit. Jahrbuch fiir Wirt-schaftsgeschichte, 1967/HI, s. 421 - 434. Berlin.

— —, WirtschaStspolitik und Strategie des faschistischen deutschen Imperialismus im Dnepr-Donez-Industriegebiet 1941 -1943. Militar Geschichte, 3/79, s. 281 -- 296. Berlin.

— —, Zum AnteU des IG-Farben-Konzerns an der Yorbereitung des Zweiten Weltkrieges. Jahrbuch fur Wirtschaftsgeschichte, 1969/11, s. 83 -105. Berlin.

— —, Żur Lagę der deutschen Werktdtigen in ersten Kriegsjahr 1939/40. Jahbruch fur Wirt.chaftsgeschichte 1987/1, s. 147-171. Berlin.

— —, Grossweiler K., Noch einmal: Politik und Wirtschaft 1933-1945. Das

Argument 1968, z. 3, s. 210-227. Karlsrahe. E i n h o r n M., Die okonomischen Hintergrunde der faschistischen deutschen In-

tervention in Spanien 1936 - 1939. Berlin 1962.

— —, S c h ó n h e r r S., Zum militarischen Einwirken auf die Wirtschaft im Krieg.

Jahrbuch fiir Wirtschaftsgeschichte, 1969/11, s. 53 - 82. Berlin. Emmendorfer A., Geld- und Krieditaujsicht in den von Deutschland w&hrend

des 2. Weltkrieges besetzten Gebieten. Diisseldorf 1957. E n g e l m a n n B., Krupp. Legenden und Wirklichkeit. Miinchen 1969.

— —, My poddani. Poznań 1976.

Engelsing R., Sozial- und Wirtschaftsgeschichte Deutschlands. Gottingen 1973 E n n o G., Die wirtschaftlichen Unternehmungen der SS. Stuttgart 1963. Eppenstein F., Die deutsche Industrie im Kriege 1939 -1945. Berlin 1954. E r b e R., Die nationalsozialistische Wirtschaftspolitik 1933 -1939 im Lichte der

modernen Theorie. Zitrich 1958.

Esenwein-Rothe L, Die Wirtschaftsverbiinde von 1933 bis 1945. Berlin 1965. F a c i u s F., Wirtschaft und Staat. Boppard a.Rhein 1959. Farquharson J. E., The Plough and the Swastika. The NSDAP and Agricul-

ture in Germany 1928 - 45. London 1976. Faust H., Geschichte der Genossenschaftsbewegung. Frankfurt a. Main 1965.

— —, Schulze-Delitzsch und sein genossenschaftliches Werk. Marburg 1949.

F e c h t e r U., Schutzzoll und Goldstandard im Deutschen Reich (1879 - 1914).

Wien 1974. Federau F., Der Zweite Weltkrieg. Seine Finanzierung in Deutschland. Ttibin-

gen 1962.

F e l d m a n n G. D., Iron and Steel in the German Inflation 1916 - 1923. New Jersey 1977.

— —, The Large Firm in the German Industrial System: The M.A.N. 1900 - 1925. W: Industrielle Gesellschaft .nd politisches System, s. 241-257. Bonn 1978.

— —, Steinisch L, Die Weimarer Republik zwischen Sozial- und Wtrtschafts-staat. Archiv fur Sozialgeschichte, XVIII, 1978, s. 353-439. Bonn.

.r

F«renz T., Die Massenvertreibung der Bevolkerung Jugoslawiens wahrend de& Zweiten Weltkrieges und der mipgluckte Plan einer Ansiedlung von Slovenen in Polen. Studia Historiae Oeconomicae, VIII, 1973, s. 51-76. Poznań.

— —, Nacistićka politika denacionalizacije u Sloveniji u godinama od 1941 do 1945-

Maribor 1968. F i e d o r K., Charakter i funkcja osadnictwa na wschodnich terenach Niemiec-

w okresie międzywojennym. Przegląd Zachodni, 1975, nr 2, s. 257 - 291. Poznań., Finckenstein H. W., Die Entwicklung der deutschen Landwirtschaft von 1800-

- 1930. Wiirzburg 1960. Fis c h er W., Deutsche Wirtschaitspolitik. Opladen 1968.

— —, Die Wirtschaftspolitik des Nationalsozialismus. Liineburg 1961.

— —, Die wirtschaftspolitische Situation der Weimarer Republik. Celle 1960.

— —, Probleme von Auftenhandel und Aufriistung. W: Wirtschaft und Riistung, am Yorabend des Zweiten Weltkrieges, s. 132 -135. Diisseldorf 1975.

— —j Weltwirtschaftliche Rahmenbedingungen iiir die okonomische und politi-

sche Entwicklung Europas 1919 - 1939. Wiesbaden 1980. F l e m m i.<n g J., Zwischen Industrie und christlich-nationaler Arbeiterschaft. W:

Industrielle Gesellschaft und politisches System, s. 259-276. Bonn 1978. F b r s t e r J., Rumdniens Weg in die deutsche Abhangigkeit. Militargeschichtliche-

Mitteilungen, 1/1979, s. 47 - 77. Freiburg i. Br. Fremdling R., Pierenkemper T., Tilly R. H., Regionale Differenzierung

in Deutschland als Schwerpunkt wirtschaftshistorischer Forschung. W: Stu-

dien żur regionalen Differenzierung in Deutschland des 19. Jahrhunderts,.

s. 9 - 26. Stuttgart 1979. F r e y m o n d J. F., Aspects of the Reich's Ministry of Economics Concept of an

Economic Reorganisation of Europę (1940). Studia Historiae Oeoonomicae, XIV,,

1979, s. 5 - 14. Poznań.

F r i e d J. H. E., The Exploitation of Foreign Labour by Germany. Montreal 1945. Friedensburg F., Die sowjetischen Kriegslieferungen an das Hitlerreich.

Vierteljahreshefte żur Wirtschaftsforschung, 1982, s. 331 - 338. Berlin. Fritz M., German Steel and Swedish Iron Ore 1939-1945. Goteborg 1974.

— —, German-Swedish Economic Relations during World War II. Studia Historiae-

Oeconomicae, XIV, 1979, s. 15 - 22. Poznań. Frommelt R., Panewopa oder Mitteleuropa. Stuttgart 1977. F ii l b e r t h G., Harrer J., Die deutsche Sozialdemokratie. Darmstadt und Neu-

wied 1974.

Gebhardt, Ruhrbergbau. Essen L957.

G e e r J. S., Der Markt der geschlossenen Nachfrage. Berlin 1961. Genschel H., Die Verdrdngung der Juden aus der Wirtschaft im Dritten Reich^

Berlin—Frankfurt—Ziirich 1986.

Gerber B., Staatliche Wirtschaftslenkung in den besetzten und annektierten Ost-gebieten wahrend des Zweiten Weltkrieges unter besonderer Beriicksichtigung der treuhanderischen Verwaltung von Unternehmungen und Ostgesellschaften. Tiibingen 1959.

Gersdorff U., Frauen im Kriegsdienst. Stuttgart 1068.

G e s s n e r D., Agrardepression, Agrarideologie und konservative Politik in der Weimarer Republik. Wiesbaden 1976.

— —, Agrarverbdnde in der Weimarer Republik. Dusseldorf 1976.

254

255

Geyer M., Milit&r, Riistung und Aufienpolitik — Aspekte militdrischer Revisions-politik in der Zwischenkriegszeit. W: Hitler, Deutschland und die Machte, s. 239 - 268. Dusseldorf 1978. G i 11 i n h a m J., Die Rolle der Privatwirtschaft im Dritten Reich. Zeitgeschichte,

1974, z. l, s, 20-27.

Gladen A., Ceschichte der Sozialpolitik in Deutschland. Wiesbaden 1974. G l e i t z e B., Deutschiands Bevólkerungsverluste durch den Zweiten Weltkrieg.

Yierteljahreshefte żur Wirtschaftsforschung, 1953, s. 375 - 384. Berlin. G 6 r l i t z W., Die Junker. Gliicksburg 1956. Gossweiler K., Grofibanken, Industriemonopole, Staat. Okonomie und Politik

des staatsmonopolitischen Kapitalismus in Deutschland 1914-1932. Berlin 1971. Grigorjanc T. Ju., K uoprosu o preemstvenno*ti imperialistiieskoj germani-

zatorskoj politiki i planov kolonizacii zapadnych pol'skich zemel' v period per-

voj i vtoroj mirowych vojn. W: Germanskaja vostoćnaja politika v novoe i no-

vejśee vremja, s. 114-164. Moskva 1974. Grobelny A., Das Ostrauer Industriegebiet in der Kriegswirtschaft des Dritten

Reiches 1938 -1945. Studia Historiae Oeconomicae, XIV, 1979, s. 41 - 63. Poznań. Gruchmann L., Nationalsozialistische Grofiraumordnung. Stuttgart 1962. G r u m b a c h I., K o n i g H., Beschdftigung und Lóhne der deutschen Industrie-

wirtschaft 1888 - 1954. Weltwirtschaftliches Archiv, LXX1X, 1957, s. 125 - 155. Grundmann F., Agrarpolitik im Dritten Reich. Hamburg 1979. Giinsche K. L., Lautermann K., Verbieten, Aussperren, Diffamieren. Koki

Frankfurt a. Main 1979. G u r l a n d A. R. I., K i r c h h e i m e r O., N e u m a n n F., The Fate of Smali

Business in Nazi Germany. New York 1975. H a g e l b e r g G. B., M ii 11 e r H. H., Kapitalgesellschaften fiir Anbau und Ver-

arbeitung von Zuckerriiben in Deutschland im 19. Jahrhundert. Jahrbuch fiir

Wir.schaftsgeschichte, 1974/IV, s. 113-147. Berlin. •:' H a gen W., Unternehmen Bernhard. b.m. 1955. H a h n P., Die griechische Wdhrung und wdhrungspolitische Mafinahmen unter

der Besetzung 1941 - 1944. Tubingen 1957.

H a h n W., K r u s s L., Elektrokonzerne- Riistungskonzerne. Berlin 1961. H a l f m a n n D., Der Anteil der Industrie und Banken an der faschistischen In-

nenpolitik. Koln 1974. Hallgarten G., Hitler, Reichswehr und Industrie. Żur Geschichte der Jahre

1918 - 1933. Frankfurt a. Main 1955.

— —, R a d k a u J., Deutsche Industrie und Politik von Bismarck bis heute. Frankfurt a. Main—Koln 1974.

