Księga Jozuego
(I) Tekst
Zachowany tekst Joz rodzi wiele problemów; podobnie jak w przypadku 1-2 Sm istnieją dwie główne tradycje - jedna reprezentowana przez tekst masorecki, druga przez LXXB Zgodność pomiędzy LXX a 4QJosa wskazuje, że przekład LXX opierał się na innym tekście niż tekst masorecki - w wielu przypadkach krótszym i lepszym. Proces kształtowania się tekstu trwał jednak nadal, po przełożeniu wersji oryginalnej na grekę. W dalszym ciągu wprowadzano zmiany (np, dodawano glosy, rozszerzano pierwotny tekst i nanoszono poprawki) zarówno w tradycji hebr., jak i gr, pojawiły się też niezamierzone błędy o charakterze literalnym. Każdy trudny przypadek należy zatem rozpatrywać oddzielnie, biorąc pod uwagę Wulgatę, teksty syr. i inne starożytne wersje księgi.
(II) Literackie dzieje księgi.
Pierwsi uczeni ze szkoły krytycznej uważali Joz za kontynuację różnych tradycji związanych z Pięcioksięgiem, określając wszystkie utwory od Rdz do Joz mianem "Heksateuchu". Od czasu pionierskich badań. M, Notha stało się jasne, że należy raczej mówić o "Tetrateuchu" (od Rdz do Lb). Pwt pełniła rolę swoistego teologicznego wprowadzenia do cyklu deuteronomicznego (historii deuteronomicznej, tj. od Joz do 2 Krl), który po niej następował. Cykl deuteronomiczny posiada własne dzieje, których skomplikowany charakter ujawniły ostatnie badania. Większość uczonych uważa, że utwór w obecnym kształcie pochodzi z VII w. (panowanie Jozjasza). Został on następnie poddany redakcji w okresie wygnania, dostosowującej treść do wydarzeń, które miały miejsce w latach 587-586 przed Chr, Owo Jozjaszowe dzieło mogło nawiązywać do utworów wcześniejszych, być może pochodzących z czasów Ezechiasza.
W ramach owego szerokiego kontekstu można wskazać na kilka tematów, które odróżniają Joz od innych utworów.
(III) Tematy Księgi Jozuego.
Jeden z charakterystycznych tematów księgi pojawia się w Joz 1,5: ,Jak byłem z Mojżeszem, tak będę z tobą" (słowa te powrócą w Joz 3,7 i 1,17). Zostanie on później rozwinięty w opisach powielania przez Jozuego różnych czynów Mojżesza. Śledząc kolejne wydarzenia przedstawione w Joz, należy zwrócić uwagę na następujące podobieństwa: (1) przebywając na pustyni Mojżesz wysyła wywiadowców, by zbadali sytuację w Ziemi Obiecanej (Lb 13; Pwt 1,19-46); z Zajordania Jozue posyła szpiegów, by donieśli mu o sytuacji w okolicach Jerycha (Joz 2). (2) Pod wodzą Mojżesza Izraelici przechodzą suchą stopą przez Morze Czerwone (Wj 14); prowadzeni przez Jozuego w podobny sposób przekraczają rzekę Jordan (Joz 3). (3) Przed wyjściem z Egiptu Mojżesz i Hebrajczycy obchodzą Paschę (Wj 12); po wkroczeniu do Kanaanu Jozue i Izraelici świętują święto Paschy (Joz 5,10-12). (4) Na pustyni, przez którą miał później poprowadzić Izraelitów, Mojżesz ujrzał płonący krzew i usłyszał słowa: "Zdejm sandały z nóg, gdyż miejsce, na którym stoisz, jest ziemią świętą" (Wj 3,5); w kraju, do którego poprowadzi Izraelitów, Jozue doznaje wizji i słyszy Pana Zastępów nakazującego: "Zdejm obuwie z nóg twoich, albowiem miejsce, na którym stoisz, jest święte" (Joz 5,15). (5) Po wkroczeniu do Ziemi Obiecanej Jozue wysyła zwiadowców do Aj (Joz 7,2-5), podobnie jak Mojżesz wysłał szpiegów do Zajordania (Lb 21,32). (6) Gdy Mojżesz, uzbrojony w "Bożą laskę", trzymał ręce podniesione do góry, Izrael miał przewagę nad Amalekitami (Wj 17,8-13); gdy Jozuewznosił oszczep, Izraelici górowali nad mieszkańcami Aj (Joz 8,18-26). (7) Przed swoją śmiercią zarówno Mojżesz (Pwt). jak i Jozue (Joz 23-24) wygłaszają mowy pożegnalne do Izraelitów. (8) Innym podobieństwem jest np. pouczenie ludu, by się uświęcał, przygotowując się do Bożego objawienia (Wj 19,10; Joz 3,5); modlitwa wstawiennicza za Izraelitów, którzy obrazili Boga (Wj 32,11-14; Lb 11,2; 14,13-19; Pwt 9,25-29: Joz 7,6-9) oraz rola Mojżesza i Jozuego jako pośredników przymierza (Wj 24;Joz 24).
