PAN TADEUSZ czyli Ostatni Zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem
Utwór rozpoczyna inwokacja, skierowana do Litwy. Autor w pierwszych słowach nawiązuje do fraszki Jana Kochanowskiego „Na zdrowie”. Kochanowski pisze w niej, że człowiek docenia zdrowie dopiero wówczas, gdy je traci. W podobnych słowach narrator mówi o ojczyźnie. Dopiero teraz, kiedy stracił ukochany kraj, docenia jego piękno i wartość. Zwraca się do Matki Boskiej Częstochowskiej i Ostrobramskiej, by przeniosła jego stęsknioną duszę „na ojczyzny łono”, by mógł oczami wyobraźni ujrzeć „kraj lat dziecinnych”. Pragnie powrócić do miejsc, które znał, miejsc pięknych i utraconych.
Na Litwie, wśród żyznych pól, nad brzegiem strumyka, stoi dwór szlachecki, niewielkich rozmiarów, drewniany, podmurowany, pobielony, otoczony brzozowym zagajnikiem i topolami. Całe otoczenie wskazuje, że panuje tu dostatek i wszystko jest dobrze zarządzane. Obok dworu stoi stodoła i stogi, w pobliżu widoczne są pola uprawne. Brama dworu jest otwarta, co świadczy o gościnności właściciela.
Do dworu przyjeżdża młody panicz. Nie zastaje jednak nikogo. Wbiega do domu i radośnie wita każdy znajomy mu kąt. Wrócił tu po wielu latach, zakończywszy naukę w mieście. Panicz ogląda wszystkie sprzęty, które zna z lat dziecięcych i które przywołują w nim miłe wspomnienia. Na ścianach widzi portrety bohaterów narodowych: Kościuszki, który przysięga na stopniach ołtarza, że wypędzi z kraju zaborców, Rejtana po uwięzieniu, Jasińskiego i Korsaka na szańcach Pragi podczas najazdu Moskali. Pociąga za sznurek starego zegara kurantowego i słyszy dźwięki Mazurka Dąbrowskiego.
W końcu udaje się do pokoju, w którym mieszkał przed laty jako dziecko. W progu jednak przystaje zaskoczony - najwyraźniej pokój ktoś już zamieszkuje i jest to kobieta. Stara się domyślić, kim może być owa osoba. Pamięta, że stary stryj jest kawalerem, a ciotka mieszka w Petersburgu. W pokoju panuje nieporządek. Stoi fortepian, a na nim leżą porozrzucane książki i nuty. Młodzieniec dostrzega białą sukienkę, przerzuconą przez poręcz krzesła i stwierdza, że nowa mieszkanka jego pokoju nie liczy sobie zbyt wielu lat. Na parapetach stoją donice z kwiatami
W sadzie, niegdyś zarośniętym pokrzywami, panicz dostrzega niewielki ogródek, otoczony płotkiem, z dopiero co podlanymi grządkami. Świeży ślad drobnej, bosej nóżki, odciśnięty na piasku oraz rozkołysane drzwiczki wskazują, że tajemnicza ogrodniczka dopiero przed chwilą wybiegła do ogródka. Przybysz nie widzi jednak nigdzie dziewczyny. Stoi jakiś czas w oknie, zastanawiając się, kim jest mieszkanka jego pokoju, aż dostrzega w ogrodzie dziewczynę, ubraną w białą koszulkę - strój, w jakim zapewne nie spodziewała się, że kogoś spotka. Dziewczyna jest smukła, jasne włosy, poskręcane w papiloty, jaśnieją w słońcu niczym złocista korona. Panicz nie zauważa jej twarzy. Dziewczyna stoi odwrócona ku polom, najwyraźniej kogoś wypatrując. Nagle rozbrzmiewa jej śmiech, dziewczyna biegnie lekko wśród grządek i wbiega do pokoju po desce, przystawionej do okna. Chwyciwszy sukienkę, chce stanąć przed lustrem i dopiero wtedy zauważa mężczyznę. Wystraszona ucieka, zanim zmieszany panicz zdążył uczynić jakikolwiek gest. Młodzieniec czuje głośniejsze bicie serca, nie wiedząc, czy to spotkanie powinno go cieszyć czy zawstydzić.
Tymczasem w folwarku zauważono już przyjazd gościa i wedle starego zwyczaju, zajęto się jego końmi. Na powitanie młodzieńca wychodzi Wojski, który pod nieobecność Sędziego przyjmuje przybyszów. Wojski - daleki krewny i przyjaciel domu - zajęty jest przygotowywaniem kolacji, na której ma się zjawić wielu gości. Z daleka już rozpoznaje przyjezdnego i wita go bardzo serdecznie. Obaj starają się opowiedzieć wszystko, co wydarzyło się przez lata nieobecności panicza. Mężczyzna ma na imię Tadeusz, nadane mu na cześć Kościuszki. Wojski mówi mu, że stryj sprosił do domu wiele panien na wydaniu, ponieważ zamierza wkrótce ożenić Tadeusza. Informuje też, że za kilka dni ma odbyć się sąd graniczny, który ma zakończyć spór z Hrabią o zamek. Hrabia również ma przybyć na wieczerzę. Z wizytą do Sędziego przyjechał Podkomorzy z żoną i córkami. Młodzież poszła na polowanie, zaś starsi i kobiety doglądają żniw. Tadeusz i Wojski idą pod las na spotkanie ze stryjem.
Zachodzi słońce, a wraz z tą chwilą kończy się dzień pracy w polu. Takie bowiem panują obyczaje w majątku Sędziego, który w okolicy znany jest jako dobry gospodarz i wielki mentor szlacheckiej obyczajowości.
Z lasu wracają goście Sędziego. Na czele pochodu idą dzieci z dozorcą, za nimi Sędzia z Podkomorzyną, Podkomorzy z rodziną. Dalej panny, a krok za nimi - wedle nakazów przyzwoitości - młodzieńcy. Wszystko to wskazuje, że w domu Sędziego przestrzegane są nadal dawne obyczaje.
Sędzia wita wychowanka krótko, lecz łzy wskazują, że wzruszony jest powrotem Tadeusza i bardzo go kocha. Do domu wracają wszyscy: i goście, i chłopi. Sędzia, jako dobry gospodarz, jak każdego wieczora, dogląda inwentarza. Gości witają w sieni ze świecami Wojski i woźny Protazy, który potajemnie, wykorzystując nieobecność pana, nakazał przeniesienie stołów z kolacją do starego zamczyska. Wojski jest oburzony, ponieważ nie wyraził na to zgody, lecz jest już za późno, by cokolwiek zmieniać. Stara się wyjaśnić Sędziemu, dlaczego wieczerza jest przeniesiona do zamku, biorąc winę na siebie.