H a n a u R., Piąte R., Die deutsche landwirtschaftliche Preis- und Marktpolitik

im Zweiten Weltkrieg. Stuttgart 1975. Handbuch der deutschen Wirtschafts- und Sozialgeschichte. T. 2. Herausgegeben

von A. A u b i n und W. Z o r n. Stuttgart 1976. Handbuch Wirtschaftsgeschichte. T. 1-2. Berlin 1981. H a n d k e H., Entwicklung und Struktur der Arbeiterklasse im Kapitalismus.

Jahrbuch fiir Wirtschaftsgeschichte, 1972/III, s. 153-178. Berlin. Hansen R., AujSenpolitik im Zusammenbruch des Dritten Reiches. W: Hitler,

Deutschland und die Machte, s. 115-134. Dusseldorf 1978.

— —, Albert Speers Konflikt mit Hitler. Geschichte in Wissenschaft und Unter-richt, XVII, 1966, s. 596 - 621. Stattgart.

256

Hansmeyer K. H., Caesar R., Kriegswirtschaft und Inflation (1936-1948). W: Wahrung und Wirtschaft in Deutschland 1876 -1975, s. 367 - 428. Frankfurt a. Main 1976.

H a r d a c h K. W., Die Bedeutung wirtschaftlicher Faktoren bei der Wiederein-fiihrung der Eisen- und Getreidezolle in Deutschland 1879. Berlin 1967.

Harmsen H., Demographische Verluste Kroatiens 1941 bis 1946. Der Donauraum, XXIII, 1978, s. 154 - 157. Wien.

H a s s e l m a n n E., Geschichte der deutschen Konsumgenossenschaften. Frankfurt a. Main 1971.

Hę i b er H., Der Generalplan Ost. Vierteljahreshefte fiir Zeitgeschichte, VI, 1958,

s. 281 - 325. Stuttgart.

Helbich J. W., Die Reparationen in der Ara Briining. Berlin—Dahlem 1962. H e 11 i n g G., Żur Bodenpolitik des deutschen Imperialismus zwischen 1918 - 1945.

Jahrbuch fiir Wirtschaltsgeschichte, 1963/III, s. 13 - 30. Berlin. H e m b e r g e r H., Zu einigen Problemen der Rohstoffversorgung und der Ver-

sorgung der Bevolkerung mit Verbrauchsgiitern im faschistischen Deutschland

in der Periode der Vorbereitung und Durchfuhrung des Zweiten Weltkrieges.

W: Der deutsche Imperialismus und der Zweite <Weltkrieg, t. 3, s. 235 - 247.

Berlin 1962.

—Hempel D., Die deutsche Montanindustrie. Essen 1969.

H e n n i n g E., Industrie, Aufriistung und Kriegsvorbereitung im deutschen Fa-schismus. Anmerkungen zum Stand der neueren Faschismusdiskussion. W: Wirtschaft und Riistung am Vorabend des Zweiten Weltkrieges, s. 388-415. Dusseldorf 1975.

— —, Thesen żur deutschen Sozial- und Wirtschaftsgeschichte 1933 bis 1938.

Frankfurt a. Main 1973. Henning F. W., Das industrialisierte Deutschland 1914 bis 1972. Padeborn 1974.

— —, Die Industrialisierung in Deutschland 1800 bis 1914. Padeborn 1973. Henseler A., Deutsche Beteiligung an chinesischen Anleihen. Bankhistorisches

Archiv, II, 1976, nr 2, s. 23 - 44. Frankfurt a. Main. Hentschel V., Das System der sozialen Sicherung in historischer Sicht 1880 -

- 1975. Archiv fiir Sozialgeschichte, XVIII, 1978, s. 307 - 352. Bonn.

— —, Wirtschaft und Wirtschaftspolitik im wilhelmischen Deutschland. Organi-

sierter Kapitalismus und Interventionsstaat. Stuttgart 1978. H e r d e g W., Grundziige der deutschen Besatzungsyerwaltung in den west- und

nordeuropaischen Landem wahrend des Zweiten Weltkrieges, Tubingen 1953. Hertz-Eichenrode D., Politik und Landwirtschaft in Ostpreuflen 1919-1930.

Koln und Opladen 1969.

— —, Reichskredite fiir die Ostsiedlung. Jahrbuch fiir die Geschichte Mittel- und

Ostdeutschlands, XXVII, 1978, s. 238 - 290. Berlin. H e r z o g R., Besatzungsverwaltung in den besetzten Ostgebieten—Abteilung Ju-

gend-Insbesondere: Heuaktion und SS-Helfer-Aktion. Tubingen 1960.

— —, Grundziige der deutschen Besatzungsverwaltung in den ost- und sudosteu-ropożschen Ldndern wahrend des Zweiten Weltkrieges. Tubingen 1955.

Hildebrand K., Vom Reich zum Weltreich. Miinchen 1969.

Hillgruber A., Hitler, Konig Carol und Marschall Antonescu. Wiesbaden 1965.

Historische Prozesse der Deutschen Inflation 1914 -1924. Berlin 1978.

H-ochdoiffer K., Die staatlichen Subventionen der Nachkriegszeit in Deutschland. Koln 1930.

17 Cz. Łuczak: Dzleie aosnodarcze ...

757

H o f f mann W. G., Das Wachstum der deutschen Wirtschaft seit dem Mitte des

19. Jahrhunderts. Berlin—Śłeidelberg—New York 1965.

— —, M ii 11 er H. J., Das deutsche Volkseinkommen 1851-1957. Tiibingen 1959. H o h l f e l d H., Die Entwicklung deutschen Zahlungsmittelumlaufs seit 1933. Welt-

wirtschaftlieh.es Archiv, LIX, 1944, s. 305 - 319. Jena.

Holtfrerich C. L., Die deutsche Inflation 1914-1923. Berlin 1980. H o l z K. A., Die Diskussion um den Dawes- und Young-Plan in der deutschen

Presse. Frankfurt a. Main 1977. H u b a t s c h W., Fluchtlingstransporte aus dem Osten iiber See. Ostdeutsche

Wiissenschaft, IX, 1962, s. 404 - 427. H u b e r H., M iii l e r A., Dos Dritte Reich. Seine Geschichte in Texten, Bildern

und Dokumenten. Miinchen—Wien—Basel 1964. Hiillbiisch U., Die deutschen Gewerkschaften in der Weltwirtschaftskrise. W:

Die Staats- und Wirtschaftsikrise des Deutsohen Reiches 1929/33, s. 126 - 154.

Stuttgart 1967.

Hiittenberger P., Die Gauleiter. Stuttgart 1969. Industrielles System und politische Entwicklung in der Weimarer Republik. Hrsg.

H. M o m m s e n, D. Petzina, B. Weisbrod. T. 1-2. Diisseldorf 1977. I r v i n g D., Hitler's War. London 1977. J a c ob sen H. A., Żur Struktur des NS-Aufienpolitik 1933-1945. W: Hitler,

Deutschland und die Machte, s. 137 - 185. Dusseldorf 1978. J a e g e r H., Unternehmer in der deutschen Politik. Bonn 1967. J a g e r J. J., Die wirtschaftliche Abh&ngigkeit des Dritten Reiches vom Ausland

dargestellt am Beispiel der Stahlindustrie. Berlin 1969. Jakóbczyk W., Z dziejów walki o ziemię na Pograniczu. Przegląd Zachodni,

1961, s. 25 - 52. Poznań. J a n s s e n G., Das Ministerium Speer. Frankfurt—Wien 1968.

Jastrzębowski W., Gospodarka niemiecka w Polsce. 1939-1944. Warszawa 1946.

J e c k A., Wachstum und Verteilung des Volkseinkommens. Untersuchungen und

Materialien żur Entwicklung der Einkommensverteilung in Deutschland 1870-

- 1913. Tiibingen 1970. J och mann W., Brunings Deflationspolitik und der Untergang der Weimarer

Republik. W: Industrielle Gesellschaft und politisches System, s. 97-112. Bonn

1978.

Jiirgens U., Selbstregulierung des Kapitals. Frankfurt a. Maia — New York 1980.

Kaltefleiter W., Wirtschaft und Politik in Deutschland. Koln und Opladen 1966.

Kasper H. J., Die Auspliinderung polnischer und sowjetischer Erdollagerstatten im Gebiet der Vorkarpaten durch den deutschen Imperialismus im Zweiten Weltkrieg. Jahrbuch fur Wirtschaftsgeschichte, 1978/11, s. 41 - 64. Berlin.

Kat er M. H., Das „Ahnenerbe" der SS 1935-1945. Stuttgart 1974.

K e e s e D., Die volkswirtschaftlichen Gesamtgri>0en fur das Deutsche Reich in den Jahren 1925-1936. W. Die Staats- und Wirtschaftskrise des Deutschen Reichs 1929/33, s. 35 - 81. Stuttgart 1967.

K e h r l H., Krieg&wirtschajt und Rustungsindustrie. W: Bilans des Zweiten Welt-krieges, s. 265 - 285. Oldenburg 1953.

258

K e 11 e n b e n z H., Die Finanzierung der deutschen Industrie 1850- 1914. W: Deutschland und Ruflland im Zeitalter des Kapitalismus 1861 - 1914, s. 79 - 99. Wiesbaden 1977.

Kettenacker L., Nationdlsozialistische Volkstumspolitik im Elsaft. Stuttgart 1973.

Kirchberg P., Typisierung in der deutschen Kraftfahrzeugindustrie und der Generalbevollmdchtigte fur das Kraftfahrwesen. Jahrbuch fiir Wirtschaftsgeschichte, 1989/11, s. 117-142. Berlin.

Kistenmacher H., Die Auswirkungen der deutschen Besetzung auf die Er-n&hrungsuńrtschaft Frankreichs wahrend des 2. Weltkrieges. Tiibingen 1959.

Klein B. H., Germany's Economic Preparations for War. Cambridge 1959.

Klein E., Geschichte der deutschen Landwirtschajt im Industriezeitalter. Wiesbaden 1973.

K l e m e n t D., Strukturwandlungen des Kapitalstocks nach Anlagearten m Deutschland seit Mitte des 19. Jahrhunderts. Tubingen 1967.

Klessmann Ch., Żur rechtlichen und sozialen Lagę der Polen im Ruhrgebiet im Dritten Reich. Archiv fiir Soziialgeschichte, XVII, 1977, s. 175 - 194. Bonn.

Kłosiński T., Polityka przemysłowa okupanta w Generalnym Gubernatorstwie. Poznań 1947.

Knapp M., Link W., Schroder H. J., Schwatoe K., Die USA und Deutschland. Miinchen 1978.