Oprócz tekstów paralelnych istnieją fragmenty, w których Jozue bezpośrednio wypełnia polecenia wydane przez Mojżesza. Należv do nich ten, w którym pokolenia Rubena, Gada i część Manassesa otrzymują polecenie, by przyłączyły się do pozostałych pokoleń na czas podboju Ziemi Obiecanej (Joz 1,12-18; zob. Lb 32; Pwt 3,12-20); opis wzniesienia ołtarza na górze Ebal (Joz 8,30-35; zob. Pwt 27,1-26); wytępienie mieszkańców Kanaanu (Joz 11,15; zob. Pwt 20,16) i Anakitów (Joz 11,21; zob. Pwt 9,2); podział kraju w drodze losowania (Joz 14,2; zob. Lb34,13 i wyznaczenie miast ucieczki (Joz 20; zob. Lb 35,9-15; Pwt 19,1-10) oraz miast lewitów (Joz 21,1-42: zob. Lb 35,1-8).
Paralelny układ materiału oraz ukazanie Jozuego wypełniającego dokładnie wszystkie polecenia Mojżesza powoduje, że jego wizerunek jest w znacznej mierze kalką postaci Mojżesza; utrudnia to przeniknięcie przez tradycje literackie i ustalenie prawdy historycznej o nim. W przeciwieństwie do Mojżesza, Jozue jest przywódcą bez najmniejszej choćby skazy, nie znającym najsłabszego nawet wahania. Celowo przedstawiono go jako idealnego przywódcę Izraela, bez reszty oddanego całemu nauczaniu Mojżesza (Joz 1,7-8; 11,15). Jako taki Jozue stanowi w cyklu deuteronomicznym pierwowzór idealnego króla Izraela: Dawida, Ezechiasza, w szczególności zaś Jozjasza. Podobnie jak idealny król z Pwt 17,18, Jozue nakazuje sporządzenie odpisu nauczania Mojżesza (Joz 8,32; jedyne dwa przypadki użycia zwrotu "sporządzić odpis Prawa" [hebr. tôrâ]). Jozue jest też antytypem Saula, zawodnego władcy: w przeciwieństwo do Saula (1 Sm 13-15), Jozue przestrzega reguł prowadzenia świętej wojny (Joz 7) i dotrzymuje przyrzeczenia, które zawarł z Gibeonitami (Joz 9; por. 2 Sm 21,1-14).
Wskazane podobieństwa i teksty, w których przytacza się fragmenty innych tradycji, dowodzą, że Joz jest utworem literackim czerpiącym z wcześniejszych izraelskich przekazów o Mojżeszu - podobnie jak ST stanowi źródło opisu życia i (szczególnie) śmierci Jezusa podanego w Ewangeliach. (Taka sama technika pisarska została zastosowana w cyklu Eliasza-Elizeusza [1 Krl 17-2; Krl 13], w którym Elizeusz, jest "sługą" Eliasza [1 Krl 19,21; Jozue zaś był "pomocnikiem Mojżesza" (Joz 1,1] - powtarzającym cuda dokonane przez swego poprzednika). Z uwagi na ten silnie literacki charakter opisu, o Jozuem można powiedzieć jedynie tyle, że był Efraimitą (zob. Joz 19,50; 24,30), początkowo być może lokalnym bohaterem, który później, w cyklu deuteronomicznym, skupił w sobie wyidealizowaną rekonstrukcję dziejów wczesnego Izraela.
Jednym z głównych źródeł deuteronomicznego historyka, będącego autorem narracji była tradycja kapłańska, którą należy jednak odróżnić od tradycji P, leżącej u podstaw Pięcioksięgu. W materiale Joz pojawia się charakterystyczna terminologia tradycji P oraz typowe dla niej akcenty, które przedostały się do tekstu księgi w różnych fazach jej powstawania.