W niewielkiej odległości za dworem Sędziego stoi zamek, będący dziedzictwem rodziny Horeszków. Po wielu latach bez opieki właściciela zamek jest zniszczony. Ziemie częściowo rozdano dalekim krewnym, a częściowo wierzycielom. Sam jednak zamek nie interesował nikogo. Dopiero teraz zjawił się Hrabia, bogaty panicz i bardzo daleki krewny Horeszków, któremu spodobał się stary zamek. Hrabia postanowił odzyskać posiadłość, lecz w tym samym czasie Sędzia również zainteresował się zamczyskiem. Zaczęli się o niego procesować, co trwało długo i wiele kosztowało. Sprawa w końcu wróciła do sądów granicznych i miało dojść do porozumienia między zwaśnionymi stronami.
Zamkowa sień była ogromna, z herbem Horeszków - Półkozic, na sklepieniu. Goście zajęli miejsca przy stole zgodnie z wiekiem i pełnioną przez nich funkcją urzędową. Najważniejsze miejsce zajął Podkomorzy, obok niego siadł Kwestarz, dalej Sędzia. Bernardyn odmówił modlitwę po łacinie. Mężczyzn uraczono wódką, po czym rozpoczęła się wieczerza.
Tadeusz jako gość usiadł tuż obok Sędziego i dam. Między nimi stało puste krzesło, a stryj wyraźnie kogoś wypatrywał. Tadeusz również zaczął interesować się tajemniczym, nieobecnym gościem, choć wokół niego siedziały piękne panny, którym wedle tradycji powinien usługiwać. Rozkojarzony, nie wypełniał należytych obowiązków względem Podkomorzanki - nie zmieniał jej talerzyków, nie nalewał napojów ani jej nie zabawiał. Wszystkie jego myśli skupiały się na owym pustym miejscu. Przy trzeciej potrawie Podkomorzy zwraca uwagę, że sam musi opiekować się pannami, choć nie jest już młody. Sędzia stwierdza, że chociaż młodzi są oddawani na nauki, dzięki czemu mają większą wiedzę niż starsi, to jednak nie mają możliwości poznawania obyczajów. Sam Sędzia wychowywany był u ojca Podkomorzego przez dziesięć lat, gdzie uczył się wypełniać usługi publiczne, nabierał ogłady i kultury. Mimo, że nie zrobił kariery urzędniczej, to wyniósł z domu Wojewody wszelkie zasady grzecznościowe, których przestrzega do dziś. Jednak te obyczaje nie są tak przestrzegane jak dawniej. Wypiera je nowa moda, która nie szanuje starych szlacheckich rodów i tradycji.
Wszyscy słuchają Sędziego w skupieniu. Mówi on dalej o grzeczności, lecz tym razem skupia się na zasadach, które powinny być spełniane wobec płci pięknej ze strony młodych mężczyzn. Według jego słów kultura powinna być adekwatna do stanu młodzieńca. W dyskusję z Sędzią wdaje się Podkomorzy, który zaczyna mówić o modzie francuskiej, wypierającej coraz bardziej rodzime obyczaje. Wyśmiewa francuskie ubiory mężczyzn i żali się, że Francuzi wpłynęli na modę, strój i religię. Wspomina dzień, kiedy jeszcze był dzieckiem i do jego ojca przyjechał pan Podczaszyc, ubrany wedle francuskiej mody i we francuskim stylu. Razem z nim, na miejscu dla lokajów, siedziały dwa pieski. Woźnicą był bardzo chudy Niemiec. Podczaszyc, który pierwszy na Litwie zaczął nosić się na modę francuską, wywoływał śmiech szlachty, zaś chłopi uważali go za samego diabła. Postanowił ucywilizować szlachtę, ogłaszając, że Francuzi uznali, że wszyscy ludzie są równi. Przyjął tytuł markiza, a potem barona.
Podkomorzy podsumowuje swoją opowieść słowami „co Francuz wymyśli, to Polak polubi”. Na szczęście - według Podkomorzego - minęły już czasy, kiedy to młodzi jechali za granicę po modę. Teraz jeżdżą tam, by się uczyć. Mówi dalej o Napoleonie, o tym, że nastał znów czas walki, kiedy to o Polakach ponownie będzie głośno, ponieważ po wielu latach pojawiła się szansa dla Rzeczypospolitej. Żal mu jednak, że tyle lat minęło w narodowej bezczynności. Zwraca się do Bernardyna, księdza Robaka, z cichym pytaniem, czy to prawda, że odebrał on wiadomości zza Niemna i czy dotyczą one także polskich wojsk. Ksiądz zaprzecza i dodaje, że polityka go nudzi.
Wśród gości Sędziego jest również Moskal, kapitan Ryków, stary żołnierz, kwaterujący w pobliskiej wiosce, zaproszony przez Sędziego z czystej grzeczności. Ryków przyznaje, że umie mówić po polsku, że sympatyzuje z Polakami. Potwierdza pogłoski o zbliżającej się wojnie. Jego major dostał nakaz szykowania się do marszu. Wspomina także o przebiegłości Bonapartego, porównując go do lisa.
Wniesiono czwartą potrawę. W tym samym czasie otworzyły się boczne drzwi i weszła młoda, urodziwa kobieta, która zwróciła uwagę zebranych swoim strojem. Wszyscy, z wyjątkiem Tadeusza, witają damę. Słychać szepty, że jej strój jest zbyt wytworny jak na wieś i dzień powszedni. Dama, poruszając się lekko, wita ukłonem gości i zmierza do wolnego krzesła obok Tadeusza. Niespodziewanie potyka się i wspiera na ramieniu młodzieńca.
Rozpoczynają się rozmowy na temat polowania. Asesor i Rejent spierają się o to, czyj chart - Kusy Rejenta czy Sokół Asesora - upolował zająca. Do kłótni przyłączają się inni, ale nikt tak naprawdę nie potrafi zawyrokować, który pies zwyciężył.
Sędzia przeprasza nowo przybyłą damę, że uczta rozpoczęła się bez niej. Tadeusz przygląda się swojej towarzyszce. Dochodzi do wniosku, że to ją rano widział w ogrodzie, choć teraz, z bliska wydaje mu się bardziej dojrzała i czarnowłosa. Nieznana ogrodniczka sprawiała wrażenie, że jest dziewczynką, zaś on miał przed sobą kobietę dojrzałą, lecz bardzo piękną.
Tadeusz liczy sobie dwadzieścia lat. Od dzieciństwa mieszkał w Wilnie, gdzie opiekował się nim z woli ojca, ksiądz. Stryj nie szczędził na jego naukę, lecz Tadeusz, Soplica z krwi i kości, bardziej nadawał się na żołnierza i zamiast uczyć się, wolał jeździć na koniu i strzelać. Jego ojciec w testamencie prosił, by syn został żołnierzem. Tadeusz zamierzał na wsi korzystać ze swobody. Potem miał wstąpić do polskiego wojska. Stryj jednak nagle zmienił zdanie i nakazał, by wychowanek wrócił do domu, ożenił się i objął gospodarstwo. Później Tadeusz miał zostać dziedzicem Sędziego.