Kocka J., Bildung, soziale Schichtung und soziale Mobiłitat im Deutschen Kai-serreich. W: Industrielle Gesellschaft und politisches System, s. 279-313. Bonn 1978.

K o e h l R. L., RKFDV: German Resettlement and Population Policy 1939 -1945. Cambridge 1957.

KSller V., Żur Rolle der „Zentralhandelsgesellschaft Ost filr Landwirtschaftli-chen Absatz und Bedarf m.b.H." bei der Auspliinderung der besetzten sowje-tischen Gebiete durch den deutschen Faschismus iwihrend des Zweiten Weltkrieges. W: Der deatsche Imperialismus und der Zweite Weltkrieg. T. IV, s. 23 -

- 42. Berlin 1961.

Kollmann W., Grundzitge der Bevolkerungsgeschichte Deutschlands im 19. und 20. Jahrhundert. Studium Generale, XII, 1959, a. 381-392. Berlin—-GSttingen—

—Heidelberg 1958. KSllner L., Chronik der deutschen Wahrungspolitik 1811-1971. Frankfurt

a. Main 1972. Kostiuszko I., Przyczynek do Generalplan Ost. Dzieje Najnowsze, III, lOTl,

nr l - 2, s. 179 - 183. Warszawa. Kowal S., Przemiany demograficzno-spoleczne w Niemczech w międzywojennym

dwudziestoleciu. W: Gospodarcze przesłanki historii społecznej, s. 257 - 266.

Poznań 1982. K r a l V., Eksploatacja gospodarcza Czechosloioacji przez Niemcy hitlerowskie.

Dzieje Najnowsze, III, 1971, nr 1-2, s. 197 - 215. Warszawa. Krasuski J., Historia Rzeszy Niemieckiej 1871-1945. Poznań 1869. — —, Stosunki polsko-niemieckie 1919 - 1932. Poznań 1975. K r a u s e W., Wirtschaf tstheorie unter dem Hakenkreuz. Berlin 1969. Kreidler E., Die Eisenbahnen im Machtbereich der Achsenmachte wahrend des

Zweiten Weltkrieges. Gottingen—Frankfurt—Zurich 1975.

K r o h n C. D., Autoritor Kapitalismus. W: Industrie, Gesellschaft und politisches System, s. 113 - 129. Bonn 1978.

— —, Helfferich contra HUferding. Yierteljahrschrift fiir Sozial- und Wirtschaftsgeschichte, LXII, 1975, s. 62 - 92. Wiesbadea. Kroił G., Die deutsche Wirtschaftspolitik in der Wirtschaftskrise. W: Modernę

deutsche Wirtschaftsgeschichte, s. 398 - 409. Koln—Berlin 1966. K r o s i g h L., Die grofle Zeit des Feuers. T. I - III. Tubingen 1957 - 1959.

— —, Finanz- und Aufienpolitik unter Hitler. W: Hitler, Deutschland and die Machte, s. 310 - 323. Dusseldorf 1978.

— —, Wie wurde der Zweite Weltkrieg finanziert? W: Bilans des Zweiten Welt-krieges, s. 311 - 328. Oldenburg—Hamburg 1953.

K r u g e r P., Deutschland und die Reparationen 1918/19. Stuttgart 1975.

K u b i t s c h e k H., Zu Tendenzen des staatsmonopolistischen Kapitalismus in Deutschland vor dem Ersten Weltkrieg. Jahrbuch fiir Wirtschaftsgeschichte, 1963/11, s. 103 - 142. Berlin.

Kuczynski J., Charakter, Struktur und Anzahl der Industriearbeiter im 20. Jahrhundert. Eine problemgeschichtliche Studie. Jahrbuch fiir Wirtschaftsgeschichte, 1972/1, s. 11 - 19. Berlin.

— —, Darstellung der Lagę der Arbeiter in Deutschland von 1933 bis 1945. Berlin 1964.

— —, Die Geschichte der Lagę der Arbeiter in Deutschland von 1800 bis in die Gegenwart. T. 2: 1933 - 1948. Berlin 1948.

— —, Studien żur Ceschichte der zyklischen Uberproduktionskrisen in Deutschland 1918 bis 1945. Berlin 1963.

— —, Studien żur Geschichte des staatsmonopolistischen Kapitalismus in Deutschland 1918 - 1945. Berlin 1963.

L a r m e r K., Autobahnen in Deutschland 1933 bis 1945. Berlin 1975.

L-a s e d K., Die Auswirkungen der Machtiibertragung an die Nazipartei auf die deutsch-sowjetischen Wirtschaftsbeziehungen. Jahrbuch fiłr Wirtschaftsgeschichte, 1974/IV, s. 57 - 74. Berlin.

L e h m a n.n J., Produktionsbedingungen der deutschen Landwirtschaft im Zweiten Weltkrieg. Das Beispiel Dungemittel. Wissenschaftliche Zeitschrift der Wil-helm-Pieck-Universitat Rostock, XXVIII, 1979, Gesellschafts- und Sprachwis-senschaftliche Reihe z. 7/8, s. 479 - 487. Rostock.

— —, Zum Einsatz ausldndischer Zwangsarbeiter in der deutschen Landwirtschaft wahrend des Zweiten Weltkrieges (unter besonderer Berucksichtigung der Jahre 1942 bis 1945). W: Wesen und Kontinuitat der Fremdarbeiterpolitik des .: deatschen Imperialismus, .s. 133 - 157. Rostock 1974.

L e h m a n n K., Staatsgelder fur die Vulcan-Werke in Hamburg und Stettin A.G. 1925 bis 1927. Jahrbuch fiir Wirtschaftsgeschichte, 1980/III, s. 25-41. Berlin.

L e n z R., Kosten und Finanzierung des Deutsch-Franzosischen Krieges 1870 --1871. Boppard a. Rhetn 1970..

Leśniewski A., Nurowski R., Podłoże polityczne ruchów migracyjnych między Odrą a Bugiem. W: Ruchy migracyjne między Odrą a Bugiem w dobie II wojny światowej, s. 9-24. Poznań—Warszawa 1960.

Linde H., Die soziale Problematik der masurischen Agrargesellschaft und die masurische Einwanderung in das Emscherrevier. W: Modernę deutsche Sozial-geschichte, s. 456 - 470. Koln 1976.

L i n k W., Die amerikanische Stabttisierungspolitik in Deutschland 1921 - 32. Dusseldorf 1970.

Liptak L., Ovlddnutie slovenskeho priemyslu nemeckym kapitdlom (1939-1945). Bratislava 1960.

L o c h n e r P. L., Die Machtigen und der Tyrann. Darmstadt 1955.

Ludwig K. H., Strukturmerkmate nationalsozialistischer Aufriistung bis 1935. W: Wirtschaft und Rustung am Yorabend des Zweiten Weltkrieges, s. 39 -

- 64. Dusseldorf 1975.

— —, Technik und Ingenieure im Dritten Reich. Dusseldorf 1974. Łuck M., Die Frau in Miinnerstaat. Frankfurt a. Main—Bern—Las Vegas 1978. L u c k e R. E., Die deutsche Bankwirtschaft unter dem Dawes~Plan. W: Modernę deutsche Wirtschaftsgeschichte, s. 370 - 397. Koln—Berlin 1966. Liitge F., Deutsche Sozial- und Wirtschaftsgeschichte. Dritte Auflage. Berlin—

-Heidelberg—New York 1966. Luka s K., Der deutsche Genossenschaftsverband. Entwicklung, Struktur und

Funktion. Berlin 1972. Ł u c z a k Cz., „Kraj Warty" 1939 - 1945. Poznań 1972.

— —, Polityka ekonomiczna Trzeciej Rzeszy w latach drugiej wojny światowej. Poznań 1982.

— —, Polityka ludnościowa i ekonomiczna hitlerowskich Niemiec w okupowanej Polsce. Poznań-1979. • •

— —, Polscy robotnicy przymusowi w Trzeciej Rzeszy podczas II wojny światowej. Poznań 1974.

— —, Udział kapitału niemieckiego w ekonomicznej eksploatacji okupowanych obszarów ZSRR w latach 1941 -1944. W: Słowianie w dziejach Europy, s. 309 -

-316. Poznań 1974;

Machtan L., Milles D., Die Klassensymbiose von Junkertum und Bourgeosie. Frankfurt a. Małn—Berlin—Wien 1980.

Ma da je z y k -Czi, -Początki nazistowskiej Groftraumwłrtschaft. W: Naród i państwo, s. 261 - 269. Warszawa 1969.

— -^-, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce. T. I i II. Warszawa 1970.

Magura W., Oberschlesien und seine Landwirtschaft. Augsburg 1975.

M a i n u S F., Totalni nasazeni, Ce&i na pracich v Nemecku 1939 -1945. Brno

1970. • •: '•

Ma j er D., „Fremdvolkische" im Dritten Reich. Boppard a. Rhein 1981. M a n d e n g P., Auswirkungen der deutschen Kolonialherrschaft in Kamerun.

Hamburg 1973.' •••< • '•• MaschkeH. M., Das- Krupp TJrteil und das Problem der Plunderung. Gottin-

gen 1951.

Mason T. W., Sozialpólitik im Dritten Reich. Opladen 1977. Mauersberg H., Deutsche Industrien im Zeitgeschehen eines Jahrhunderts.

Stuttgart 1966. • M a u r e r L, Reichsfinanzen und GrojSe Koolttton, Bern und Frankfurt a. Main

1973. Me h l L., Energie im Kriege. Die zimie Versorgung 1939 -1945. Kaiserslautern

1977. Meier-Dornberg W., Die Olversorgung der Krtegsmarine 1935 bis 1945. Frei-

burg 1973.

M e i n c k G., Hitler und die deutsche Aufriistung 1933 - 1937. Wiesbaden 1959. M i l w a r d A. S., Arbeitspolitik und Produktivitat in der deutschen Kriegswirt-

schaft unter vergleichendem Aspekt. W: Kriegswirtschaft und Rusłung, s. 73-

- 91. Diisseldorf 1977.

— —, Der Einfluft okonomischer und nicht-okonomischer Faktoren auf die Strategie des Blitzkrieges. W: Wirtschaft und Rustung am Vorabend des Zweiten Weltkrieges, s. 189 - 201. Dusseldorf 1975.

— —, Der Zweite Weltkrieg. Krieg, Wirtschaft und Gesellschaft 1939 - 1945. Miin-chen 1977.

