ANTONI MALCZEWSKI MARIA (BN) oprac. R. Przybylski
ŻYCIE POETY
Dzieciństwo i młodość
- 1779: Jan Malczewski kupuje szefostwo regimentu wojsk koronnych
- 1790: do jego regimentu przenosi się płk Filip Hauman, towarzyszy mu żona, Konstancja
- Konstancja i Filip rozwodzą się
- Malczewski wstępuje do Targowicy
- 1792: ślub Jana i Konstancji
- 3 VI 1793: urodziny Antoniego w Warszawie
- 4 lata mieszkają w Kniahiniu, koło Dubna (na Wołyniu)
- 1800: Konstancja umiera, Antonim zajmuje się Julianna z Błędowskich Skibicka, a jej syn, Franciszek, jest jego najlepszym przyjacielem
- 1805: Gimnazjum Wołyńskie w Krzemieńcu
* wyrwanie młodzieży z kręgu sarmackiej ciemnoty
* obrona humanistycznych i patriotycznych tradycji Oświecenia
- 1809: ucieczki uczniów gimn. przez granicę
* dyr. gimn. (Czacki) był temu przeciwny, wiązał nadzieje na przyszłość z osobą cara
- 1 IX 1811: Malczewski w Korpusie Inżynierów w Księstwie Warszawskim
(Ks. przygotowywało się do wojny z Rosją)
* Antoni skierowany do Modlina
* wieczory w salonach warszawskich
* mieszka z Aleksander Błędowskim
* konflikt z Błędowskim: pokłócili się o Karolinę z Walewskich Chodkiewiczowi (żonę Aleksandra), Antoni jej bronił, Chodkiewicz był sekundantem, Malczewski chybił, pozwolono mu znowu strzelić, aż w końcu Błędowski postrzelił go w stopę, pogodzili się
* w pałacu Paca: Antoni dosiadł konia, który był nie do okiełznania, otarł chorą stopę, nie mógł wziąć udziału w wojnie
* w Modlinie podczas oblężenia, aż do kapitulacji 25 XII 1813
- wraca na Wołyń i pisze list poetycki do Chodkiewicza (1814)
* czasy Napoleona = lata walki o wielkość ideału życiowego
* fatalistyczne przekleństwo, jakie ciąży na Polsce, zostało udowodnione klęską Napoleona
* krytycyzm w stosunku do porządku po 1815 r.
* rozmyślania nad smutkiem bytowania ludzkiego w społ.
- 1815: powrót do Warszawy
- 1816: zwolnienie z wojska i podróż z Franciszką Fryderykową Lubomirską
Podróże
- Szwajcaria, (1817) Włochy: zerwanie z księżną, Paryż: chemia i mesmeryzm, (1818) Jezioro Genewskie, Mont Blanc (Podróż na Górę Białą opisana w liście do prof. Picteta), Włochy: z ks. Czetwertyńskim, pdp poznaje Byrona, wozi jego podobiznę i dzieła
- Byron to dla Antoniego lekcja rozczarowania człowieka do swoich czasów
- 1821: powrót do kraju, na Wołyń (wioska Łaski): wiersz O, jak przykro do swoich wracać bez nadziei
Wiek klęski
- odwiedza sąsiadów, podsędków Rucińskich
- leczy chorą na histerię Rucińską magnetyzmem (często ~ mistycyzm, w Wwie leczył tak Baudouin de Courtenay)
- Rucińska mówi, że tylko obecność Malczewskiego jest dla niej lekarstwem, rozwodzi się
- Antoni umieszcza Rucińską u krewnych Modzelewskich w Łucku, ale ona jedzie za nim do Hnidawy, wyjeżdżają z Wołynia do Warszawy (1824)
* pisarz choruje, najpdp na raka
* dawni przyjaciele zrywają z nim kontakty
* zostaje urzędnikiem ministerstwa spraw wewn., ale Rucińska chce, by był z nią cały czas, więc rezygnuje z pracy dla świętego spokoju