Sąsiadka Tadeusza zwraca na niego uwagę. Oboje zaczynają coraz śmielej się sobie przyglądać. Kobieta pierwsza rozpoczyna rozmowę po francusku, pytając o książki. Potem rozmawiają o malarstwie, tańcach, rzeźbiarstwie. Tadeusz jest zdumiony jej wiedzą i obawia się kompromitacji. Po pewnym czasie poufale żartują ze sobą. Dama kładzie przed nim trzy gałki z chleba i każe wybrać jedną. Tadeusz wybiera najbliższą sobie, co wywołuje w niej zadowolenie, a z kolei zasmuca Podkomorzankę.
Na drugim końcu stołu trwa spór między zwolennikami Kusego a zwolennikami Sokoła. Rejent opowiada swoją wersję zdarzeń. Według niego pościg za zającem wygrał Kusy. Tadeusz, wyrwany z rozmowy z piękną damą, pytaniem Rejenta o wynik pościgu między psami, przyznaje mu rację, co z kolei wywołuje złość Asesora. Asesor pyta - a znany jest w całej okolicy z ciętych ripost - czy spór może rozsądzić Telimena, ciotka Tadeusza, która przez wiele lat mieszkała w stolicy i zapewne zna się lepiej na łowach niż młody Tadeusz. Dla Tadeusza wiadomość, że piękna dama obok niego jest jego ciotką, jest zaskoczeniem. Podkomorzy uspokaja zwaśnione strony, zarządzając przeniesienie sporu na kolejny dzień. Zapowiada polowanie. Częstuje Wojskiego tabaką z pięknej starej, złotej tabakiery, którą jego ojciec dostał od króla Stanisława.
Wojski, znany powszechnie ze sztuki polowania, jest zasmucony faktem, że spierają się o psy. Opowiada, że za jego czasów polowano na łosie, wilki, dziki i niedźwiedzie, a nie na zające. Odmawia udziału w łowach, ponieważ nikt z jego rodu Hreczechów nie zniżył się do polowania na szaraka. Wypowiedź Wojskiego wywołuje śmiech zebranych. Wszyscy wstają od stołów. Tadeusz podaje ramię Telimenie.
Młody Soplica z kilkoma gośćmi idzie do stodoły, by w zastępstwie gospodarza dopilnować przygotowań do snu. Nadal rozpamiętuje wieczorne wydarzenia. Nie ma jednak kogo wypytać o Telimenę i o łączące ich pokrewieństwo.
Kiedy wszyscy zasypiają, Sędzia planuje i wydaje rozporządzenia, dotyczące polowania. Woźny Protazy przyznaje się, że to on nakazał przenieść stoły do zamku. Uważa bowiem, że zamek należy już do Sopliców, a sam fakt, że zaproszono tam gości stanowi dowód na to, kto jest jego właścicielem. Sędzia zasypia. Woźny wyciąga swoją trybunalską wokandę i czyta o różnych procesach. Wspomina dni, kiedy brał udział w takich zatargach, czasy, kiedy przemycał na Litwę wiadomości z ojczyzny. Nowiny te krążyły potajemnie po całej Litwie. Czasem przemycano polskie gazety, z których rodziny dowiadywały się o śmierci bądź sławie bliskich.
Powiadano, że takie wiadomości w obecnych czasach ma ksiądz Robak. Po jego rozmowach z Sędzią często pojawiały się w okolicy nowe wiadomości. Wiele też wskazywało na to, że ksiądz Robak był niegdyś żołnierzem. Bernardyn często odbierał listy, wysyłał powstańców, spotykał się ze szlachcicami i z chłopami w karczmach.
Kiedy już wszyscy śpią, ksiądz Robak zjawia się w pokoju Sędziego.
Księga druga: Zamek
Nad Soplicowem wstaje nowy dzień. Tadeusza budzi ksiądz Robak. Na dziedzińcu trwają przygotowania do polowania. Wyprowadzono konie, wypuszczano charty. Podkomorzy wydaje rozkaz wyjazdu. Na czele ruszają szczwacze, w środku jadą Rejent z Asesorem, z tyłu damy w pojazdach i krążący wokół nich młodzieńcy na koniach.
Ksiądz Robak na dziedzińcu przywołuje Tadeusza, lecz poza paroma gestami grożenia palcem, Tadeusz nie słyszy od niego ani słowa. W końcu Robak odchodzi, a Tadeusz przyłącza się do pozostałych.
Sędzia widzi zwierza. Jest to znak do rozstrzygnięcia sporu o psy między Asesorem a Rejentem. Mężczyźni spuszczają charty ze smyczy.
Zjawia się spóźniony Hrabia, ubrany według angielskiej mody. Po raz pierwszy widzi zamek o tak wczesnej porze. W świetle wschodzącego słońca wydaje mu się jeszcze bardziej okazały i piękniejszy. Hrabia w okolicy uważany jest za dziwaka, lecz ludzie szanują go ze względu na rodowe nazwisko. On sam o sobie mówi, że ma romansową głowę. Zachwycony widokiem zamczyska, zapomina o polowaniu i zawraca konia. Zatrzymuje się, podziwia mury i zaczyna szkicować. Nagle dostrzega stojącego w pobliżu starca i rozpoznaje w nim ostatniego służącego rodziny Horeszków, Gerwazego.
Gerwazy od śmierci Stolnika Horeszki zdziwaczał. Nadal nosi rodową liberię, a od herbowych klejnotów nazywają go w okolicy Półkozicem lub od ulubionego powiedzonka - Mopankiem. Sam siebie Gerwazy nazywa Rębajłą. Niegdyś piastował on urząd Klucznika. Wciąż nosi pęk kluczy do starego zamku, lecz teraz, kiedy zamczysko nie ma właściciela, Gerwazy otwiera tylko jedną parę drzwi, którą sam naprawił. Mieszka na zamku.
Gerwazy pyta Hrabiego, czy to prawda, że skąpi pieniędzy na proces o rodową posiadłość. Hrabia potwierdza i dodaje, że proces go znudził i zamierza iść na ugodę z Sędzią. Klucznik jest oburzony faktem, że Hrabia chce zgody z Soplicami. Dla niemożliwym jest, że zamek Horeszków mógłby dostać się w ręce wrogów. Wprowadza Hrabiego do zamku i opowiada o dniach świetności posiadłości. Niegdyś zamek był przepełniony ludźmi. Stolnik godził spory włościan, urządzał liczne zabawy. Szlachta zjeżdżała się tu na uczty, podczas których bawiła się hucznie.
Gerwazy oprowadza Hrabiego po komnatach. Dochodzą do zniszczonej Sali zwierciadlanej. Klucznik nie kryje swojej rozpaczy. Wyjaśnia Hrabiemu, że zgody między Horeszkami a Soplicami nie może być, a Hrabia jest krewnym Stolnika. Opowiada historię konfliktu między rodami.
