W roku 1825 Adam Mickiewicz opuścił Odessę na polecenie władz carskich i udał się do Moskwy, gdzie miał podjąć pracę w kancelarii księcia Golicyna. W tym czasie powrócił poeta do pomysłu podjętego już w Odessie, dotyczącego napisania powieści z dziejów krzyżackich. Praca nad utworem trwała stosunkowo długo, ostatecznie utwór ukazał się w 1828 roku w Petersburgu i wkrótce został przedrukowany w Krakowie. Cenzura carska mimo pewnych zastrzeżeń nie spostrzegła istniejącej w utworze podwójnej treści. Poeta umieścił akcję utworu w XIV wieku, ale był to tylko tak zwany kostium historyczny, służący do zmylenia cenzury. Rzeczywistym bohaterem utworu było współczesne Mickiewiczowi, walczące z caratem młode pokolenie patriotów polskich.
Głównym bohaterem utworu jest Litwin, który w dzieciństwie został porwany przez Krzyżaków, natomiast ojciec, matka i rodzeństwo zginęli podczas najazdu. Dziecku Krzyżacy nadali imię i nazwisko Walter Alf, mały chłopiec stał się wkrótce ulubieńcem mistrza krzyżackiego, Winrycha. W zamku krzyżackim znajdował się również litewski wajdelota (wędrowny pieśniarz) Halban, służący Krzyżakom jako tłumacz. To on właśnie uświadomił chłopcu kim właściwie jest, śpiewał mu litewskie pieśni, opowiadał o ojczyźnie.
Walter wielokrotnie chciał powrócić do ojczyzny, ale Halban tłumaczył mu, że jeszcze nie nadeszła odpowiednia pora - Alf miał najpierw poznać wszelkie arkana sztuki rycerskiej, wszelkie tajemnice wroga. Kiedy Walter wziął udział w walce, od razu - wraz z Halbanem - dał się wziąć do niewoli. Przybył do Kowna wraz z innymi krzyżackimi jeńcami, ale książę Kiejstut dał wiarę opowieściom Waltera Alfa i Halbana. Pozostał na dworze księcia, uczył Litwinów nowoczesnych metod walki, wkrótce też pojął za
żonę córkę księcia, Aldonę. Młodzi kochali się, ale Waltera dręczyła wciąż sytuacja ukochanej ojczyzny, która była ustawicznie zagrożona. Krzyżacy napadali wciąż na poszczególne miasta, zajęli kolejno Kowno i Kiejdany, a Litwini chronili się w lasach i górach. Tak więc Walter "Szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie". Zrozumiał też, że Litwini nie są w stanie pokonać wroga w otwartej walce. Jako średniowieczny rycerz, ceniący nade wszystko honor, wzdragał się przed zdradliwymi i podstępnymi
metodami walki, wiedział jednak, że nie ma innego sposobu:
"Jeden sposób, Aldono, jeden pozostał Litwinom:
Skruszyć potęgę Zakonu: mnie ten sposób wiadomy -
Lecz nie pytaj, dla Boga ! Stokroć przeklęta godzina,
W której, od wrogów zmuszony, chwycę się tego sposobu".
Po dramatycznym pożegnaniu z żoną Aldoną, po całonocnej naradzie z Kiejstutem Walter wraz z Halbanem opuszcza Litwę. Wkrótce jako giermek Konrada Wallenroda udaje się do Palestyny. Konrad ginie w tajemniczych okolicznościach, a Walter Alf podszywa się pod tę postać, przyjmuje śluby
zakonne, walczy dzielnie w Hiszpanii, a następnie po śmierci Winrycha zostaje wybrany mistrzem Zakonu. Wówczas przychodzi pora na realizację śmiałych planów Konrada. Rządzi Zakonem nieudolnie, Krzyżacy często przegrywają, wydaje się, jakby Litwini znali wszelkie posunięcia Krzyżaków. Halban, towarzyszący wciąż bohaterowi namawia go, aby wreszcie przystąpił do decydującej walki, która przyniosłaby Zakonowi całkowitą klęskę. Konrad wreszcie decyduje się, prowadzi Krzyżaków do walki, w
której ponoszą oni druzgocącą klęskę. Niestety Konrad został zdemaskowany, podsłuchano bowiem jego rozmowy z tajemniczą pustelnicą, którą w istocie żona Aldona. Wówczas bohater, aby uniknąć krzyżackiego sądu popełnia samobójstwo, co powoduje także śmierć jego żony, Aldony.