Ostatnim zagadnieniem, które należy w tym miejscu poruszyć, jest posługiwanie się i przez autora metodą etiologiczną, tj. wyjaśnianiem znanym czytelnikom elementów tekstu, szczególnie informacji o charakterze geograficznym, za pomocą opowiadań wiążących je z postacią Jozuego. Na owe narracje etiologiczne wskazuje zwykle fraza „aż do dnia dzisiejszego” zob. Joz 4,9; 5,9; 6,25; 7,26; 8,28.29; 9,27; 10,27; 13 13; 14,14; 15,63; 16,10. Użycie tego zwrotu dowodzi istnienia pewnego dystansu czasowego. Powodującego, że miejsca, o których mowa, rozpoznawano dopiero po stosownym wyjaśnieniu. Posługiwanie się nimi potwierdza wcześniejsze przypuszczenie, że Joz powstała na długo po opisywanych w niej wydarzeniach. Podobne do owych etiologicznych narracji są etymologiczne wyjaśnienia, rozwinięte w dłuższe epizody wchodzące w skład opowieści (np. Joz 5,3; 22,34).
(IV) Księga Jozuego i inne tradycje.
W Pięcioksięgu postać Jozuego odgrywa rolę drugoplanową. W tradycji J po raz pierwszy pojawia się w Wj 17,9 - bez żadnego przedstawienia, tak jakby był on już znany - jako współpracownik Mojżesza, dowodzący wojskami Izraelitów w kampanii przeciwko Amalekitom. Później udaje się z Mojżeszem na górę (Wj 24,13; 32,17), gdzie prztbywa wraz z nim w obecności Jahwe (W) pełni też rolę młodego i pochopnego doradcy Mojżesza (Lb 11,28). Zarówno w tradycji J, jak i P Jozue pojawia się w epizodzie wysłania szpiegów (Lb 13-14) jest jednak najwyraźniej podporządkowany Kalebowi (por. Lb 14,24.30). Drugopla nowy charakter postaci Jozuego szczególnie wyraźnie widać w tradycji P, gdzie dwukrotnie nazywa się go Ozeaszem (Lb 13,8; Pwt 32,44), zaś kapłan Eleazar zajmuje wyższą pozycję, dowodząc pokoleniami Zajordania (Lb 32,28) oraz uczestnicząc w podziale ziemi (Lb 34,17; por. Joz 14,1; 17,4; 19,51; 21,1). Nawet w Księdze Pwt rola Jozuego wydaje się drugorzędna; wspomina się o nim jedynie w ostatniej części, zapowiadającej wyznaczenie go przez Boga na następcę Mojżesza (Pwt3,28; 31,14.23), co wydaje się interpolacją dodaną do tekstu po ukończeniu cyklu deuteronomicznego w celu zharmonizowania Pwt z Joz (Pwt 1,38). W przeciwieństwie do innych ważnych bohaterów biblijnych imię „Jozue” - utworzone od rdzenia oznaczającego „zbawienie” (który często pojawia się w imionach biblijnych postaci) - nosił nie tylko syn Nuna, lecz także dwie inne osoby: właściciel pola, na którym zatrzymała się Arka Przymierza, gdy Filistyni odesłali ją Izraelitom (1 Sm 6,14), oraz namiestnik Jerozolimy w okresie panowania Jozjasza (2 Krl 23,8). Wskazuje to, że w tradycji Izraelitów postać Jozuego nie odgrywała pierwszoplanowej roli, dopóki nie nabrała nowego znaczenia w cyklu deuteronomicznym. Potwierdza to brak wzmianki o Jozuem w głównych homiletycznych i hymnicznych fragmentach nawiązujących do wczesnej historii Izraela: Jozue nie został wymieniony w 1Sm 12; Ne 9,6-31; Ps 78; 105; 106; 136. To samo dotyczy wielu wydarzeń opisanych w Joz - wzmianki o upadku Jerycha, zdobyciu Aj, podziale Ziemi Obiecanej oraz przymierzu w Sychem nie pojawiają się w innych źródłach biblijnych poza Joz. Nawet w ramach samego cyklu deuteronomicznego Jozuego wymienia się jedynie w Sdz 1,1; 2,6-9 (zob. Joz 24,29-31) oraz w 1 Krl 16,34 (zob. Joz 6,26). W okresie powygnaniowym postać Jozuego nie skupiała na sobie uwagi - przywódca ten został wymieniony bez żadnego komentarza w genealogii Efraima (1 Krn 7,27) i jedynie wspomniany w Ne 8,17. Dopiero w późnym okresie biblijnym Jozue i wydarzenia opisane w Joz są częściej cytowane; zob. 4 Ezd7,10; 1 Mch 2,55; Syr 46,1-8; Dz 7,45; Hbr 4,8. W tekstach tych można zaobserwować kształtowanie się tradycji o Jozuem: był on sędzią (1 Mch 2,55) i prorokiem (Syr 46,1).