— —, Fritz Todt als Minister fur Bewaffnung und Munition. Yierteljahreshefte fiir Zeitgeschichte, XIV, 1966, s. 40 - 58. Stuttgart.

— —, The German Economy at War. London 1965.

M i t c h e li A., N-azi Occupation Policies and the Response of Polish, Dutch and French Elites. The Wiener Liiforary Builetin, XXXII, 19-79, s. 34-40. Wien.

M ł t r o v i ć A., Ergdnzungswirtschaft: The Theory of an Integrated Economic Area of the Third Reich and Southeast Europę (1933 -1941). W: The Thłrd Reich and Yugoslavia 1933 - 1945, s. 7 - 45. Beograd.

Monopole und Staat in Deutschland 1917 - 1945. Berlin 1966.

Morscy R., Briinings Kritik an der Reichsfinanzpolitik 1919 -1929. W: Geschich-te-Wirtschaft-Gesellschaft, s. 359 - 373. Berlin 1974.

M o 11 e k R., B e c k e r W., S c h r o t e r A., Wirtschaf tsgeschichte Deutschlands. T. III. Berlin 1975.

N a b i e l E., Gospodarka wojenna Niemiec 1914 - 1918. Warszawa 1959.

Nehls K., Żur Bewegung der Kapitalexporte des deutschen Imperialismus. Jahrbuch fur Wirtschaftsgeschichte, 1963/IV, s. 57 - 91.

Nemecko-faśistskij okkupationnyj reżim. Moskva 1985.

Nestler L., Vber den Zeitpunkt und die Ursachen ersten Ans&tze żur Modifi-kation der Kriegszielplanung und der Okkupationspolitik Hitlerdeutschlands (Herbst 1942 bis Fruhjahr 1S43). Studia Historfae Oeoonomlcae, XIV, 1S79, s. 123 - 139. Poznań.

N e t z h a n d K. B., W i l d m a i e r H. P., W&hrungs- und Finampolitik der Ara Luther 1923-1925. Basel-Tubłngen 1964.

Neuendorf G., Dos Eindringen der IG-Farbenindustrie Aktiengesellschaft in Lateinamerika 1933 -1945. Halle (Saale) 1976.

N l es s F., Geschichte der Arbeitslosigkeit. Koln 1979.

Niethammer L., Bruggemeier F., Wie wohnten Arbeiter tm Kaiserreich? Archiy fur Sozialgeschichte, XVI. 1976. s. 61 -134. Bonn.

Nipperdey T., lnteressenverbdnde und Parteien in Deutschland vor dem Ersten Weltkrieg. Wt Modernę deutsche Sozialgeschichte, s. 369-388. Koln 1976.

Nie wy k D. L, The Jews in Weimar Germany. Baton Rouge and London

1980.

N o s k o v a A. F., Iz istorii ekonomiieskoj ekspluatacU okkvjńrovannych i zavisi-mych gosudarstv central'noj i }ugo-vosto6noj Ewopy gitlerovskoj Germanie] v gody II raircwoj wojny. Studia Histowae Oeconomicae, XII, 1978, s. 161 - 173. Poznań.

— —, Nacistskij „novyj porjadok" na vremenno zachvaćennych territorijach

SSSR. 1941-1944 gg. Studia Historica Slavo-Germa*iica, V, 1976, s. 107-129.

Poznań. Nussbaum H., Aufenhandelsverflechtung europdiacher L&nder und imperiali-

stische deutsche Mitteleuropaplane 1899 bis 1914. Jahrbuch fUr Geschichte, XV,

1977, s. 31 - 66. Berlin.

Nusstoauwi M., Unternehmungskonżentration und Investstrategie nach dem Er-

. sten Weltkrieg. Jahrbuch ftir Wdrtschaftsgeschichte, 1974/11, s. 51 - 75. Berlin.

O er t zeń P., Die Probleme der wirtschaftlichen Neuordnung und der Mitbe-

stimmung in der Revolution von 1918, unter besonderer Berucksichtigung der

Metallindustrie. Frankfurt a. Main {b.dj. Olszewski H., Nauka historii w upadku. Warszawa—Poznań 1982.

— —, Z dziejów ideologii i polityki gospodarczej nazizmu. W: Gospodarcze przesłanki historii społecznej, s. 297 - 306. Poznań 1982.

Osterroth F., Schuster D., Chronik der deutschen Sozialdemokratie. T. I i II. Bonn—Bad Godesberg 1975.

O truto a G., ósterreichs Wirtschaft im 20. Jahrhundert. Wien 1968.

011 H., Kriegswirtschaft und Wirtschaftskrieg 1914 - 1918. W: Geschichte-Wirt-schaft-Gesellschaft, s. 333 - 357. Berlin 1974.

Pedersen J., Laursen K., German Inflation 1918-1923. Amsterdam 1964.

Pentzlin H., Hjalmar Schacht. Berlin—Frankfurt a. Main—Wien 1980.

Petrick F., „Jugenddienst" und „Jugendschntz" im faschistischen Deutschland. Jahrbuch fur Wirtschaftsgeschichte, 1959/11, s. 143 -156. Berlin.

— —, Żur sozialen Lagę der Arbeiterjugend in Deutschland 1933 bis 1939. Berlin

1974.

Petsch J., Baukunst und Stadtplanung im Dritten Reich. Munohen—-Wien 19TC. P e t z i n a D., Autarkiepolitik im Dritten Reich. Stuttgart 1968.

— —, Der nationalsozialistische Vierjahresplan von 1936. Mannheim 1965.

— —, Die deutsche Wirtschaft in der Zvńichenkriegszeit. Wiestoaden 1977.

— —, Die Mobilisierung deutscher Arbeitskrafte vor und wdhrend des Zweiten Weltkrieges. Viertelj.ahreshefte fiir Zeitgeschiohe, XVIII, 1970, s, 443-455. Stuttgart.

— —, GrundrtJS der deutschen Wirtschoftsgeschichte 1918 bis 1945. Deutsche Geschichte seit dem Ersten Weltkriejr. Stuttgart 1973, t. II, s. 663-784.

— —, Hauptprobleme der deutschen Wirtschaftspolitik 1932/33. Vierteljahreshefte fiir Zeitgeschichte, XV, 1967, s. 18 - 55. Stuttgart.

— —, Hitler und die deutsche Industrie. Geschichte in Wissenschaft und Unter-richt, XVII, 1966, s. 482 - 491. Stuttgart.

— —, VierjahrespZan und Rustungspolitifc. W: Wirtschaft und Riistung am Vora-

toend des Zweiten Weltkrieges, s. 65 - 80, Diisseldorf 1975. P f a h l m a n n H., Fremdarbeiter uiid Kriesfsge/an-gene in der deutschen Kriegs-

wirtschaft 1939 - 1945. Darmstadt 1968. Piekalkiewicz J., Die Deutsche Reichsbahn im Zweiten Weltkrieg, Stuttgart

1979. Pierenkemper I., Die westfalischen Schwerindustriellen 1852-1913. Góttingen

1979. P i 11 a c k H., Histortsche Aspekte der kapitalistischen Wdhrungskrise. Jahrbuch

iiir Wirtschaftsgeschiehte, 1976/III, s. 91 - 106. Berlin. Płachetka M. G., Die Getreide — Autarkiepolitik Bismarks und seiner Nach-

folger im Reichskanzleramt. Bonn 1969.

P o g g e von Strandmann H., Widersprtiche im ModernisierungsprozeJ} Deutschlands. W: Industrielle Gesellschaft und politisches System, s. 225 - 240. Bona

1978.

P o m e r i n R., Das Dritte Reich und Lateinomerifca. Diłsseldort 1977. Pottgieser H., Die deutsche Reichsbahn im Ostjeldzug 1939-1944. Neckarge-

mtind 1960. PredBhl A., Die Epochenbedeutuna der Welturtrtschaftsfcrise won 1929 bis 1931.

Vierteljahreshefte fUr Zeitgeschłchte, 1953, z. 2, s. 97-118. Stuttgart Preljer L., Sozioipolitik in der Weimarer Republik. Diisseldorf 1978. P r i e s t e r H. E., Der Wiederau/bau der deutschen Handelttchiffahrt. Berlin

1926. P r o u d f o o t M. J., Europeon Refugees: 1939 - 52. London 1964.

263

P u c h e r t B., Der Wirtschaftskrieg des deutschen ImperMismus gegen Polen 1925 - 1934. Berlin 1963.

— —, Dzialalność niemieckiej IG-Farbenindustrie w Polsce. Warszawa 1973.

— —, Einige Uberlegungen zum deutschen Kapitalexport 1933 bis 1939. Jahrbuch

fiir Wirtschaftsgeschichte, 1976/III, s. 79 - 89. Berlin. Puhle H. J., Agrarische Interessenpolitik und preufiischer Konservatismus im

wilhelmischen Reich 1893 - 1914. Bonn—Bad Godesberg 1975.

— —, Die Entwicklung der Agrarfrage und die Bauernbewegung in Deutschland 1861-1914. W: Deutschland und RuBland im Zeitalter des Kapitalismus 1861-

- 1914, s. 37 - 59. Wiesbaden 1977.

— —, Von der Agrarkrise zum Prafaschismus. Wiesbaden 1972.

R a d a n t H., BeteiUgungen deutscher Konzerne on Unternehmungen in der Tsche-choslovakei 1938 bis 1945. Jahrbuch liir Wirtschaftsgeschichte, 1969/11, s. 157-

- 201. Berlin.

— —, Der Wirtschaftsberater der deutschen Gesandschaft in Bratislava — Ein Vertreter der Interessen deutscher Konzerne im System des staatsmonopoliti-schen Kapitalismus. Jahrbuch der Wirtschaftsgeschichte, 1972/1, s. 75 - 94. Berlin.

— —, Deutsche Monopole raubten polnisches Erdól. Jahrtbuch fiir Wirtschaftsge-s«hichte, 1960/11, s. 301-311. Berlin.

— —, Die IG Farbenindustrie AG und Siid-Osteuropa 1938 bis zum Ende des Zweiten Weltkrieges. Jahrbuch fiir Wirtschaftsgeschichte, 1967/1, 77 -146. Berlin.

— —, Die Vitkovicer Berg- und Eisenhiitten- Gewerkschaft als Organisationszen-trum der Reichswerke AG „Hermann Góring" fiir die Beherrschung der Ei-sen- und Stahlwirtschaft sudosteuropdischer Lander. Jahrbuch fiir Wirtschaftsgeschichte, 1973/III, s. 17 - 41. Berlin.