Stolnik był znanym na całą okolicę bogatym panem. Miał jedną bardzo piękną córkę do której zalecało się wielu młodzieńców. Wśród zalotników pojawił się Jacek Soplica, okoliczny awanturnik, który chociaż był szlachcicem, posiadał jedynie kawałek roli. Soplica miał jednak poparcie wśród szlachty i wiele znaczył w województwie. Stolnik, by zyskać poparcie na sejmikach, zapraszał go często do swego domu, nazywając przyjacielem. Jacek Soplica sądził, że Horeszka go docenia i zaczął coraz częściej nieproszony przyjeżdżać do zamku. Liczył, że Stolnik zgodzi się, by poślubił jego córkę. Miał się już oświadczać o rękę panny, lecz Horeszka w porę zorientował się co do jego planów i podano szlachcicowi czarną polewkę. Podobno Jacek Soplica spodobał się Stolnikównie, ale dziewczyna zataiła swoje uczucia przed rodzicami.
Stolnik popierał Konstytucję III Maja i zbierał szlachtę, aby przyłączyć się do konfederatów. Jednak Moskale dowiedzieli się o jego zamiarach i w nocy wojsko otoczyło zamek Horeszków. Na zamku nie było ludzi do obrony, lecz Stolnik ze służbą i rodziną przez wiele godzin dzielnie się bronił. Nagle od strony bramy padł strzał i kula trafiła Horeszkę. Umierając w ramionach Gerwazego, wskazał na stojącego w bramie Jacka Soplicę. Gerwazy próbował pomścić śmierć pana, lecz chybił.
Rankiem na odsiecz przybyli sąsiedzi i stronnicy Stolnika i zdołano ocalić zamek. Horeszko nie miał jednak syna, który pomściłby jego śmierć. Gerwazy, oddany rodzinie Stolnika, poprzysiągł zemstę na rodzie Sopliców. Umoczył swój Scyzoryk we krwi pana i rozpoczął ściganie krewnych Jacka. Zabił kilku z nich, jednego podpalił. Nie zdołał tylko schwytać rodzonego brata Jacka Soplicy - Sędziego, który teraz chce przejąć zamek Horeszków. Gerwazy przysięga, że dopóki żyje, Sędzia zamku nie dostanie.
Hrabia jest wzruszony i jednocześnie wzburzony opowieścią starego Klucznika. Nie przypuszczał, że na zamku rozegrała się przed laty taka tragedia. Wiedziony romantycznym uniesieniem postanawia, że zerwie wszelkie układy z Sędzią. Żałuje jednocześnie, że sam nie będzie mógł dopisać dalszego ciągu historii i rozkochać w sobie córki Soplicy, ponieważ w taki sposób jego misja miałaby bardziej skomplikowany wymiar.
Hrabia po rozmowie z Gerwazym, zamierza przyłączyć się do polowania, lecz zatrzymuje konia przy sadzie. Dostrzega dziewczynę, ubraną jedynie w bieliznę, która jak mu się zdaje, płynie w powietrzu. Oczarowany widokiem zamierza przyjrzeć się owej nimfie i wpada na Robaka, który oznajmia mu, że nie ma tu dla niego żadnego owocu. W tym samym czasie tajemnicza ogrodniczka znika w oknie pokoju. Na ścieżce zostaje jedynie porzucony koszyk.
W domu Sędziego robi się gwarno. Wszyscy wracają z polowania. Służba podaje śniadanie wedle nowej mody, na którą Sędzia niechętnie zezwalał. Do tego posiłku nie siadano przy stołach. Panie piją kawę i posilają się twarogiem, a mężczyźni jedzą wędliny. Starszyzna rozmawia o gospodarowaniu, o carskich ukazach i wojnie. W drugiej izbie młodzież rozprawia o polowaniu. Rejent i Asesor siedzą zagniewani, nie odzywając się do siebie, ponieważ spór o charty nadal pozostaje nierozstrzygnięty. Okazało się, że zając uciekł psom w jarzyny. Wojski krąży pomiędzy izbami z packą na muchy. Nie bierze udziału w dyskusjach.
Tadeusz rozmawia w przejściu z Telimeną. Dowiaduje się, że Telimena jest bogata i że w rzeczywistości nie są bliskimi krewnymi. Nie ma nawet pewności, czy są w ogóle spokrewnieni, choć Sędzia nazywa ją siostrą, a ona jego bratem. Telimena przez wiele lat mieszkała w stolicy, pomagając Sędziemu w załatwianiu różnych spraw. Tadeusz słysząc o tym odczuwa ulgę.
Rejent, by rozzłościć nieco Asesora, mówi, że dzisiejsze polowanie urządzone zostało w niedogodnym czasie. Powołuje się na słowa Hrabiego, który nie zjawił się na łowach, ponieważ było one niezgodne z przepisami.
Telimena potwierdza opinię Hrabiego i opowiada o zdarzeniu, które miało miejsce podczas jej pobytu w Petersburgu, chwaląc jednocześnie rosyjskie prawo. Latem wynajmowała domek pod miastem, a jej sąsiadem był czynownik, który miał kilka chartów. Psy przeszkadzały jej w wypoczynku, aż pewnego dnia jeden z nich zagryzł jej pieska, którego dostała od księcia Sukina. Telimena dostała ataku po śmierci ulubieńca, spazmowała i mdlała. Akurat jechał w pobliżu Kiryło Gawrylicz Kozodusin, Wielki Łowczy Dworu, który zatroszczył się o nią i rozłościł się na czynownika. Powiedział, że szczucie kotnej łani jest niezgodne z carskim nakazem i że czynownik za to odpowie. Mężczyzna bronił się, mówiąc, że to był tylko pies, ale łowczy kazał zawołać policmajstra, by rozsądził spór. Charty zostały uwiązane, a czynownik trafił na miesiąc do więzienia.
Historyjka Telimeny rozbawiła gości. Podczas opowieści Telimeny, Sędzia grał z Robakiem w mariasza. Sędzia podsumował jej opowiadanie tym, że na szczęście na Litwie panują nadal stare obyczaje. Ekonom z kolei stwierdził, że Pan drogo musi płacić chłopu za zniszczone podczas polowania plony.
Telimena i Tadeusz flirtują. Tadeusz prawi komplementy. Młodzi zbliżają się do siebie. Nagle ich łączące się usta rozdziela packa na muchy Wojskiego. Wojski dostrzegł bowiem muchę, którą nazywał szlachecką.
Nagle między Asesorem i Rejentem wybucha awantura. Mężczyźni rzucają się, by rozdzielić zwaśnionych. Rozjemcą staje się ksiądz Robak, który chwyta Rejenta i Asesora za kołnierze i zderza ich głowami. Po czym wychodzi z pokoju. Wojski stara się uspokoić mężczyzn. Opowiada o sławnych myśliwych, którzy nie mieli równych sobie. Mówi, że dawniej godzono skłócone strony dzięki zakładom. Prosi, by Rejent i Asesor tym starym zwyczajem zakończyli spór o Kusego i Sokoła. Rejent stawia konia z wyposażeniem, Asesor - złote obroże z jedwabną smyczą, które dostał od księcia Dominika i które chciał zostawić dla dzieci. Książę obrożą nagrodził niegdyś charcicę Asesora, Kanię, za to, że złapała sześć zajęcy.