W późniejszej tradycji żydowskiej Jozue stanowił ważne ogniwo w procesie przekazywania Tory - od Mojżesza do następnych pokoleń. W tradycji chrześcijańskiej Jozue stał się pierwowzorem chrześcijańskiego wojownika; w różnych okresach historycznych nawiązywano do jego postaci, by usprawiedliwić skrajne działania militarne, np. krucjaty. W ideologii pielgrzymek Jozue pełnił rolę przykładu i zapewnienia o Bożej opiece: grupa Bożych ludzi ponownie uniknęła zagłady, pokonując wody w drodze do "opatrznościowego miejsca osiedlenia". Później jego imię przyczyniło się do zapisania ważnej karty amerykańskiej historii (m.in. do powstania przekonania o "jawnym przeznaczeniu") i wyraźnie inspiruje wiele biblijnych nazw miejscowych w Nowej Anglii i w całej Ameryce.
(V) Księga Jozuego a odkrycia archeologiczne.
Relacja o całkowitym podboju Ziemi Obiecanej przez Izraelitów stanowi ujęcie wydarzeń z wczesnego okresu dziejów Izraela, poprzedzającego monarchię, z perspektywy sytuacji politycznej istniejącej w czasach monarchii. Wewnętrzne dowody biblijne pozostają często w sprzeczności z obrazem całkowitego tępienia mieszkańców Kanaanu; zob. Sdz 1-2 oraz szczegóły podane w samej Joz. Odkrycia archeologiczne potwierdzają wnioski płynące z literackiej analizy księgi: pojawiają się poważne trudności z wykazaniem historycznego charakteru głównych epizodów Joz. Np. Jerycho, Aj i Gibeon nie były zamieszkane w okresie pojawienia się Izraelitów w Kanaanie (ok 1200 r. przed Chr.). Chociaż niektóre miasta, uznane za zdobyte przez Jozuego, zostały w tym okresie rzeczywiście zniszczone, daty ich zburzenia znacznie od siebie odbiegają (np.Chasor zostało zburzone na sto lat przed Lakisz). Zasadniczo więc dane archeologiczne nie zgadzają się z narracją Joz. Podobne zjawisko dotyczy szczegółów: w Joz nie ma żadnych wzmianek o konkretnych zwyczajach, faktach geopolitycznych czy wytworach sztuki materialnej, które można by było datować konkretnie na schyłek drugiego milenium - większość z nich lepiej pasuje do pierwszego tysiąclecia. Z drugiej strony Joz odzwierciedla czasy, w których powstała. I tak lista miast lewitów, podana w rozdz. 21, nie mogła zostać sporządzona przed VIII w., bowiem dopiero wówczas większość z nich mogłaby istnieć.
(VI) Cel.
Księga Jozuego jest swoistą fikcją historyczno-teologiczną, której głównym źródłem były wcześniejsze utwory opisujące dzieje Izraela. Inne materiały (szczególnie listy ziem granicznych w rozdz. 13-21) zostały dodane w celu przedstawienia idealnego obrazu państwa Izrael rządzonego przez idealnego przywódcę. Różne epizody pełnią rolę opowiadań, ukazujących konsekwencje nieprzestrzegania przykazań Prawa Mojżeszowego, oraz komentarza do sytuacji istniejącej w czasach współczesnych autorowi. U podstaw tej księgi, będącej owocem stałego rozwoju literackiego, leży głębokie przekonanie, że to Jahwe dał Izraelowi tę ziemię; i z tego powodu, by ją zachować, musi on przestrzegać Boże prawa.
Plan księgi.