- 7 - 9 VIII 1825: Antoni kończy swe jedyne dzieło
* poemat się nie sprzedaje
* pisarz nie ma pieniędzy, pożycza od Karola hr. Kossowskiego
- 2 V 1826: pisarz umiera
* Rucińska zabiera jego rzeczy i znika, wraca do podsędka i cieszy się dobrym zdrowiem
* pogrzebem zajął się Karol Kossowski
- 1830: grobu Malczewskiego na Powązkach nie można już znaleźć
- poł. XIX wieku: Skimborowicz stawia na cmentarzu kamień „ku uczczeniu pamięci autora Marii”
MIEJSCE POEMATU W DZIEJACH POLSKIEJ EPIKI POETYCKIEJ
Tradycyjne odczytanie Marii
jako niemal dosłowne naśladownictwo Byrona
Mickiewicz Lit. słowiańska: od Byrona różni ją uczucie chrześcijańskie; poezja o wiecznym cierpieniu ludzi wygnanych z raju; chrześcijańska reakcja na rewolucyjną poezję Byrona
poemat historyczny, o dziejach Polski; twórcza kontynuacja Byrona; doniosła rola w kształtowaniu się romantyczne epiki poetyckiej w Polsce (poematu historycznego)
Malczewski i Byron
- bunt byronowski
* opozycja wobec teorii poświęcenia i ofiary człowieka na ołtarzu mądrej społeczności
* obrona pokolenia romantyków przed racjonalistyczną teorią Hegla o obiekcie jako nadrzędnym systemie, wobec którego bunt jednostki jest karygodnym zwyrodnieniem
* wołanie o prawo do buntu wobec świata
* konieczność tworzenia nowego systemu pojęć o moralności i pięknie
- Byron = „apostoł sceptycyzmu”
- wg Malczewskiego Byron wyraził ostateczną prawdę o człowieku, sam Antoni był więc „tylko” wnikliwym i nowatorskim kontynuatorem jego epiki poetyckiej, nie buntował się wobec niej
Powstanie polskiej romantycznej powieści poetyckiej
- Malczewski przeniósł do literatury polskiej bajroniczną formę epiki poetyckiej, tzw. powieść poetycką - romantyczny poemat filozoficzno-moralny
- Mickiewicz już zaczął szukać najbardziej właściwej formy dla epickiego obrazu historii
* Grażyna (w rzeczywistości była tylko modyfikacją epopei)
* najcenniejszy spadek po dziejach to hasło: żadnej ugody z najeźdźcą
* historia to nauczycielka ludzi, którzy aprobatę „4 rozbioru” (1815) uważali za tchórzliwą, antypatriotyczną ugodę z wrogiem
* historia to mistrzyni buntowników
- cechy epopei („wiersza bohaterskiego”):
* duża wierność w opisie epoki historycznej - realizm historyczny
* „machina cudowna”
* opisywanie epoki odległej
- w Grażynie nie ma już przełomowego zdarzenia historycznego i cudowności, ale jest to wciąż poemat o przeszłości, współczesna jest tylko aluzja polityczna, a moralny konflikt został rozwiązany tradycyjnie, antybajronicznie
- historia w Marii Malczewskiego:
* u Byrona: obraz historii to konwencja literacka, kształtowana kilkoma kreskami, wydobywającymi nastrój lub konflikt
* Malczewski: dramat człowieka uwikłanego w zdarzenia historyczne
* historia to umowna konwencja, maska synteza historii
* przykłada większą uwagę do poetyckiego obrazu historii niż Byron - ścisła wizja XVII w.