Telimena, znudzona opowieściami o polowaniach, bierze koszyk i zaprasza do towarzystwa córkę Podkomorzego. Oznajmia, że idzie na rydze. Tadeusz udaje się za nią. Sędziemu bardzo przypada do gustu pomysł kobiety. Ogłasza konkurs na najpiękniejszego rydza. Jeśli wygra mężczyzna, to usiądzie przy stole obok najpiękniejszej panny. Jeżeli najdorodniejszego rydza znajdzie dama - będzie mogła wybrać sobie najprzystojniejszego chłopca.
Księga trzecia: Umizgi
Hrabia ma zamiar wrócić do swojego domu, lecz wciąż nie może zapomnieć o tajemniczej pannie, którą widział w sadzie. Cały czas zerka na sad i przez chwilę zdaje mu się, że panna ponownie wybiegła do ogrodu. Odsyła służbę do domu i sam zaczyna skradać się w stronę sadu. Schowany za parkanem, przez jakiś czas obserwuje ogrodniczkę. Potem, ukryty wśród liści, czołga się bliżej dziewczyny.
Widzi ogródek zbożowy, jaki według nowej mody zakładano dla drobiu, wysiewając różne odmiany zbóż. Ogródek taki bywał także schronieniem dla ptactwa. Dostrzega w oddali wśród ptaków gromadkę dzieci. Dziećmi opiekuje się dziewczyna, oganiająca swoją gromadkę od motyli.
Hrabia wychodzi z ukrycia i kłania się dziewczynie. Ogrodniczka chce uciec, wyraźnie wystraszona, lecz powstrzymuje ją płacz dzieci. Wraca, tuli je i przemawia łagodnie. Hrabia uśmiecha się do niej, a ona rumieni się, zawstydzona. Panna wydaje mu się zjawiskowa, Hrabia nazywa ją nimfą i pyta o imię oraz o to, kto ją ukrywa przed oczami innych. Mówi, że spieszył do dworu na śniadanie, lecz zbłądził. Dziewczyna wskazuje mu ścieżkę, by wracając ponownie nie zniszczył jej grządek.
Hrabia wypytuje ją o to, gdzie mieszka. Ogrodniczka nie odpowiada. Bierze dwoje dzieci na ręce, resztę prowadzi przed sobą niczym stadko gęsi. Prosi Hrabiego, by zapędził rozpierzchnięte ptactwo ponownie w zboże, a sama oddala się.
Hrabia zostaje sam. Czuje, że dziewczyna, która z daleka zdawała mu się piękną, tajemniczą boginią, okazała się, co prawda ładną, ale jak najbardziej ziemską gęsiareczką. To, co widział, podyktowane było zachwyconym sercem. W rzeczywistości pęk strusich piór to miotełka z trawy, konewka -okazała się marchewką. Cały urok zjawiska, które go zwabiło, prysł w jednej chwili.
Mężczyzna wraca tą samą drogą na ścieżkę, lecz tym razem nie zwraca uwagi na grządki w ogródku dziewczyny. Zrozumiał, że nie może teraz odejść bez odwiedzenia Soplicowa, bo panienka pewnie już opowiedziała o ich spotkaniu. By nie zostać posądzonym o ucieczkę, idzie w stronę dworu.
W pobliskim gaju dostrzega jednak ludzi, szukających w skupieniu grzybów. Są to goście Sędziego Soplicy. Prawie wszyscy poprzebierani są w słomkowe kapelusze oraz płócienne opończe. Hrabia nie zna tego zwyczaju i biegnie zaciekawiony w ich stronę.
Grzybów jest w lesie cała masa. Zbierano różne, lecz każdy wypatrywał rydza. Jedynie Wojski zbierał muchomory. Telimena znudzona grzybobraniem, rozgląda się po lesie. Rejent i Asesor kpią z niej. Kobieta coraz bardziej oddala się od towarzystwa. Wchodzi na górkę, gdzie odnajduje strumyk. Zachwycona miejscem, nazywa je „Świątynią Dumania”. Rozkłada szal, kładzie się na nim i zaczyna czytać książkę.
Nikt poza Tadeuszem, nie zauważa odejścia Telimeny. Młodzieniec zaczyna skradać się w jej kierunku. Jednak ubiega go Sędzia, która siada na kamieniu obok Telimeny. Oznajmia jej, że zamierza pozostawić cały swój majątek Tadeuszowi, ponieważ sam nie ma dzieci. Ma jednak utrapienie. Za granicą ukrywa się ojciec Tadeusza, którego wszyscy, łącznie z Tadeuszem, uznają za zmarłego. Jacek po raz kolejny zmienił decyzję, dotyczącą syna. Wcześniej chciał, by młodzieniec został legionistą, co martwiło Sędziego. Teraz jednak zmienił zdanie i postanowił, że Tadeusza należy ożenić. Sędzia upatrzył dla synowca córkę Podkomorzego, Annę.
Telimena, słysząc słowa Sędziego, blednie i radzi, by nie żenił chłopca tak wcześnie, ponieważ jest na to jeszcze za młody. Proponuje, by wysłać go ponownie do miasta, żeby najpierw poznał wielki świat. Proponuje, że może zabrać na zimę Tadeusza do Petersburga i wprowadzić go do najlepszych domów, by zdobył jakiś urząd, a dopiero potem będzie mógł pomyśleć o objęciu gospodarstwa. Sędzia rozważa możliwość wysłania wychowanka, lecz na to jednak nie godzi się jego brat, który nadal sprawuje kuratelę nad synem. Przysłał nawet księdza Robaka, by ten dopilnował ślubu Tadeusza. Jacek bowiem już wybrał dla niego żonę, wskazując na wychowankę Telimeny, Zosię. Młodzi mają dostać wiano, zarówno od Sędziego, jak i od Jacka.
Soplica uznaje, że nadszedł czas, by Zosia i Tadeusz poznali się. Telimena oznajmia, że Sędzia nie ma prawa decydować o małżeństwie Zosi, bo to ona jest jej opiekunką i tylko ona ma do tego prawo. Nie chce nawet słyszeć o tym, że Jacek Soplica tak zadecydował, choć pamięta, że to on dał jej na wychowanie dziewczynę i płacił jej roczną pensję. Dodaje, że to jest rekompensata od Sopliców dla Horeszków. Nie chce słyszeć o ślubie Tadeusza i Zosi, ponieważ uważa, że Zosia, chociaż nie ma dużego posagu, jest wnuczką Wojewody i zasługuje na porządnego męża. Sędzia jest zasmucony tym, że Telimena nie zgodziła się na zaręczyny młodych, jednak rozumie to i zamierza prosić Podkomorzego o rękę córki dla synowca.