— —, Hermann J., Abs-Bankier im Geheanauftrag Gorings. Jahrbuch fiir Wirtschaftsgeschichte, 1974/IY, s. 27 - 55. Berlin.

— —, „100 Jahre Deutsche Bank". Eine typische Kanzerngeschichte. Jahrbuch fiir

Wirtschaftsgeschichte, 1972/III, s. 37 - 62. Berlin. Raupach H., Der interregionale Wohlfahrtsausgleich als Problem der Politik

des Deutschen Reiches. W: Die Staats- und Wirtschaftskrise des Deutschen

Reichs 1929/33, s. 13 - 34. Stuttgart 1967. Remer C., Die jaschiśtischen Ukraine-Pldne am Ende des Zweiten Weltkrieges.

Jahrbuch fiir Geschichte der sozialistischen LSnder Europas, 19/2, 1975, s. 185 -

- 200. Berlin.

R h o d e G., Vólker auf dem Wege ... Kieł 1952.

Riecke H. J., Ern&hrung und Landwirtschaft im Kriege. W: Bilanz des Zweiten <• Weltkrieges, s. 329-346. Oldenburg 1953. Riedel M., Eisen und Kohle jur das Dritte Reich. Gottingen, Frankfurt — Zti-

rich 1973. R o e s l e r K., Die Finanzpolitik des Deutschen Reiches im Ersten Weltkrieg.

Berlin 1967. R o h d e H., Das Einsenbahnverkehrswesen in der deutschen Kriegswirtschaft 1939 -

- 1945. W: Kriegswirtschaft und Rustung, s. 134 - 163. Dusseldorf 1977. R u p i e r e r H., The Ou.no Government and Reparations 1922 - 1923. Boston—London

1979.

R u s i ń s k i W., Ucieczka Niemców ze wschodnich prowincji Rzeszy przed 1939 r. Przegląd Zachodni, 1947; s. 267 - 277. Poznań.

264

R y s z k a F., Tradycjo czy nowatorstwo. Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi, VI, 1980, s. 9 - 29. Wrocław.

Saldem R., Mittelstand im „Dritten Reich". Handwerker-Einzelhandler-Bauern, Frankfurt a. Main — New York 1979.

Samhaber E., Die neuen Wirtschaftsformen. Berlin 1940.

S a s u l y R., IG Farben. Warszawa 1949.

S a t o r K., GrojSfcapitoZ im Faschismus. Dargestellt am Beispiel der IG-Farben. Frankfurt a. Main 1978.

Są u l K., Konstitutioneller Staat und betriebliche Herrschaft. W: Industrielle Ge-selischaft und politisches System, s. 315 - 333. Bonn 19/8.

S c h a d l i c h K., Politische und okonomische Aspekte der britisch-deutschen Han-delsrivalitat am Ende des 19. Jahrhunderts. Jahrbuch fiir Geschichte, XV, 1977, s. 67 - 84. Berlin.

ScharnweberC., Deutsche Kartellpolitik 1926-1929. Leipzig 1970.

S c h e c h t m a n ,n J. B., European Population TransSers 1939 - 1945. New York

1946. Schiemann J., Die deutsche Wdhrung in der Weltwirtschaftskrise 1929-1933.

Bern—Stuttgart 1980. S c h i n d l e r R., Die Marktpolitik des Roheisen-Verbandes wahrend der Wei-

marer Republik. Bielefeld 1978. Schinzinger F., Kriegsókonomische Aspekte der deutsch-italienischen Wirt-

schaitsbeziehungen 1934 -1941. W: Kriegswirtschaft und Rustung, s. 164 - 181.

Dusseldorf 1977. Schlagbecke A., Die Preissteigerung, Absatzorganisation und Bewirtschaftung

des Eisens 1914 - 1920. Giessen 1922. Schmelzer J., Das hitlerjaschistische Zwangsarbeitssystem und der antifaschi-

stische "Widerstandskampf der auslandischen Kriegsgefangenen und Deportierten

(1939 - 1945). Halle (Saale) 1963.

— —, Europapatent. Ein lG-Farben-Projekt żur Neuordnung Europas (1939-1945).

Studia Historiae Oeconomicae, VI, 1972, s. 75 - 99. Poznań. Schnitter H., Die Rolle des „Wirtschaftsstabes" bzw. „Wirtschaftsrustungsam-

tes" bei der Vorbereitung der Aggressionen Hitlerdeutschlands (1939 bis 1941).

Der deutsche Imperialismus und der Zweite Weltkrieg, t. 3, s. 217 - 233. Berlin

1962. Schónfeld R. Deutsche Rohstoffsicherungspolitik in Jugoslawen 1934-1944.

Vierteljahreshefte fiir Zeitgeschiehte, XXIV, 1976, s. 215-258. Stuttgart. Schroder H. J., Der Aufbau der deutschen Hegemonialstellung in Sildosteu-

ropa 1933 - 1936. W: Hitler, Deutschland u:nd dłe Macfote, s. 757 - 773. Diissel-

dorf 1978.

— —, Deutsche Siidosteuropapolitik 1929 - 1936. Żur Kontinuitdt deutscher Auften-politik in der Weltwirtschaftskrise. Geschichte und Gesellschaft, 1976, z. l, s. 5 - 32. Gottingen.

— —, Deutschland und die Vereinigten Staaten 1933 - 1939. Wiesbaden 1970.

— —, Dże „neue deutsche Siidamerikapolitik". Jahrbuch fiir Geschichte von Staat, Wirtschaft und Gesellschaft Lateinamerikas, VI, 1969, s. 337 - 451. Koln—Wien.

— —, Siidosteuropa aZs „Informal Empire" Deutschlands 1933 - 1939. Das Beispiel Jugoslawien. Jahrbiicher fiir Geschichte Osteuropas, XXIII, 1975, z. l, s. 70 - 95. Wiesbaden.

'— —, Żur Reaktión der USA auf die nationalsozialistische Groftraumwirtschaft. W: Gospodarcze przesłanki historii społecznej, s. 315-326. Poznań 1982.

S c h r 61 e r A., Bach J., Żur Planung der wirtschaftlichen Mobilmachung durch

den deutschen faschistischen Imperialismus vor dem Beginn des Zweiten

Weltkrieges. Jahrbuch fiir Wirtschaftsgeschichte, 1978/1, s. 31 - 47. Berlin. S c h li l e r F., Das Handwerk im Dritten Reich. Bad Worishofen 1951. S c h u m a n n H. G., Nationalsozialismus und Gewerkschaftsbewegung. Hannover

und Frankfurt a. Main 1958. S c h u m a n n K., Initiativen deutscher Pazifisten gegen die reaktiondre Polenpoli-

tik in der Weimarer Republik. Zeiłschrift fiir Geschichtswissenschaft, XXII,

1974, z. 11, s. 1223 -1232. Berlin. Schumann W., Aspekte und Hintergrunde der Handels- und Wirtschaftspoli-

tik Hitlerdeutschlands ffegeniiber Jagoslavien. W. The Third Reich and Yu-

goslavia, 1933 - 1945, s. 221 - 239. Beograd 1977.

— —, Die wirtschaftspolitische Uberlebensstrategie des deutschen Imperialismus in der Endphase des Zweiten Weltkrieges. Zeitschrift fiir Geschichtswissenschaft, XXVII, 1979, s. 499 - 513. Berlin.

— —, Politische Aspekte der Nachkriegsplanungen des faschistischen deutschen Imperialismus in der Endphase des Zweiten Weltkrieges. Zeitschrift fiir Geschichtswissenschaft, XXVII, 1974, s. 395 - 408. Berlin.

— —, Probleme der deutschen Auflenwirtschaft und einer „europdischen Wirt-

schaftsplanung" 1943/44. Studia Historiae Oeconomicae, XIV, 1979, s. 141 - 160.

Poznań.

S e i d e n z a h l F., 100 Jahre Deutsche Bank 1870 - 1970. Frankfurt a. Main 1970. S e e b e r E., Zwangsarbeiter in der faschistischen Kriegswirtschaft. Berlin 1964. S i m o n G., Verkehrausweitung, Verkehrslenkung und Transportenjlechtung in der

deutschen Kriegswirtschaft des Zweiten Weltkrieges. Jaihrbuch fiir Sozdalwis-

senschaft, XX, 1969, s. 417-441. Gottingen.

Skubiszewski K., Pieniądz na terytorium okupowanym. Poznań 1960. S o b c z a k J., Hitlerowskie przesiedlenia ludności niemieckiej w dobie II wojny

światowej. Poznań 1966.

S o r g e l W., Metallindustrie und Nationalsozialismus. Frankfurt a. Main 1965. Sohn-Rethel A., Okonomie und Klassenstruktur des deutschen Faschismus.

Frankfart a. Main 1973. S o m b a r t W., Die deutsche Volkswirtschaft im 19. Jahrhundert und im Anfang

des 20. Jahrhunderts. 8. Auflage. Stuttgart 1954. S o u t o u G., Die deutschen Reparationen und das Seydoux-Projekt 1920/21. Vier-

teljahreshefte fur Zeitgeschichte, XXV, 1975, s. 257-270. Stuttgart. Stegmann D., Antiąuierte Personalisierung oder sozialókonomische Faschismus--Analyse? Archiy fiir Sozialgeschichte, XVII, 1977, s. 275-296. Bonn.

— —, „Mitteleuropa" 1925 - 1934. W: Industrielle Gesellschaft und politisches System, s. 203 - 221. Bonn 1978.

— —, Wirtschaft und Politik nach Bismarcks Sturz. Żur Cenesis der Miąuelschen Sammlungspolitik 1890-1897. Deutschland in der Weltpolitik des 19. und 20. Jahrhunderts, s. 161 - 184. Diłsselćbrf 1973.

S t e r n F., Gold und Eisen. Berlin—Wien 1977.

S t o e c k e r H., Die deutsche Kolonialherrschaft in Afrika vor 1914. W: Drang nach Afrdka. s. 153 -187. Berlin 1977.

— —, C z a y a E., Wirtschaftliche Expansion und pditische Ziele im Siidafrika

1884 - 1898. W: Drang nach Afrika, s. 95 - 106. Berlin 1977. Stoica-Olteanu M. S., Die deutsch-rumdnischen Wirtschaftsbeziehungen nach

1933. Berlin 1M1.

S to l p er G., Deutsche Wirtschaft 1870-1940. Stuttgart 1950.

— —, Deutsche Wirtschaft seit 1870. Tiibingen 1964.

S t u c k e n R., Deutsche Geld- und Kreditpolitik 1914 - 1963. Tiibingen 1964.