* synteza oparta jest o materiał rzeczywisty i realizm szczegółów (~ Scott)
- sprzeczności w poemacie:
* współczesne zagadnienia moralne i filozoficzne
* umowne, maskaradowe traktowanie historii
* pomieszanie szczegółowych danych historycznych z pobłażliwością dla pdp
MARIA JAKO ROMANTYCZNY POEMAT FILOZOFICZNY
Przeciw społecznej etyce oświecenia
- każdą z 2 pieśni Marii otwiera motyw przemijania ludzkiego o sensowności ludzkiego bytu
- przekonanie o potworności świata (vs. etyka oświeceniowa)
- pocieszenie boskie (ważne dla sentymentalistów) niewiele się liczy, nie broni człowieka przed rozpaczą i nie zmienia postaci świata
Bunt romantyczny
- Wacław to jeden z pierwszych manifestów romantycznej rozpaczy
* przeznaczeniem człowieka jest odczucie utraty wszelkich dóbr i prawd
* ludzie usiłują się bronić przed pustką, Wacław wierzy w miłość
- Wacław i Maria nie są klasyczną parą romantycznych kochanków
- postać Marii wywodzi się z sentymentalnych motywów (~ duma, ale dumy były nieporadne, wulgarne i zabawne niekiedy w swoim braku motywacji) konwencja stała się poetycka
* ukochany jedzie na bój (rycerz, ból rozstania)
* podziw dla kochanka, który nie splamił honoru patriotycznego
* złe myśli i przeczucia
* pociecha w religii
* nie ma w niej nic, co w chwili rozpaczy kazałoby przekląć porządek świata
- miłość Marii jest sentymentalna, ale miłość Wacława jest w pełni romantyczna, wiedzie nie do pokory, ale do buntu
* jego ojciec zamordował mu żonę, więc Wacław stał się ojcobójcą
* zohydził tym samym własne sumienie, zniszczył czystość
- świat jest obiektem pogardy i nienawiści (vs. oświeceniowa utopia o zgodności interesów między społ. a jednostką)
- manifest skrajnego indywidualizmu człowiek może wymierzyć sobie sprawiedliwość ponad odwiecznymi zasadami sumienia
Romantyczny pesymizm
- Miecznik: broni wiary w sensowność ludzkiego losu
- patriotyzm (obok miłości) próbuje stworzyć człowiekowi atmosferę szczęścia na ziemi
- koniec poematu to obraz starca, któremu zostało już tylko przeżycie ohydy świata, ukorzenie się przed jego ironią i sarkazmem (gdy M. narażał życie dla ojczyzny, Wojewoda dokonał mordu na jego córce)
- Malczewski stawia nad wszystkimi usiłowaniami ludzkimi znak zapytania
- dramat bohaterów ma konkretne społeczne motywy, przyczyną ich nieszczęść są ludzie
- bohaterowie podlegają też prawom, które rządzą dolą ludzką niezmiennie i bezwzględnie (postaci fantastyczne: Maski, Pacholę) fatalistyczny tragizm bytu człowieka
* Pacholę: personifikacja zgryzoty i niedoli w duchu poezji gminnej
* śpiewają pieśń o przeznaczeniu człowieka
- świat społeczny stał się narzędziem niepojętego i okrutnego losu, dzięki któremu dosięga ludzi ich ostateczne przeznaczenie: pustka i beznadziejność
Poemat przedlistopadowego pokolenia
- 1813: tragedia krachu nadziei zaważyła na dalszym życiu Malczewskiego, rozpacz Marii jest nieodwracalnie beznadziejna
- Mickiewicz nie przeżył w młodości takiego rozczarowania, wyprawa napoleońska była dla niego już legendą, dlatego rozpacz Dziadów cz. IV jest pełna nadziei
SĄD NAD HISTORIĄ
U źródeł romantycznego historyzmu
- bajroniczna myśl o człowieku jako wielkiej pomyłce natury, o człowieku, który nie mieści się w ogólnej harmonii świata (u M.) świadczy o tym historia ludzkiej miłości i obraz dziejów narodu
- w sporze o historię chodziło o:
* ocenę historycznego dorobku własnej klasy
* wyklęcie tych wad i błędów, które spowodowały upadek państwa
* wydobycie wartości, do których naród chciałby się przyznać i rad by je rozwijać
- Malczewski ujął historię w filozoficznym, a nie politycznym aspekcie, bliski był w tym Joachimowi Lelewelowi
- za kanwę poetycką posłużyły Malczewskiemu wypadki znane i komentowane w XVIII/XIX w., tzn. tragiczna historia Gertrudy Komorowskiej
* z tej kanwy zostawił tylko fakty, zmienił zaś: (1) tło historyczne, (2) stanowisko społeczne bohaterów, (3) charaktery bohaterów
* historia ta stała się humanistycznym sądem nad przeszłością szlachecką, poematem o najuczciwszych i najpodlejszych ludziach danej klasy
- Staszic (troska o wydobycie hum. piękna z historii narodu) wywarł wpływ na Niemcewicza, a z kolei Niemcewicz był wzorem dla Malczewskiego (krytycyzm), który podjął te myśli, kiedy i Staszic, i Niemcewicz zaczęli się z nich wycofywać
- miarą dziejów uczynił pisarz prawo do szczęścia, wówczas szlachecka Polska okazała się krajem okrutnych praw i bezkarnych zbrodni
- Malczewski uznał patriotyzm za najcenniejszą wartość, jaka została po dawnej szlachcie
Człowiek a historia
- wg Antoniego historia to wielki Moloch, który bawi się człowiekiem, a potem odrzuca go; to kolejny element, dzięki którego człowieka dosięga przeznaczenie (Miecznik)
- człowiek nie otrzymuje od historii zupełnie nic (1121-1129):
Ściągnęli na spoczynek zwycięzcy i jeńce;
Bo w życiu choć ta jedność - że rozkosz z cierpienie,
Trud, nuda, wstyd i sława, kończą się - znużeniem.