Telimena, słysząc to, powstrzymuje Sędziego, tłumacząc, że Tadeusz i Zosia są zbyt młodzi. Trzeba najpierw ich ze sobą poznać, poczekać na rozwój sytuacji. Sędzia nie powinien namawiać Tadeusza, by pokochał Zosię. Soplica odchodzi, a ku Telimenie z jednej strony zbliża się Tadeusz, z drugiej Hrabia.
Hrabia, który już wcześniej zauważył rozmawiającą parę, zaczął ją szkicować. Widywał on kilkakrotnie kobietę w domu Sędziego, lecz nie zwracał na nią większej uwagi. Dopiero teraz, w lesie, w pięknym otoczeniu, zauważył, jaka jest urodziwa. Przeprasza kurtuazyjnie Telimenę i dziękuje jej, że mógł podziwiać jej zadumanie. Pokazuje swoje szkice. Telimena ogląda rysunki, gratuluje mu talentu, ubolewając jednocześnie nad tym, że Hrabia nie może rozwijać swoich zdolności w innych krajach. Rozpoczynają rozmowę o pięknie odległych zakątków świata, użalając się nad ubogim ojczystym krajobrazem.
Tadeusz przysłuchuje się rozmowie coraz bardziej znudzony i rozgniewany. On, w odróżnieniu od Telimeny i Hrabiego, dostrzega piękno ojczystej przyrody. Pyta, dlaczego Hrabia- artysta malarz - nie maluje rodzimych drzew. Ten uważa jednak, że prawdziwy obraz wymaga włoskiego nieba, bo właśnie Włosi są najlepszymi artystami. Telimena wspomina malarza Orłowskiego, który uwieczniał ojczyste krajobrazy. Tadeusz zachwyca się rodzimymi widokami, opowiada o chmurach, które potrafią przybrać różne kształty. Pokazując obłoki, ujmuje dłoń Telimeny. Hrabia ponownie rozkłada swój szkicownik, lecz rozlega się dźwięk dzwonu. Telimena daje Hrabiemu niezapominajki, które on przypina do piersi. Tadeusz całuje skrycie jej rękę, a kobieta wsuwa mu dyskretnie liścik i klucz.
Dzwon obwieszcza koniec grzybobrania. Goście ruszają na obiad. Wszyscy, z wyjątkiem Telimeny, Hrabiego i Tadeusza, niosą koszyki z grzybami, a Wojski chwali się muchomorem.
Obiad przebiega w ciszy. Telimena towarzyszy Tadeuszowi i Hrabiemu. Nagle wbiega gajowy z wiadomością, że niedźwiedź wyszedł z matecznika. Sędzia oznajmia zebranym, że kolejnego dnia odbędzie się obława na zwierza. Trzeba zebrać ochotników ze wsi. Podkomorzy nakazuje sprowadzić z domu swoje dwa psy, Sprawnika i Strapczynę.
Trwa gorączkowe wydawanie rozkazów. Sędzia nakazuje wezwanie plebana, by rankiem odprawił mszę do patrona myśliwych, świętego Huberta. Na przywódcę wyprawy zostaje wybrany Wojski, który ogłasza, że wszyscy muszą zebrać się bardzo wcześnie.
Reszta dnia mija na podkuwaniu koni i przygotowywaniu broni. Nawet Rejent i Asesor odkładają na ten czas spór o psy.
Księga czwarta: Dyplomatyka i łowy
W Soplicowie od rana trwa przygotowanie do polowania na niedźwiedzia. Tadeusza nie budzi jednak żaden hałas. Nagle otwiera oczy i widzi w oknie dziewczynę. Rozpoznaje w niej tajemniczą pannę, którą zobaczył w dniu powrotu do Soplicowa. Dziewczyna puka w okno, a gdy Tadeusz zrywa się z łóżka, ucieka spłoszona. Młodzieniec wyskakuje przez okno, lecz jej już tam nie ma.
Wszyscy wyruszają na łowy. Spóźniony Tadeusz jedzie w stronę dwóch karczm. W jednej, należącej niegdyś do Stolnika Horeszki, rej wodzi Gerwazy. Druga należy do Soplicy i rządzi w niej Protazy. Obie karczmy dzierżawi stary Żyd, Jankiel, znany na całą okolicę cymbalista. W karczmie izba podzielona jest na część dla dam i podróżnych oraz drugą salę, gdzie przy stołach zbiera się okoliczna drobna szlachta i chłopi. Wszyscy po porannej mszy zjawiają się w karczmie, by tu spędzić część niedzieli. Jankiel wita gości. W karczmie wyprawiano chrzciny i wesela, a co niedzielę Jankiel urządza biesiady z muzyką, podczas których sam gra na cymbałach, śpiewając pieśni narodowe.
Gerwazy wyrusza na łowy, by towarzyszyć niedoświadczonemu Hrabiemu. Miejsce Gerwazego przy stole tej niedzieli zajmuje ksiądz Robak. Robak i Jankiel znają się od lat, a Bernardyn często bywa nocnym gościem starego Żyda. Wszyscy zebrani zażywają tabaki Robaka. Ksiądz opowiada, że jego tabaka pochodzi z Jasnej Góry, z Częstochowy.
Rozmawiają o tym, że Napoleon przebywa obecnie w Częstochowie. Bernardyn wychwala Bonapartego jako przykładnego katolika. Mówi, że z Częstochowy oddano wiele srebra na skarb narodowy. Chłopi i szlachta żalą się, że odbierają im pieniądze na wojsko carskie. Bernardyn oświadcza, że z jego tabakiery częstował się sam generał Dąbrowski, który obiecał, że w ciągu roku pojawi się również na Litwie. Opowieść księdza wywołuje zdziwienie. Robak pokazuje wizerunek wewnątrz tabakiery. Jest na nim armia i Kościuszko. Chwali jednocześnie walory tabaki. Wspomina, że Napoleon, kiedy zażywa tabaki, to wygrywa bitwę. Skołuba pyta, kiedy Francuzi zjawią się na Litwie. Robak odpowiada, że nie należy biernie czekać na ich nadejście, lecz trzeba zebrać szlachtę i oczyścić dom na powitanie gości. Przerywa jednak rozmowę, mówiąc, że musi wyjechać. Wszyscy zapraszają go do siebie.
Ksiądz widzi przez okno Tadeusza, który pędzi na koniu do puszczy. Zauważa, że młodzieniec jest posępny i czymś wzburzony. Rusza za nim.
Puszcza jest stara i rozległa. W niej zwierzęta dożywają kresu swych dni, puszcza je chroni i żywi. Te ostępy, na których nie staje ludzka stopa i w których panuje zwierzęce prawo, nazywane są przez ludność matecznikiem.