Sundhausen H., Die Entwicklung des deutsch-kroatischen clearings vom April

1941 bis zum Ende des Zweiten Weltkrieges. W: The Third Reich and Yugo-

slavia 1933 - 1945, s. 525 - 540. Belgrad.

— —, Politisches und wirtschaftliches Kalkill in den Auseinandersetzungen iiber die deutsch-rumdnischen Praferenzvereinbarungen von 1931. Ein Beitrag żur Vorgeschichte des deutschen „Informal Empire" in Siidosteuropa. Revue des Etudes Sud-est Europeennes, XIV, 1976, nr 3, s. 405 - 404. Bucuresti.

S y d o w H., Die Handelsbeziehungen zwischen Belgien und dem Zollverein 1830 ~

- 1885. T. I - II. KóLn—Wien 1979. S z u r g a c z H., Przymusowe zatrudnienie Polaków przez hitlerowskiego okupanta

w latach 1939 - 1945. Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk 1971. S o ł t a J., Abrifi der sorbischen Geschichte. Bautzen 1976. T e i c h o v a A., Ań Economic Background to Munich. Cambridge 1974.

— —, Die deutsch-britischen Wirtschaftsinteressen im Mittelost- und Sudosteuropa am Vorabend des Zweiten Weltkrieges. W: Wirtschaft und Riistung am Vora-toend des Zweiten Weltkrieges, s. 275 - 295. Diisseldorf 1975.

Tęp p e K., Żur Sozialpolitik des Dritten Reiches am Beispiel der Sozialversiche-rung. Archiy fiir Sozialgeschichte, XVII, 1977, s. 195 - 250. Bonn.

T h o m a s G., Geschichte der deutschen Wehr- und Riistung świr tschaf t (1918 -

- 1943/45). Boppard a. Rhein 1966.

T h o m s e n E., Deutsche Besatzungspolitik in Ddnemark 1940 - 1945. Diisseldorf 1971.

Thiimmler H., Zum Problem der Auswanderung aus dem Deutschen Reich 1871 und 1900. Jahrbuch fiir Wirtschaftsgeschichte, 1975/III, s. 73 - 91. Berlin.

T i h a n y i J., Deutsch-ungarische Aufienhandelsbeziehungen im Dienste der faschistischen Aggressionspolitik 1933 bis 1944. Jahrbuch fiir Wirtschaftsgeschichte, 1972/1, s. 65 - 73. Berlin.

Tillmann H., Deutschlands Araberpolitik im Zweiten Weltkrieg. Berlin 1965.

Todorova Z., Die Anleihepolitik des deutschen Finanzkapitals in Bulgarien gegen Ende des 19. Jh. Jahrbuch fiir Geschłchte der sozialistischen Lander Euro-pas, 21/2, 1977, s. 65 - 75. Berlin.

Torzecki R., Kwestia ukraińska w polityce III Rzeszy 1933-1945. Warszawa 1972.

T r e n d e A., Geschichte der deutschen Sparkassen bis zum Anfang des 20. Jahrhunderts. Stuttgart 1957.

Treue W., Das Dritte Reich und die Westmachte auf dem Bałkan. Vierteljah-reshefte fiir Zeitgeschichte, 1953, z. l, s. 45 - 64. Stuttgart.

— —, Der deutsche Unternehmer in der Weltwirtschaftskrise 1928 bis 1933. W: Die Staats- und Wirtschaftskrise des Deutschen Reichs 1929/33, s, 82 -125. Stuttgart 1967.

— —, Die Einstellung einiger deutschen GrofSindustrieller żur Hitler s Aufienpolitik. Geschichte in Wissenschaft und Unterricht, XVII, 1966, s. 491 - 507. Stuttgart.

— —, Die Elektrizitdtswirtschaft als Grundlage der Autarkiewirttchaft und die Frage der Sicherheit der Elektrizitatsversorgung in Westdeutschland. W: Wirtschaft und Riistung am Yorabend des Zweiten Weltkrieges, s. 136 -147. Diis-seldorf 1975.

— —, Gummi in Deutschland. Miincthen 1®55.

266

267

— —, Konzentration und Expansion als Kennzeichen der politischen und wirt-schaftlichen Geschichte Deutschlands im 19. und 20. Jahrhundert. Dortmund 1966.

— —, F r e d e G., Wirtschaft und Politik 1933 - 1945. Braunschweig 1953. Trocka H., Gdańsk a hitlerowski „Drang nach Osten". Gdańsk 1964. T u r n e r H. A., Faschismus und KapitaJismus in Deutschland. Gottingen 1972. Uli mann P., Tariivertrdge und Tarifpolitik in Deutschland bis 1914. Frankfurt

a. Main—Bern—Las Vegas 1911.

V o g e l s a n g R., Der Freundenkreis Himmler. Gottingen—Ziirich—Frankfurt 1972. V o g t M., Die Entstehung des Youngplans. Boppard a. Rhein 1970. Yolkmann H. E., Aufenhandel und Aufriistung in_ Deutschland 1933 bis 1939.

W: Wirtschaft und Rustung am Vorabend des Zweiten Weltkrieges, s. 81 - 131.

Diisseldorf 1975.

— —, Autarkie, Groftraumwirtschaft und Aggression. Żur okonomischen Motivation der Besetzung Luxemburgs, Belgiens und der Niederlande 1940. MilitSrge-schichtliche Mitteilungen, XIX, 1976, s. 51 - 76. Freiburg i.Br.

— —, Das aufienwirtschaftliche Programm der NSDAP 1930 -1933. Archłv fiir Sozialgeschichte, XVII, 1977, s. 251 - 274. Bonn.

— —, Die N S-Wirtschaft in Vorbereitung des Krieges. W: Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg, I, s. 177 - 338. Stuttgart 1979.

— —, NS-Aufienhandel im „geschlossenen" Kriegswirtschaftsraum (1939-1941). W: Kriegswirtschaft und Rustung, s. 92 - 133. Dusseldorf 1977.

— —, Politik, Wirtschaft und Aufriistung unter dera Nationalsozialismus. W: Hitler, Deutschland und die Machte, s. 269-291. Dusseldorf 1978.

— —, Zum Verhaltnis von Grofwirtschaft und NS-Regime im Zweiten Weltkrieg. W: Zweiter Weltkrieg und sozialer Wandel, s. 87-116. Gottdngen 1981.

— —, Żur rustungsokonomischen Bedeutung und grofiraumwirtschaftlichen Moti-vation der Eingliederung der Sudetengebiete und Bohmen-Mdhrens in das Deutsche Reich. Studia Historiae Oeconomicae, XIV, 1979, s. 161 -186. Poznań.

V o 11 a n d K., Das Dritte Reich und Mexico. Frankf art a. Main 1976.

Wagenfiihr R., Die deutsche Industrie im Kriege 1939 - 1945. Berlin 1955.

Wagom E., Die finanzielle Entwicklung deutscher Aktiengesellschaften von 1870-- 1900 und die Gesellschaften mit beschrdnkter Haftung im Jahre 1900. Halle a. Saale 1903.

W a r l i m o n t W., Im Hauptąuartier der deutschen Wehrmacht. 1939 - 1945. Frankfurt a. Main 1962.

Warmbrunn W., The Dutch under German Occupation 1940 -1945. Stanford, California, London 1963.

W e b e r E., Stadien der Au0enhandelsverflechtung Ostmittel- und Sudosteuropas. St-ittgart 1971.

W e b e r P., Geschichte Luxemburgs im Zweiten Weltkrieg. Luxemburg 1948.

We h l er H. U., Krisenherde des Kaiserreichs 1871-1918. Gottingen 1979.

W e h n e r H., Der Wiederaufbau der Handelsflotte und die Entwicklung der ira-ternationalen Seeschiffahrtsbeziehungen des imperialistischen Deutschlands in den Jahren der Weimarer Republik. Dresden 1978.

W e i n b e r g e r G., Die deutschen Konsuln. Jahrbuch fiir Wirtschaftsgeschichte, 1969/11, s. 203 - 223. Berlin.

W e i t o w i t z R., Deutsche Politik und Handelspolitik und Reichskanzler Leo von Caprivi. 1890- 1914. Dusseldorf 1978.

W e 11 e r E., Falsch und richtig planen. Heidelberg 1954.

268

W e n d t B. J., England und der deutsche „Drang nach Siidosten". Kapitalbezie-hungen und Warenverkehr in Siidosteuropa zwischen den Weltkriegen. W: Deutschlaod in der Wełtpolitik des 19. und 20. Jahinhiunderts, s. 48;3 - 512. Dusseldorf.

Werner B., Bemerkungen zum Einsatz ausldndischer Arbeiter in der deutschen Industrie von 1890 bis 1914. W: Fremdarbeiterpolitik des Imperialismus, H. 7., s. 5 - 16. Rostock 1980.

Weyres-Leventzow H. J., Die deutsche Rustungswirtschaft von 1942 bis zum Ende des Krieges. Miinchen 1975.

W i ę c e k H., Węzlowe problemy hitlerowskiej polityki gospodarczej (1933 - 1945). Studia Śląskie, XXIV, 1973, s. 157 - 180. Opole.

Wilhelmus W., Das schwedische Echo auf die faschistischen „Neuordnungs" — Pianę im Zweiten Weltkrieg. Jahrbuch fur Wirtschaftsgeschichte, 1975/1, s. 35-

- 46. Berlin.

— —• °ie Bedeutung des schwedischen Eisenerzes fiir dle faschistische Kriegswirtschaft. Jahrbuch fiir die Wirtschaftsgeschichte, 1973/IV, s. 37-56. Berlin.

Wiloweit G., Die Wirtschaftsgeschichte des Memelgebietes. Marburg/Lahn 1969.

Wilmowsky T., Warwm wurde Krupp verurteilt. Stuttgart 1950.

Winkel H., Die „Ausbeutung des besetzten Frankreich. W: Kriegswłrtsdhaf.t und Rustung, s. 333 - 374. Dusseldorf 1977.

— —, Die wirtschaftlichen Beziehungen Deutschlands zu Ddnemark in den Jahren

der Besetzung 1940 - 1945. W: Prohleme der natiomałsoziadisitisehen Wirtschafts-

politik, s. Ł1'9 - 174. Berlin 1976. W i n k l e r D., Frauenarbeit versus Frauenideologie. Archiv fur Sozialgeschichte,

XVII, 1977, s. 99 - 126. Bonn. W i n k l e r H. A., Der entbehrliche Stand. Zum Mittelstandspolitik im „Dritten

Reich". Archiv fiir Sozialgeschichte, XVII, 1OT7, s. l - 40. Bonn. Witt P. Ch., Bemerkungen żur Wirtschaftspolitik in der „UbergangswirtschaW

1918/19. W: Industrielle Gesellschaft und politisches System, s. 79-96. Bonn

1978.