JĘZYK, STYL, WIERSZ
Język Malczewskiego
- oboczności w pisowni, wynikłe z chaosu, jaki panował w gramatyce polskiej
(trosków, liców, łzów, tą razą, źrzódło, wśrzód, letko, od wężów jedzona)
- Malczewski chętnie wybiera takie oboczności, których klasyk by nie dopuścił, poddaje się naciskowi języka mówionego
- nasilenie prowincjonalizmów = galicyzmów (w jego domu fr. był na porządku dziennym)
- rutenizmy i rusycyzmy (chował się wśród szlachty wołyńskiej)
(zięciu [zięciowi], wtedy [potem])
- formy języka staropolskiego (wpływy szkoły, elementy stylu - archaizowanie)
(krzą [kruszą się], wżdy, usarzy, w rozprawie)
- mowa potoczna jest zarówno w wypowiedziach postaci, jak i w narracji
- nowotwory (wynik fantazji językowej lub dostosowanie do szeregu fonicznego)
- miejsca mgliste i niezrozumiałe z natury rzeczy, nie przez defekty gramatyczne
Styl Marii
styl pieśni ludowej (kozak i Pacholę)
powtórzenie o char. ludowym:
A kiedy się rozśmieję - to jak za pokutę;
A kiedy będę śpiewał - to na smutną nutę (669-670)
styl retoryczny (Miecznik i rycerstwo; Maria w rozmowie z Mieczn. - ton tragedii klas.)
powtórzenie w mowie Miecznika do żołnierzy
A kto by się miał straszyć tatarskiego tańca,
A kto by życie szczędził srogiego pogańca (829-830)
styl sentymentalno-romantyczny (partie odautorskie; Maria w dialogu z Wacławem)
powtórzenie uczuciowe
Ah! czyjeż serce, czyje, w żalu się nie nuży? (30)
Ruszaj, ruszaj, kozacze... (51)
dużo epitetów charakterystycznych dla poezji sentymentalnej
porównanie życia ludzkiego do strumyka
I gdzież to żywy, czysty strumyczek upłynął?
Mruczał na swą nikczemność, a w jeziorze zginął. (293-294)
Wiersz poematu
- 13-zgł. (wyj.: dwie pieśni Masek i finałowe opowiadanie Pacholęcia)
- teoria wiersza Alojzego Felińskiego (Barbara Radziwiłłówna):
* czystość rymu
* średniówka po 7 sylabie (7+6)
* urozmaicenie: zestrojenie lub rozstrojenie syntaktyczno-rytmiczne w średniówce
* urozmaicenie: przeplatanie długich i krótkich okresów
- wariacje na temat średniówki w Marii
* (7+6) dwa równorzędne człony zdania (~ Feliński) Ja ludziom oręż rozdam, / siebie też przysłonię
* (7+6) asymetria syntaktyczno-rytmiczna Pędzą, a wśrzód promieni / zniżonego słońca
* (7+6) jedno zdanie wypełnia cały szereg Spiesz się swą tajemnicę / odkryć kozakowi
- nowości wersyfikacyjne w Marii
* pauza nie zawsze w średniówce - efekt retoryczny: Jej zręczność, jej... niestety! / ona matką moją.