(I) Wprowadzenie (1,1-18)
(A) Powołanie Jozuego (1,1-9)
(B) Polecenie Jozuego wydane ludowi (1,10-11)
(C) Pouczenie dla pokoleń Zajordania (1,12-18)
(II) Podbój kraju (2,1-12,24)
(A) Rachab i wywiadowcy (2,1-24)
(B) Przejście przez Jordan (3,1-5,1)
(a) Przekroczenie rzeki (3,1-17)
(b) Kamienie pamiątkowe (4,1-24)
(c) Reakcja królów (5,1)
(C) Uroczystości w Gilgal (5,2-12)
(a) Obrzezanie (5,2-9)
(b) Pascha (5,10-12)
(D) Zniszczenie Jerycha (5,13-6,27)
(a) Preludium: teofania (5,13-15)
(b) Pouczenia (6,1-7)
(c) Okrążanie murów i ich runięcie (6,8-21)
(d) Epilog (6,22-26)
(1) Rodzina Rachab (6,22-25)
(2) Przeklęcie Jerycha (6,26)
(e) Zakończenie (6,27)
(E) Zburzenie Aj (7,1-8,29)
(a) Świętokradztwo Akana (7,1)
(b) Pierwszy atak: porażka (7,2-5)
(c) Odkrycie i ukaranie grzechu Akana (7,6-26)
(d) Drugi atak: zwycięstwo (8,1-29)
(F) Wzniesienie ołtarza i odczytanie Prawa na górze Ebal (8,30-35)
(G) Reakcja królów (9,1-2)
(H) Zawarcie przymierza z Gibeonitami (9,3-27)
(I) Południowa kampania (10,1-43)
(a) Pokonanie koalicji pięciu królów (10,1-27)
(b) Zdobycie głównych miast (10,28-39)
(c) Podsumowanie (10,40-43)
(J) Pokonanie królów ziem północnych (11,1-15)
(K) Podsumowania (11,16-12,24)
(a) Podsumowanie geograficzne (11,16-20) (b) Anakici (11,21-22)
(c) Podsumowanie końcowe (11,23)
(d) Lista pokonanych królów (12,1-24)
(1) Na wschód od Jordanu (12,1-6)
(2) Na zachód od Jordanu (12,7-24)
(III) Podział Ziemi Obiecanej (13,1-21,45)
(A) Wstęp (13,1-7)
(B) Na wschód od Jordanu (13,8-33)
(a) Wprowadzenie (13,8-14)
(b) Pokolenie Rubena (13,15-23)
(c) Pokolenie Gada (13,24-28)
(d) Wschodnie ziemie pokolenia Manassesa (13,29-31)
(e) Zakończenie (13,32-33)
(C) Na zachód od Jordanu (14,1-19,51)
(a) Wprowadzenie (14,1-5)
(b) Dział Kaleba - Hebron (14,6-15)
(c) Pokolenie ludy (15,1-63)
(1) Granice (15,1-12)
(2) Dział Kaleba (15,13-19)
(3) Listy miast (15,20-62)
(4) Jerozolima (15,63)
(d) Pokolenie Józefa (16,1-17,18)
(1) Wprowadzenie (16,1-4)
(2) Efraim (16,5-10)
(3) Zachodnia połowa pokolenia Manassesa (17,1-13)
(4) Zakończenie (17,14-18)
(e) Pozostałe pokolenia (18,1-19,51)
(1) Wprowadzenie (18,1-10)
(2) Pokolenie Beniamina (18,11-28)
(3) Pokolenie Symeona (19,1-9)
(4) Pokolenie Zabulona (19,10-16)
(5) Pokolenie Issachara (19,17-23)
(6) Pokolenie Asera (19,24-31)
(7) Pokolenie Neftalego (19,32-39)
(8) Pokolenie Dana (19,40-48)
(D) Zakończenie (19,49-51)
(a) Dział Jozuego (19,49-50)
(b) Podsumowanie (19,51)
(E) Miasta ucieczki (20,1-9)
(F) Miasta lewitów (21,1-42)
(G) Podsumowanie (21,43-45)
(IV) Dodatki (22,1-24,33)
(A) Pokolenia Zajordania (22,1-34)
(a) Odprawienie pokoleń Zajordania przez Jozuego (22,1-9)
(b) Ołtarz na zachodnim brzegu Jordanu (22,10-34)
(1) Wzniesienie ołtarza i spór o niego (22,10-12)
(2) Negocjacje (22,13-31)
(3) Rozstrzygnięcie sporu (22,32-34)
(B) Pożegnalna mowa Jozuego (23,1-16)
(C) Przymierze w Sychem (24,1-8)
(D) Uwagi końcowe (24,29-33)
(a) Śmierć i pogrzeb Jozuego (24,29-31)
(b) Pogrzebanie kości Józefa (24,32)
(c) Śmierć i pogrzeb Eleazara (24,33)