Rozpoczyna się obława na niedźwiedzia, który opuścił matecznik i zagraża ludziom. Wszyscy słuchają poleceń Wojskiego. Wojski jest bowiem mistrzem polowania. Jako pierwszy słyszy nadchodzącego niedźwiedzia. Psy również wyczuwają już zwierza. W oddali słychać ich skowyt. Mężczyźni są gotowi do strzału. Każdy chce pierwszy ustrzelić niedźwiedzia i nikt już nie słucha poleceń Wojskiego. Zwierz zostaje zraniony. Rusza w stronę, gdzie stoją Wojski, Tadeusz i Hrabia. Obaj mężczyźni, choć niedoświadczeni, strzelają i chybiają. Potem próbują wyrwać sobie nawzajem oszczep. Niedźwiedź atakuje Hrabiego, zdzierając mu skórę z głowy.
Na pomoc ruszają Rejent z Asesorem, Gerwazy i Robak, który niespodziewanie pojawił się na polowaniu. Rejent, Asesor i Gerwazy strzelają w tej samej chwili. Na zwierzę rzucają się psy Podkomorzego, Strapczyna i Sprawnik. Niedźwiedź zostaje zabity. Wojski dmie w róg. Wszyscy są zachwyceni kunsztem gry. W muzyce zawarta jest cała opowieść o łowach. Wojski dmie w róg cztery razy. Zebrani gratulują mu pięknej gry.
Asesor uważa, że to on zabił niedźwiedzia. Z kolei Rejent zaklina się, że to jego strzelba, zwana Sagalasówką, zabiła zwierza. Zaczyna się kolejna kłótnia. Część gości staje po stronie Asesora, pozostali - po stronie Rejenta. Wojski ponownie próbuje zażegnać konflikt. Opowiada historię sprzed lat o dwóch sąsiadach: Domeyce i Doweyce, którzy znaleźli się w podobnej sytuacji i strzelali do jednego niedźwiedzia. Stanęli do rozstrzygającego pojedynku przez skórę zwierza. Wojski był ich sekundantem.
Spór jednak rozstrzyga Gerwazy, który wyciąga z głowy niedźwiedzia kulę i stwierdza, że pochodzi ona z jego broni. Mówi, że to nie on jednak wystrzelił, bo za bardzo był przerażony atakiem zwierza na ostatniego dziedzica Horeszków. To ksiądz Robak wyrwał jego strzelbę i zabił niedźwiedzia celnym strzałem prosto w rozwarty pysk. Jednocześnie podziwia celność strzału Bernardyna i dodaje, że do tej pory znał tylko jednego tak znakomitego strzelca. Był nim Jacek Soplica. Gerwazy chce podziękować Robakowi, lecz Bernardyna już nie ma. Zniknął po tym, jak sprawdził, czy Tadeusz i Hrabia żyją i pomodlił się za ich ocalenie.
Rozpalono ognisko i na rozkaz Wojskiego zaczęto przygotowywać posiłek. Wznoszono toasty i wiwaty. Posilano się bigosem. Po posiłku załadowano niedźwiedzia na wóz i ruszono do Soplicowa. Wszyscy byli zadowoleni z polowania. Jedynie Rejent i Asesor spierali się o to, czyja broń okazała się lepsza. Hrabia i Tadeusz jechali zawstydzeni, zarzucając sobie, że jeden drugiemu wyrywał oszczep.
Wojski kończy opowieść o zwaśnionych szlachcicach. Tłumaczy, że chciał pojedynkiem zabawić Asesora i Rejenta. Czterdzieści lat temu wymyślił ów podstęp. Kłótnie między Domeyką i Doweyką brały się z podobieństwa nazwisk. Mylono ich podczas sejmików. Raz pewien szlachcic, który został ranny w pojedynku z Domeyką, obciął w ramach zemsty wąsy Doweyce. Postanowili definitywnie zakończyć spór podczas polowania. Zdecydowali się pojedynkować przez skórę niedźwiedzia. Wojski uznał, że skórę zwierza należy rozciągnąć, by utrudnić pojedynek.
Opowieść Wojskiego przerywa zając, który nagle wyskakuje przed myśliwymi. Kusy i Sokół ruszają za szarakiem. Wojski nakazuje obserwowanie psów. Zając jednak umyka do lasu. Asesor i Rejent tracą humor. Starają się wyjaśnić towarzyszom, że psy nie dogoniły zająca, ponieważ są przyzwyczajone do chodzenia na smyczy.
Wojski kończy opowieść. Podzielił on wówczas skórę niedźwiedzia na pasy, ustawił Doweykę przy ogonie, a Domeykę po drugiej stronie i kazał im do siebie strzelać. Pomysł Wojskiego wywołał śmiech zgromadzonej szlachty. Doweyko i Domeyko pogodzili się i zostali dozgonnymi przyjaciółmi, poślubiając nawzajem swoje siostry. Podzielili majątek na dwie równe części i pobudowali karczmę, którą nazwali „Niedźwiadek”.
Księga piąta: Kłótnia
Pozostawiona samotnie we dworze Telimena zastanawia się, w jaki sposób uwieść Hrabiego i Tadeusza. Rozmyśla, czy Hrabia zwróci na nią uwagę. Mężczyzna kusi ją swoim majątkiem. Tadeusza uważa za prostaczka i poczciwca. Obawia się jednak opinii innych na jej związek z dużo młodszym mężczyzną. Zastanawia się, czy nie podsunąć Hrabiemu Zosi. Mogłaby wtedy mieć w ich domu schronienie na stare lata jako krewna Zosi.
Woła do siebie wychowankę, która jest w ogrodzie. Zosia karmi kury. Słysząc wołanie ciotki, wbiega do alkowy przez okno. Telimena karci jej zachowanie. Tego dnia są czternaste urodziny dziewczyny, więc nadszedł czas, by zachowywała się zgodnie ze swoim wiekiem i stanem. Postanawia w końcu wyprowadzić Zosię na salony i przedstawić ją gościom Sędziego.
Zosia jest ucieszona tą wiadomością. Telimena wyjaśnia, że ukrywała ją do tej pory, by nie przyzwyczajać innych do jej widoku i w odpowiednim momencie wzbudzić jej osobą należne zainteresowanie. Jednak Zosia musi zmienić swoje zwyczaje i stać się damą, a damie nie przystoi biegać w słońcu i bawić się z dziećmi. Pomaga pokojówce i służącej ubrać odpowiednio dziewczynę i przygotować do posiłku. Telimena stroi wychowankę, skrapia ją perfumami, układa w pukle włosy Zosi. Strofuje ruchy dziewczyny. Uważa, że nie ma ona należytej ogłady. Zosia żali się, że przecież nie mogła się niczego nauczyć, zamykana przez ciotkę i obiecuje poprawę. Telimena nakazuje Zosi, by była szczególnie grzeczna dla Hrabiego.