O Konradzie Wallenrodzie mówi się zawsze jako o bohaterze tragicznym. W istocie tragiczne było jego życie począwszy od porwania w dzieciństwie, poprzez młodość spędzoną wśród wrogów. Bohater ma też poświęcić szczęście osobiste swoje i Aldony, aby ratować ukochaną ojczyznę, będąc u celu musi
popełnić samobójstwo. Najistotniejszym jednak źródłem tragizmu bohatera jest konieczność wstąpienia na drogę podstępu i zdrady. Ta konieczność rodzi u niego głęboki konflikt wewnętrzny, wyciska nieodwracalne piętno na jego psychice.
Konrad Wallenrod posiada również typowe cechy bohatera romantycznego - jest samotny, wyrasta ponad otoczenie, przeżywa romantyczną miłość, jest skłócony z samym sobą. Od nazwiska bohatera powstał termin "wallenrodyzm". Jest to postawa bohatera, który pod pozorami wiernej służby knuje okrutną zemstę na znienawidzonym wrogu, chociaż ta zdradliwa metoda walki wywołuje u niego głęboki konflikt wewnętrzny. Bohater tego typu poświęca szczęście osobiste dla dobra ojczyzny, jest żarliwym patriotą, ale jednocześnie
bohaterem prawdziwie tragicznym. Bohaterowie innych utworów Mickiewicza także będą wielkimi patriotami, a głównym problemem polskiej literatury romantycznej staje się zagadnienie walki narodowowyzwoleńczej.
Omawiając dzieje Konrada Wallenroda należy wspomnieć również o balladzie "Alpuhara", którą sam bohater śpiewa na zamku krzyżackim, a w której przedstawione zostały dzieje Almanzora, analogicznie do dziejów Konrada. Almanzor był wodzem Maurów, plemion muzułmańskich w Hiszpanii, walczących
w XV wieku przeciwko wojskom króla Ferdynanda Katolickiego. Maurowie zostali pokonani i wyparci nawet z Grenady, miasta, które sami założyli po podbiciu Hiszpanii w 711 roku. Almanzor nie mogąc pogodzić się z klęską, postanowił poświęcić swe życie, aby dokonać okrutnej zemsty na
znienawidzonym wrogu. W tym celu przedziera się przez stanowiska nieprzyjaciela i udaje się do Grenady, gdzie panuje epidemia dżumy. Kiedy już jest pewny, że został zarażony dżumą, przybywa do obozu Hiszpanów w rzekomo przyjacielskich zamiarach. Twierdzi, że pogodził się z klęską, że chce uznać zwierzchnictwo króla hiszpańskiego, a nawet przyjąć religię chrześcijańską. Hiszpanie, doceniając odwagę Almanzora witają się z nim serdecznie, obejmują go i całują. Wtedy Almanzor, osiągnąwszy swój cel,
oznajmia przerażonym Hiszpanom straszliwą prawdę:
"Jam was oszukał, wracam z Grenady,
Ja wam zarazę przyniosłem,
Pocałowaniami wszczepiłem w duszę
Jad, co was będzie pożerać,
Pójdźcie i patrzcie na me katusze:
Wy tak musicie umierać !".
Tak więc Almanzor stał się dla Konrada wzorem do naśladowania, Walter Alf także wybrał drogę podstępu i zdrady, aby doprowadzić wroga do klęski, także musiał w tym celu poświęcić życie.
"Konrad Wallenrod" to powieść poetycka, jeden z najpopularniejszych gatunków literackich epoki romantyzmu. Jest to romantyczna odmiana poematu epickiego. Narracja powieści poetyckiej łączy elementy epickie, liryczne i dramatyczne, które nadają opowiadaniu charakter subiektywny. Narrator niejednokrotnie zwraca się sam do siebie, wyraża własne uczucia, komentuje i ocenia poczynania bohaterów, stara się wytworzyć nastrój niesamowitości i grozy. Fragmenty fabuły nie są ze sobą powiązane, co stwarza celowe i
zamierzone niejasności. Narrator nie liczy się z następstwem czasowym, zakłóca układ chronologiczny wydarzeń, które najczęściej rozgrywają się w środowisku egzotycznym - orientalnym lub historycznym.