* pauza nie zawsze w średniówce - rytm. urozmaicenie: Widzę cię - i już wszystkie / znikły moje trwogi
* dwie albo trzy pauzy w pierwszej części szeregu: Płynęły - często - gorszko - / ale bez podziału.
* pauzy w całych szeregach: Jak Rozpacz - bez przytułku - / bez celu - bez granic.
* przerzutnie narzucone przez mówiony tok języka
- użycie języka mówionego jest źródłem nowatorstwa stylowego i wersyfikacyjnego
- pierwsza pieśń Masek: * dwudzielny 10-zgł. (5+5) przeplatany 8-zgł. (5+3)
* wiersz kancon włoskich, oper i baletów
- druga pieśń Masek: * 10-zgł. pieśń, rymowana abaabcdcd
* logaedyczny (5+5) refren z rymem wewn.
* każda strofa zakończona 7-zgł. wariacją refrenową
- rym w Marii jest żeński, gł. gramatyczny, niezbyt bogaty
Z PROBLEMÓW GATUNKU
Bohater powieści poetyckiej
- urywkowa, fragmentaryczna, pełna luk w życiorysie prezentacja losu bohatera
- bohater byroniczny: * człowiek współczesny
* rewolucyjny buntownik
* postać - myśliciel
* przejmuje bogactwo uczuć i pojęć moralnych, ideowych autora
- Byron stworzył konwencję, która dzięki możliwościom uogólnień filozoficznych weszła na stałe do literatury europejskiej
- romantyczny bohater-myśliciel konfrontuje swą prawdę z życiem, z prawdą innych postaci, z prawami świata, z historią, z Bogiem
Kompozycja powieści poetyckiej
- zaciemnianie akcji, tzw. tajemniczość fabuły
- historia idei, której bohater jest wyrazicielem, determinuje wszystkie cechy kompozycji
- maksymalna obiektywizacja wypowiedzi narratora
- brak chęci uzewnętrzniania, że obok bohatera istnieje i autor
- zmiana u Malczewskiego:
* narracja to dyskusja między bohaterami poematu a światem, z której wnioski ostatecznie wyprowadza autor
* fragmenty, które mogą być równie dobrze wypowiedzią autora, jak i narratora
* narrator nie tylko relacjonuje, ale i roztrząsa, osądza, prowadzi samodzielną refleksję, choć zawsze uzupełniającą bohatera
- cechy artystyczne Marii:
* opis o narzuconej strukturze opowiadania
* czas teraźniejszy
* dialog zamiast odautorskiej relacji z rozmowy bohaterów ucieczka romantyków od mowy zależnej
* specjalna postać (~ posłaniec z dramatu klasycznego; tu: Pacholę) ucieczka od mowy zależnej
STRESZCZENIE
Przez puste stepy, rozciągające się na Ukrainie pędzi konno niczym strzała młody, zwinny kozak. W tej podróży towarzyszy mu milczenie rozległych pół i smutne wycie wiatru, które zdaje się unosić nad ziemią westchnienia zmarłych.
Tymczasem w zamku zamożnego Wojewody trwa wspaniała, bogata uczta, wydana z okazji pogodzenia się gospodarza z synem Wacławem, który potajemnie poślubił córkę Miecznika - Marię.
Pod ciężarem wykwintnych potraw uginają się stoły. Ludzie wznoszą toasty, wiwatują bez opamiętania na cześć młodej pary i szczodrego ojca, który zwraca się do syna z czułością i miłością. Tylko wnikliwi obserwatorzy dostrzegają dziwną radość, migoczącą w dzikim spojrzeniu Wojewody.