— —, Die FinanzpoZitifc des Deutschen Reiches von 1903 bis 1913. Hamburg 1970. Wittkowski M., GrojSbonfc und Industrie in DeutschJand 1924-1931. Tampere 1937.

W i 11 m a n n K., Deutsch-schwedische Wirtschaftsbeziehungen im Zweiten Weltkrieg. W: Kriegswirtschaft und Rustung, s. 182-218. Dusseldorf 1977.

— —, Schwedens Wirtschaftsbeziehungen zum Dritten Reich 1933 - 1945 Miinchen-

—Wien 1978.

Wolffsohn M., Industrie und Handwerk im Konflikt mit staatlicher Wirtschaftspolitik? Berlin 1977.

Wulf P., Hago Stinnes. Wirtschaft und Politik 1918-1924. Stuttgart 1979.

Wunderlich F., Farm Labor in Germany 1810-1945. New Jersey 1961.

Wurm E., Die Finanzgeschichte des Deutschen Reiches. Hamburg 1910.

Wurm F. F., Wirtschaft und Gesellschaft in Deutschland 1848-1948 Opladen 1969.

Zajdą J., Konsekwencje ekonomiczne traktatu wersalskiego dla Polski Poznań

1963. Nadbitka.

Z e c k H. F., Die deutsche Wirtschaft und Sudosteuropa. Leipzig und Berlin 1939. Z ile h R., Die Memoranden Karl Helfferichs vom 28. und 29. August 1914 ilber

die finanzielle Unterdruckung und Auspliinderung Belgiens. JaJwbuch fiir

Wirtschaftsgeschichte, 1980/IV, s, 198 - 212. Berlin.

;v>e>

— —, Grundziige der finanziellen Besatzungspolitik des deutschen Imperialismus

im Ersten Weltkrieg. Jahrbuch fiir Wirtschaftsgeschichte, 1980/1, s. 63 - 78.

Berlin. Zografski D., Macedonien und die Achsenmdchte. Osterreichische Osthefte,

XII, 1970. z. 3, s. 161 - 167. Wien. Z o r n W., Industrialisierung und soziale Mobilitat in Deutschland 1861 -1914. W:

Beatschland und Ruflland im Zeitalter des Kapitalismus 1851 - 1914, s. 123 -

- 135. Wiesbaden 1977.

— —, Wirtschaft und Gesellschaft in Deutschland in der Zeit der Reichsgriindung. W: Reichsgrundung 1870/71, s. 197-225. Stuttgart—Degerloch 1970.

— —, Wirtschajts- und sozialgeschichtliche Zusammenhdnge der deutschen Reichs-grundungszeit 1850-1879. W: Modernę deutsche Sozialgeschichte, s, 245-270. Koln 1976.

Z u m p e L., Arbeitsbedingungen und Arbeitsergebnisse in den Textilbetrieben der SS im Konzentrationslager Ravensbriick. Eine Studie iiber Probleme der Ar-beitsproduktivitat in KZ-Betrieben. Jahrbuch fiir Wirtschaftsgeschichte, 1969/11, s. 11 - 51. Berlin.

— —, Die Textilbetriebe der S S im Konzentrationslager Ravensbriick. Jahrbuch fur Wirtschaftsgeschichte, 1969/1, s. 11 - 40. Berlin.

Z u n k e l F., Industriebiirgertum in Westdeutschland. W: Modernę deutsche Sozialgeschichte, s. 309 - 341. Koln 1976.

2ivković N., Exploitation of Industrial Installations in Serbia during the German Occupation 1941 - 1944. W. The Third Reich and Yugoslavia 1933 -1945, s. 517 - 524. Beograd 1977.

— —, Ratna steta Jcoju je nemacka ućinila Jugoslavji u drugom svetskom ratu.

Beograd 1975. Ż u r o w s k i M., Niemiecka emigracja zamorska w XIX i na początku XX wieku.

W: Gospodarcze przesłanki historii społecznej, s. 227-234. Poznań 1982.

SPIS TABEL STATYSTYCZNYCH

1. Rozwój inwestycji netto w Rzeszy w latach 18-70 - 1913 ..... 9

2. Liczba opatentowanych wynalazków w Rzeszy w latach 1878 - 1913 . . 9

3. Rozwój zatrudnienia w Rzeszy i jego struktura gałęziowa .... 10

4. Wartość majątku trwałego w gospodarce Rzeszy i jego struktura gałęziowa w latach 1870-1913 ............. 10

5. Rozwój produkcji czystej w Rzeszy w latach 1870 -1913 .... 11

6. Nominalny i realny dochód narodowy Rzeszy w latach 1871 -1913 . . 12

7. Udział poszczególnych działów gospodarki w krajowym produkcie społecznym netto (w %) ............ 12

8. Eksport niemieckiego kapitału w latach 1882 - 1913 ..... 1«

9. Stan liczebny ludności w Rzeszy w niektórych latach okresu 1871 -1910 . 18

10. Przyrost naturalny i migracyjny ludności w Niemczech w latach 1872 - 1910 19

11. Liczba zatrudnionych w przemyśle ł rzemiośle Rzeszy w latach 1875 -

-1913 (w tyś.) .............. 26

12. Wydajność z ha niektórych płodów rolnych w Rzeszy w latach 1870-

-1913 (w q) .............. 29

13. Struktura upraw roślin w Rzeszy w łatach 1870 -1913 (w tyś. ha) . . 30

14. Rozmiary produkcji roślinnej w Rzeszy w latach 1871 -1913 ... 30

15. Wartość produkcji rolniczej, leśnej i rybołowniczej brutto w latach 1870 -

-1913 (w min mk w cenach bieżących) ........ 32

16. Wartość produkcji roślinnej i zwierzęcej netto (w min mk w cenach

bieżących) ............... 32

17. Struktura użytków rolnych w Rzeszy w latach 1878 - 1913 (w min ha) . 33

18. Rozwój hodowli w Rzeszy w latach 1873-1913 (w tyś. sztuk) ... 33

19. Prodakcja mleka, wełny, miodu ł jaj w Rzeszy w latach 1872 - 1913 . . 34

20. Rozmiary pozyskanego drewna w Rzeszy w latach 1870 - 1912 (w min ma) 35

21. Rozmiary rybołówstwa morskiego w Rzeszy w latach 1880 - 1913 (w tyś. t) 35

22. Struktura obszarowa przedsiębiorstw rolnych w Rzeszy .... 36

23. Rozwój morskiej i śródlądowej floty handlowej w Rzeszy w latach 1®72-

-1912 .................. 39

24. Rozwój niektórych usług .pocztowych i telekomunikacyjnych ... 40

25. Aktywa instytucji kredytowych i ubezpieczeniowych na terytorium Rzeszy w latach 1860 - 1913 (w min mk) ......... 4.1

26. Obieg w Niemczech obligacji emitowanych przez Rzeszę, kraje niemieckie i gminy w latach 1871-1913 (w min mk) ....... 44

27. Obieg pieniądza w Rzeszy w latach 1876 - 1913 (w min mk) ... 46

28. Rozwój najważniejszych przychodów Rzeszy w latach 1872 - 1913 (w min

mk) ............... 47

29. Świadczenia finansowe (matrykularne) poszczególnych krajów niemieckich na rzecz centralnych władz Rzeszy w latach 1901 - 1913 (w rnln mk) . 48

30. Wydatki budżetowe netto Rzeszy w latach 1872 - 1913 ..... 49

771

31. Struktura asortymentowa handlu zagranicznego Rzeszy w latach 1880 --1913 (w «/o) ..............

32. Wartość importu i eksportu Niemiec w latach 1880 -1913 (w min mk w cenach bieżących) ............

33. Przeciętne roczne płace brutto w poszczególnych gałęziach gospodarki Rzeszy w latach 1871 - 1913 (w mk) .........

34. Przeciętne roczne płace brutto w poszczególnych gałęziach przemysłu oraz transportu i łączności w Rzeszy w latach 1871 - 1913 (w mk) .

35. Przeciętne roczne płace netto robotników w przemyśle i rzemiośle w latach 1870 - 1913 (w mk) ... ........

36. Liczba lokautów i objętych nimi osób w Rzeszy w latach 1899 -1913 .

'37. Struktura wydatków ludności w Rzeszy na konsumpcję indywidualną

w latach 1870-1913 ............

38. Liczba strajków i strajkujących w Rzeszy w latach 1899 - 19113 .

39. Ruch naturalny i stan ludności w Rzeszy w latach 1914 - 1918 .

40. Indeks kształtowania się rozmiarów produkcji przemysłowej w Rzeszy w latach 1914-1918 (rok 191:3 = 100) .........

41. Czysty zysk i dywidendy niektórych przedsiębiorstw przemysłowych w latach 1914/15 — 1916/17 ...........

42. Produkcja podstawowych ziemiopłodów w Rzeszy w latach 1914 -1918

43. Obieg pieniądza w Rzeszy w latach 1913 - 1918 (w mld mk w końcu roku)

44. Indeks spadku wartości marki w latach 1913 - 1923 (1913 = 1) .

45. Ruch ludnościowy w Niemczech w latach 1919 -1932 (w %o) .

46. Wydajność z ha oraz rozmiary produkcji niektórych płodów rodnych w Rzeszy w latach 1919-1932 .....

47. Rozmiary i struktura asortymentowa handlu zagranicznego Niemiec wiatach 1925 - 1932 (w min mk) ..........

48. Dochód narodowy w Niemczech w latach 1925-1932 . . .

49. Inwestycje w Niemczech w latach 1928 - 1933 .......

50. Ruch naturalny i stan ludności w Niemczech w latach 1933 - 1989 (stan terytorium państwowego 31 XII 1937) . . . ;

51. Struktura gałęziowa inwestycji przemysłowych w Niemczech w latach 1933-1939 ..............

52. Produkcja niektórych artykułów przemysłowych w Rzeszy oraz na wcielonych do niej ziemiach austriackich i czechosłowackich w 1939 r.

53. Wartość produkcji przemysłowej w Niemczech w latach 1933-1938 (w min mk) ...............

54. Produkcja niektórych artykułów przemysłowych w Niemczech w latach 1933-1939 ..............

55. Indeks produkcji przemysłowej w Niemczech i w niektórych innych państwach w latach 1935-1939 (1925-1929 = 100) ......