Utwór Mickiewicza spełnia te wymogi - fabuła jest fragmentaryczna, akcja rozgrywa się w środowisku historycznym. Do elementów lirycznych, przenikających formę epicką, można zaliczyć "Pieśń Wajdeloty" - elementy dramatyczne odnajdujemy w rozmowach Konrada z Pustelnicą Aldoną. W utworze
dochodzi nie tylko do zatarcia granic między epiką, liryką i dramatem, ale także do pomieszania gatunków literackich, ponieważ w obrębie poematu epickiego odnajdujemy balladę "Alpuharę" mogącą stanowić odrębny utwór, gdyż przedstawiana w nim akcja nie łączy się z wydarzeniami samego
dramatu. Na uwagę zasługuje też zastosowanie w "Pieśni Wajdeloty" polskiej odmiany greckiego heksametru, którego niedościgły wzór możemy odnaleźć w "Iliadzie" i "Odysei". W "Pieśni" najczęściej spotykamy wersy piętnastozgłoskowe z akcentem na trzeciej, szóstej, ósmej, jedenastej i czternastej sylabie. Zastosowanie heksametru - antycznej miary wersowej, stosowanej w największych epopejach starożytności podnosiło wartość epicką poematu, bohaterskie dzieje Konrada i jego żony Aldony stawiało na równi
ze zmaganiami mitycznych bohaterów przedstawionych w "Iliadzie". Pozostałe części utworu mają wersy o różnej długości z wyraźną przewagą wiersza jedenastozgłoskowego.
"Konrad Wallenrod" był utworem kontrowersyjnym, szczególnie dla współczesnych Mickiewiczowi czytelników ze względu na postać głównego bohatera, który działał na drodze podstępu i zdrady. Dziś postać głównego bohatera jest dla nas wzorem prawdziwego patriotyzmu, wzruszają nas też do głębi jego tragiczne dzieje zakończone samobójczą śmiercią.
© Copyright by Marcin Radoń
Rola pieśni i poezji w życiu narodu na podstawie "Konrada Wallenroda"
Konrad Wallenrod jako dziecko wychowywał się wśród Krzyżaków. Stary pieśniarz Halban wzniecał w nim miłość do Litwy, za pomocą pieśni przybliżał mu obraz ojczyzny i wzbudzał patriotyczne uczucia. Pieśń wajdeloty zawierała w sobie prawdy o dziejach narodu litewskiego i życiu Konrada - przechowała te informacje dla innych pokoleń. Konrad będąc konturem krzyżackim wahał się i zwlekał przed dokonaniem zdradzieckiego czynu. Pieśń - ballada "Alpuhara" o poświęceniu arabskiego wojownika, który udając poddaństwo i przyjaźń, pozarażał wrogów dżumą - zawierała wzorzec dla Konrada Wallenroda i stała się motorem postępowania wzniecając uczucie nienawiści do wroga. Po śmierci Konrada Halban pozostaje, aby
głosić potomnym jego czyny.
- poezja narodowa spełnia rolę nauczyciela, który uczy miłości ojczyzny,
budzi i utrwala uczucie patriotyzmu;
- podobnie jak poezja trytejska budzi nienawiść do wroga ojczyzny i
pragnienie walki w jej obronie, mobilizuje ludzi do działania na rzecz
kraju, nawet do poświęcenia siebie;
- pieśń zawiera wzorce postępowania i zachowań, które mogą się przyjąć w
młodym pokoleniu;
- poezja zawiera prawdę o dziejach narodu, przechowuje i utrwala jego
historię, przekazuje ją młodszym potomkom;
- poezja organizuje więź, łączność między starszym a młodszym pokoleniem
narodu - stanowi siłę scalającą naród, stanowiącą o jego istnieniu.