Okazuje się, że serce gospodarza jest nieczyste. Gdy wszyscy rozeszli się do komnat, zmęczeni biesiadą, on zaczyna rozmyślać. W jego wnętrzu toczy się walka. Ciężko wzdycha, spacerując po obszernej komnacie. W pewnej chwili napadają go duszności. Gdy otwiera okno, spogląda na liczne oddziały swojego wojska, które szykują się do zbliżającej wyprawy wojennej. Zjawy, nękające sumienie Wojewody odpędza dopiero poranek.
Na czele rycerstwa jedzie młodzieniec Wacław. Jego twarz rozświetla uśmiech. Prowadzi oddział przez puste, ciche pola, aż nikną z oczu.
Pod starymi lipami smutny Miecznik towarzyszy w tragicznych momentach życia swej pięknej, acz pogrążonej w żałobie córce Marii. Dziewczyna żali się rodzicowi na swój los. Kiedyś była szczęśliwa, miała cudownego męża i jasną przyszłość. Ale niestety została rozdzielona z ukochanym. Miecznik wyznaje, że gdyby akurat nie brał udziału w wojnach szwedzkich, nigdy nie zgodziłby się na ślub córki z człowiekiem, którego ojciec teraz stara się w Rzymie o unieważnienie świętego sakramentu. Pyta: [c]I cóż zastałem po powrocie do domu? Żonę w grobie, a córkę tonącą we łzach. [/c]
Nagle do domu Miecznika przybywa posłaniec z listem od Wojewody, który prosi, aby dawne urazy odeszły w zapomnienie oraz zaprasza w odwiedziny synową. Zaznacza dalej, że jego potomek nie jest wart tak zacnej żony, dlatego wysłał go do walki przeciw grasującym w okolicach Tatarom, by tym czynem udowodnił, że męstwo i odwaga nie są mu obce. Wojewoda zapewnił Marię, że jeszcze tego dnia dołączy do niej Wacław. Przeczytawszy list, Maria chce się od razu przygotować na powrót męża. Zamierza włożyć nową suknię, upiąć włosy, nie zważa na ostrzeżenia Miecznika, który podejrzewa, że jakieś Wojewoda stroi matactwa. Nagle u wrót domu ojca Marii pojawiają się rycerze.
Wacław i Maria nie mogą ukryć szczęścia, jakie wypełniło ich serca po ponownym połączeniu. Radość mąci jedynie nadchodząca konieczność rozstania. Miecznik nakazuje służbie wystawić najlepsze jedzenie i trunki na powitanie ukochanego zięcia. Oferuje też pomoc w pokonaniu Tatarów i roztacza wizję wspólnej uczty po powrocie. W końcu zostawia młodych samych zaznaczając, że gdy odezwą się trąby, należy natychmiast dosiąść koni.
Przyjrzawszy się opuchniętej od łez twarzy Marii, Wacław zapewnia, że mimo oporu ojca i tak zamierzał się z nią połączyć, choćby przez krew i płomienie. Wyznał, że gdy ojciec oświadczył, że zgadza się na związek syna z córką Miecznika, on obiecał sobie, że będzie służył żonie i obronie kraju. Gdy pyta, czy uczucie Marii jest nadal tak mocne, jak wcześniej, czy kocha go tak samo, ona odpowiada bez wahania: więcej niż kochać wolno i niż mogą siły.
Spotkanie przerywa dźwięk trąb. Wacław przyciska do ust białą rękę żony i szybko odchodzi do Miecznika, który wita go radośnie na myśl o walce ze znienawidzonymi Tatarami. Uzbrojenie kozacy wyruszają przed siebie. Po chwili znikają za pagórkiem.
Po odjeździe ojca i męża Maria modli się do Boga. Nie potrafi ukryć smutku i tęsknoty za nieobecnymi. Ma wrażenie, że właśnie w tej chwili jej szczęście znikło i już nigdy nie wróci.
Z młodym pacholęciem, uskarżającym się na biedę rozmawia przed domem pracodawcy sługa Miecznika, gdy oto zbliżają się do nich niespodziewanie różnokolorowe, krzyczące maski, śpiewające piosenkę rozpoczynającą się słowami:
[c]Ach na tym świecie, śmierć wszystko zmiecie,
Robak się lęgnie i w bujnym kwiecie. [/c]
Maski parami wchodzą do domu Miecznika, by w środku skupić się na naradzie nad jakąś istotną kwestią.