56. Powierzchnia i struktura zasiewów w niemieckim rolnictwie w latach 1933 - 1939 (w tyś. ha, w granicach państwowych z 1937 r.) .

57. Zbiory i przeciętna wydajność z ba niektórych płodów rolnych w Niemczech w latach 1933 - 1938 (w granicach państwowych z Ii937 r.). .

58. Pogłowie zwierząt gospodarskich w Niemczech w latach 1920 -1937 (w tyś. sztuk) ...........-•••

59. Produkcja rolnicza, leśna i rybna w Niemczech w latach 1925 -1938 .

60. Dochody, rozchody i zyski niemieckiego rolnictwa w latach 1930/31 — — 1938/39 ...........-•••

54

55

57

58

59

62

64

65

67

72

72

76

89

98

102

106

108

111

129

133

134

135

135

137

141

141

142

143

144

156-161 165-

175

61. Rozwój liczebny środków transportu i niektórych usług transportowych

w Niemczech w latach 1933 - 1938 ......... 146

62. Rozwój usług łącznościowych w Rzeszy w latach 1933 - 1938 .... 147

63. Rozmiary i struktura towarowa handlu zagranicznego Niemiec w latach 1933-1938 ..............

64. Stan i struktura gałęziowa zatrudnienia w Niemczech w 1933 i 1939 r.

65. Wynagrodzenie za pracę w Niemczech w latach 1933 -1939 .... 616. Dochód narodowy w Niemczech w latach 1933 -1938 .....

67. Obszar i zaludnienie ziem wcielonych do Rzesizy podczas II wojny światowej ...............

68. Ruch naturalny ludności w Niemczech w latach 1939 -1943 (stan terytorium 31 grudnia 19137 r.) ........... 184

69. „Niemcy etniczni" przesiedleni do dnia 15 listopada 1944 r. do Rzeszy

i na wcielone do niej okupowane obszary ....... 185'

70. Straty ludnościowe niektórych państw w okresie II wojny światowej . 188

71. Produkcja najważniejszych rodzajów uzbrojenia w Rzeszy i na okapo-

'wanym przez nią terytorium w latach 1940 -1944 ...... !193

72. Rozmiary produkcji niektórych dóbr inwestycyjnych w Rzeszy w latach

1939 - 1944 (w tyś. t) ............ 194

73. Wydobycie niektórych kopalin w Rzeszy w latach 1940 -1944 (w tyś. t) 194

74. Produkcja surówki żelaza oraz stali w Rzeszy i w okupowanych przez

nią krajach w latach 1939 - 1944 (w min t) ....... 195

75. Produkcja metali nieżelaznych w Rzeszy i na wcielonych do niej okupowanych obszarach w latach 1940 -1944 (w tyś. t) .....

76. Produkcja niektórych środków transportu i artykułów chemicznych w Rzeszy i na wcielonych do niej obszarach -w latach 1940 - 1)944

77. Wydajność z ha czterech padstawcuwych zbóż, ziemniaków oraz buraków cukrowych w Rzeszy podczas drugiej wojny światowej (w q) .

78. Zbiory zbóż, ziemniaków i buraków cukrowych w Rzeszy w latach 1939 --1944 (w tyś, t) .............

79. Liczba zwierząt hodowlanych w Niemczecih podczas drugiej wojny światowej (w tyś. sztuk) ............ 202.

80. Liczba niektórych środków transportowych w Rzeszy i na wcielonych

do niej ziemiach w latach 1939 - 1944 ........ 204

81. Przewóz osób i towarów w Rzeszy i na wcielonych do niej ziemiach

w latach 1939 -1944 ............ 205-

82. Dochody i wydatki budżetowe Rzeszy w latach drugiej wojny światowej

(w mld mk) .............. 222.

83. Produkcja i obowiązkowe dostawy zbóż w Rzeszy w latach 1939/40 —>

1944/45 (w min t) ............. 225-

84. Handel zagraniczny Rzeszy w latach 1939 -1943 ...... 227

85. Struktura towarowa handlu zagranicznego Rzeszy w latach 1939 -1943

(w tyś. mk) .............. 228-

86. Procentowy udział Rzeszy w imporcie i eksporcie niektórych okupowanych krajów .............. 231

87. Struktura branżowa zatrudnienia w Rzeszy (wraz z Austrią, Sudetami

i okręgiem Kłajpedy) w latach 1939-1944 <stan 31 maja) .... 235

88. Przeciętne nominalne zarobki tygodniowe robotników przemysłowych w

Rzeszy w latach 1939 - 1944 ........... 235

89. Wskaźnik przeciętnych realnych płac w Rzeszy w latach 1936 -1944 . . 238

90. Spożycie niektórych artykułów spożywczych w Rzeszy na głowę ludności 242

19$

199-

201

777

U Cz. Łuczak: Dzieje gospodarcze ...

SPIS RYCIN

1. Schemat struktury organizacyjnej pozarolniczych gałęzi gospodarki w Niemczech w latach 1935 -1938 ..........

2. Nakłady inwestycyjne w przemyśle w Niemczech w latach 1933 -1939 (w min mk) ..............

3. Indeks całkowitej produkcji przemysłowej oraz wytwórczości d&br inwestycyjnych i uzbrojenia w Niemczech w latach 1932-1938 (1932 = 100)

132

136

SPIS TREŚCI

Słowo wstępne ..............

I. Rozwój gospodarczy Rzesizy do wybuchu pierwszej wojny światowej .

1. Podstawowe przekształcenia ilościowe i jakośoiowo-strukturalne w niemieckiej gospodarce ...........

2. Ludność ..............

3. Przemysł i rzemiosło ...........

4. Gospodarka rolna, leśna i rybna .........

5. Transport i łączność ...........

6. Kredyt i ubezpieczenia rzeczowe .........

7. Stosunki monetarne ...........

8. Polityka skarbowa ............

9. Spółdzielczość .............

10. Stosunki rynkowe ............

11. Warunki materialno-bytowe ludności ........

II. Gospodarka w okresie pierwszej wojny światowej ..... III. Gospodarka w okresie Republiki Weimarskiej ......

1. Ekonomiczne skutki pierwszej wojny światowej dla Niemiec

2. Gospodarka niemiecka w dobie inflacji powojennej ....

3. Rozwój gospodarczy w latach 1924 -1929 .......

4. Wielki kryzys gospodarczy ..........

W. Gospodarka w okresie od przejęcia władzy pnzez Hitlera do wybuchu drugiej wojny światowej ...........

1. Podstawy doktrynalne oraz główne zadania hitlerowskiej polityki gospodarczej .............

2. Ludność ..............

4. Rolnictwo

5. Transport

6. Kredyt

i łączność

138

144

147

7. Finanse publiczne .........-•• 151

8. Stosunki monetarne .....

9. Centralizacja i eksport niemieckiego kapitału

152

153

10. Stosunki handlowe ............ 1'55

11. Zatrudnienie oraz warunki pracy i płacy praco'wników najemnych . 160

12. Warunki materialno-bytowe ludności ........ 167

V. Gospodarka w okresie drugiej wodny światowej ...... 172

1. Podstawowe założenia niemiecKiej polityki gospodarczej . . . 172

2. Stosunki ludnościowe ........... 183

3. Przemysł .............. 189

4. Rolnictwo .............. 197

5. Transport i łączność ........... 203

18*

275

6. Kredyt ........••••••

7. Stosunki pieniężne .......•••••

8. Ubezpieczenia gospodarcze i społeczne .......

9. Ekspansja niemieckiego kapitału .........

10. Źródła finansowania wojny .....--•••

11. Handel wewnętrzny i zagraniczny ....-•••

12. Zatrudnienie oraz warunkd pracy i płacy pracowników ....

13. Warunki materialno-ibytowe ludności .....•••

14. Wojenne straty materialne Rzeszy i okupowanych przez nią krajów Wykaz wykorzystanych źródeł archiwalnych i drukowanych oraz opracowań . Spis tabel statystycznych ......••••••

Spis rycin .......-••••••••

207

210

214

216

220

224

232

240

243

245

271

274

f

tl

INFORMACJA O SPRZEDAŻY WYDAWNICTW UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU

Książki Wydawnictwa Naukowego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu można nabywać w Księgarniach Naukowych Domu Książki w Polsce (adres Księgarni Naukowej w Poznaniu — ul. Czerwonej Armii nr 69), a w razie braku tamże egzemplarzy, żądać ich sprowadzenia ze Składnicy Księgarskiej.

Odbiorcy zagraniczni mogą korzystać z usług ARS POLONA-RUCH, Centrala Handlu Zagranicznego, ul, Krakowskie Przedmieście 7, 00-068 Warszawa, z Ośrodka Rozpowszechniania Wydawnictw Naukowych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa, Pałac Kultury i Nauki.

Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu przy ul. Słowackiego 20, tel. 44-216 w. 9 prowadzi sprzedaż i udziela wszelkich informacji dotyczących wydawnictw własnych.

INFORMATION UBER DEN YERKAUF

VON YEROFFENTLICHUNGEN DER ADAM-MICKIEWICZ-UNIVERSITAT POZNAŃ .

Biicher aus dem Verlag „Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu" sind in den wissenschaftlichen Buch-hanidlungen „Dom Książki" erreichbar (Adresise: Księgarnia Naukowa, Poznań, ul. Czerwonej Armii 69). Sollten się dort bereits ausverkauft sein, so konnen się ebenfalls beiim Biicherdepot „Składnica Księgarska" bezogen werden.

Auslandische Kunden konnen isiich mit dem Ars Polona-Ruch, Centrala Handlu Zagranicznego, ul. Krakowskie Przedmieście 7, 00-068 Warszawa oder dem Ośrodek Rozpowszechniania Wydawnictw Naukowych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa, Pałac Kultury i Nauki, in Yerbindung setzen.

Der Yerlag „Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu", ul. Słowackiego 20, Ruf 44-216, fiihrt den Ver-kauf und erteilt Informationen iiber seine Yeroffentlichungen.

Bibliotheken, Univeirsitaten, wissenschaftliche Gesellschaften und Herausgeber der wissenschaftlichen Zeitschriften konnen im Tauschweg diesen Titel (auch andere Publikationen der Adam-MiCikiewicz-Universi-tat) bekommen. Die Bestellungen richten Się bitte an die BIBLIOTEKA GŁÓWNA UNIWERSYTETU im. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU, Exchange Dept.—Wymiana, ul. Ratajczaka 38/40, 61-816 POZNAŃ, POLSKA - POLAND.

---