W tym czasie gospodarz wraz z zięciem podążają na starcie z Tatarami. Wacław nie cieszy się z nadchodzącej walki, ponieważ nękają go dziwne przeczucia nadciągającej tragedii. Przed sobą widzi cały czas twarz Marii, ale nie uśmiechniętą, lecz… zalaną łzami. Jakiś głos powtarza mu, że zamiast sławy zdobędzie trumnę. Słyszy płacz, jęki, krzyki, dźwięki rozpaczy. W pewnej chwili Wacław spostrzega z oddali, jak Tatarzy rabują wieś, palą domy i mordują mieszkańców. Wówczas bez namysłu rzuca się na wrogów. W ślad za dowódcą idą jego wierni żołnierze.
Bitwa toczy się zaciekle. Choć Wacław i jego rycerze odznaczają się odwagą i walecznością, z pewnością zginęliby po kilku minutach, ponieważ Tatarzy mają sporą przewagę liczebną, której nie można pokonać zaciętością lub nadrobić męstwem. Gdyby nie Miecznik, który z polskim hufcem ruszył mu z odsieczą, wybiegając z pobliskiego lasu Wacław zginąłby. Starzec przybywa w samą porę. Odcina chanowi głowę i tym samym zaznacza przewagę Polaków, z piersi których wydziera się okrzyk zwycięstwa.
Pod lasem odpoczywa dumny i zadowolony Miecznik. Nie może pojąć, czemu zięć, którego nazywa już synem, nie podziela jego radości, lecz jest smutny i dziwnie zamyślony. Udaje mu się namówić ponurego Wacława, by powrócił do żony. On dołączy do nich o świcie, gdy już dopilnuje wszystkiego na polu walki.
Wacław żegna się z teściem. Powoli wraca mu dobry nastrój. Na szybkim rumaku przybywa do zamku Miecznika. Sił w podróży dostarcza mu wspomnienie pięknej Marii i świadomość, że dziewczyna nie zasłużyła na los, jaki zgotował im jego ojciec. Wacław na koniu przypomina bardziej upiora, niż rycerza.
U wrót domu Miecznika nie ma nikogo. Nikt też nie odpowiada na kołatanie zmęczonego rycerza. Wszędzie panuje cisza i roztacza się ciemność.
Sprytny Wacław dostaje się do wnętrze zamku przez otwarte okno sypialnej komnaty. Tam widzi ciało martwej żony, osunięte na łożu.
Oszołomiony widokiem ciała Marii, otępiony bólem Wacław wybiega z zamku Miecznika. Poszukując wody, dostrzega schowane w krzakach pacholę, które opowiada mu przebieg okrutnej zbrodni. Okazuje się, że maski utopiły panią w stawie, a domownicy pobiegli w pogoń za nimi.
Zrozpaczony Wacław długo stoi przy zwłokach pięknej żony. Cały czas układa je, poprawia ubranie i włosy, jakby żyła. Jego spojrzenie zdaje się składać obietnicę, że wkrótce do niej dołączy. W jego rozpaczy zaczyna górować żądza zemsty. Wskakuje na konia i dobywa miecz. Towarzyszy mu siedzące z tyłu pacholę:
[c]Lecz któż był ten człek mały z okiem zapłakanem? Czy Duchem jego losu? Aniołem? Szatanem? (…)
Nie wiem - objął rycerza i w cwał polecieli.[/c]
Z cerkwi ukraińskiej płyną dźwięki bijących dzwonów, ogłaszających pogrzeb Marii. Spieszą na niego wszyscy dobrzy ludzie.
Miecznik nie przypomina już tego walecznego, radosnego staruszka. W jego niemym spojrzeniu nie widać śladu łez, rozpaczy czy zemsty. Wydaje się, że połączył się z córką w niebie, opuściwszy już życie ziemskie.
Z domu wychodzi codziennie o tej samej porze. Pewnego dnia nie wrócił z przechadzki w nieznanym kierunku. Znaleziono go klęczącego przy dwóch mogiłach - córki i żony.