Goście wracają z polowania. Telimena i Zosia idą do sali. Jako pierwsi wchodzą Tadeusz i Hrabia. Telimena przejmuje obowiązki pani domu, wita wszystkich i przedstawia im swoją wychowankę.
Tadeusz rozpoznaje w Zosi dziewczynę, którą widział już kilkakrotnie. Jest tak poruszony tą sytuacją, że staje w kącie i obserwuje obie kobiety w milczeniu. Telimena, widząc jego zachowanie, nie spuszcza z niego wzroku. Wreszcie, wykorzystując wolną chwilę, podbiega do młodzieńca z troskliwymi pytaniami. Kiedy Tadeusz nie odpowiada, Telimena wpada w gniew i zaczyna robić mu wymówki. Tadeusz zrywa się i wychodzi z pokoju, trzaskając drzwiami.
Tadeusz ucieka przed siebie i po wielu godzinach błądzenia po polu, idzie rozgoryczony na polanę, gdzie dostał od Telimeny liścik. Dostrzega tam również Telimenę, która siedzi w koszuli na kamieniu i płacze. Tadeusz odczuwa żal, wiedząc, że nie ma w tym jej winy, że się pomylił i zamierza ku niej ruszyć, kiedy kobieta nagle zrywa się i zaczyna dziwnie skakać, wić się i rzucać. Tadeusz podbiega do niej i dopiero teraz zauważa, że Telimena siedziała za blisko mrowiska i mrówki znalazły się pod jej ubraniem. Pomaga jej w usuwaniu owadów z koszuli. W uniesieniu całuje jej skronie i dochodzi do pogodzenia się pary.
Rozlega się dźwięk dzwonu, wzywający ludzi na wieczerzę. Tadeusz i Telimena wracają do domu oddzielnie. Telimena odnosi wrażenie, że widziała w zaroślach twarz Robaka. Tadeusz spotyka Hrabiego, który był świadkiem zajścia z Telimeną.
Protazy ponownie przenosi wieczerzę do zamku. Jednak posiłek odbywa się w milczeniu. Myśliwi wstydzą się, że Bernardyn okazał się lepszym strzelcem niż oni. Asesor i Rejent w ciszy myślą o porażce swych psów. Asesor z niezadowoleniem patrzy na Telimenę i swoich rywali.
Telimena próbuje rozmawiać z ponurym Hrabią. Jednak mężczyzna przysiada się do Zosi i zaczyna jej usługiwać przy stole, próbując w ten sposób dokuczyć Telimenie. Telimena w pierwszej chwili jest zaskoczona, lecz potem zadowalają ją zaloty Hrabiego do wychowanki.
Tadeusz jest posępny. Denerwuje go natarczywość Telimeny. Jest zły, że kobieta zaleca się do niego. Odkrywa, że jego ukochana na nazbyt wydekoltowaną suknię, że poróżowiła sobie policzki, że jest piegowata, nie ma dwóch zębów. Dostrzega także jej liczne zmarszczki. Zaczyna rozumieć, że tak naprawdę nic do niej nie czuje. Podsłuchuje rozmowę Hrabiego z Zosią. Jest zazdrosny, słysząc o ich spotkaniu w ogrodzie.
Podkomorzy nie ukrywa swojego niezadowolenia, że młodzi ponownie zaniedbują jego córki na wydaniu. Zauważa to również Sędzia. Wojski prosi o głos i zaczyna mówić o tym, by młodzież udzielała się podczas wieczerzy, by nie siedziała w milczeniu, ponieważ rozmowa przy stole jest bardzo ważna. Rozumie, że przyczyną milczenia jest fakt, że zostali pokonani na łowach przez księdza. Radzi Tadeuszowi i Hrabiemu, by więcej nie strzelali do tej samej zwierzyny. Asesor w tym samym momencie szepcze złośliwie: dziewczyny. Młodzież wiwatuje na cześć przemowy Wojskiego. Starzec wspomina słowa Gerwazego, że był tylko jeden tak dobry strzelec, Jacek Soplica. Bernardyna nie ma jednak przy stole. Wojski opowiada również o zdarzeniu, w którym szlachcic strzałem ocalił dwóch panów, a oni nie zazdrościli mu, lecz gratulowali.
Sędzia wznosi zdrowie Robaka. Przeznacza niedźwiedzia dla klasztoru, skórę natomiast pragnie ofiarować jako nagrodę drugiemu zwycięzcy. Podkomorzy ma wybrać, kto zasługuje na to trofeum. Podkomorzy nie potrafi jednak jednoznacznie wskazać na kogoś, kto szczególnie wyróżnił się na polowaniu. Przyznaje skórę Tadeuszowi i Hrabiemu, dodaje też, że Tadeusz powinien ustąpić i ostatecznie przekazać nagrodę Hrabiemu.
Hrabia przypomina sobie salę myśliwską na zamku Horeszków i dochodzi do wniosku, że jest gościem we własnym zamku, na dodatek gościem Sopliców. Odpowiada, że jego dom jest za mały na tak wspaniałe trofeum i że lepiej, by nagroda poczekała na oddanie mu zamku przez Sędziego.
Podkomorzy próbuje zażegnać konflikt, mówiąc, że życzy sobie zgody. Nagle robi się zamieszanie. Z kąta, gdzie wisi portret Stolnika, wychodzi Gerwazy. Jak każdego wieczoru, zamierza i tego dnia nakręcić dwa stare kurantowe zegary. Podkomorzy nakazuje mu, by przerwał swoją czynność, ale Gerwazy nie zwraca na niego uwagi. Mówi, że są nieproszonymi gośćmi w cudzych progach. Podkomorzy każe wyrzucić Klucznika za drzwi.
Gerwazy zwraca się do Hrabiego ze słowami, że plami swój honor, siedząc za stołem z Soplicami i że pozwala na to, by wyrzucano z zamku urzędnika, który wypełnia swój obowiązek. Protazy protestuje, powołując się na fakt, że Sędzia, jako prawowity właściciel, mógł urządzić na zamku ucztę. Gerwazy w złości rzuca w Woźnego pękiem swoich kluczy.
Sędzia nakazuje zakuć Gerwazego w dyby. Hrabia jednak protestuje mówiąc, że w jego zamku nikt nie ma prawa krzywdzić jego sługi. Podkomorzy mówi, że Hrabia zbyt wcześnie, zanim wydano prawomocny dekret, przywłaszcza sobie zamek. Urażony Hrabia przyznaje, że niepotrzebnie dał się zaprosić Soplicy i chce wyjść razem z Klucznikiem.
Podkomorzy jest oburzony zachowaniem Hrabiego. Każe podać sobie broń, by ukarać Horeszkę. Sędzia próbuje go uspokoić i mówi, że to on ma prawo pierwszeństwa do ukarania Hrabiego, bo to jego pierwszego obrażono. W spór wtrąca się Tadeusz, oznajmiając, że nie przystoi zacnym panom wdawać się w kłótnie z młokosem i wyzywa Hrabiego na pojedynek. Zaczyna się awantura. Kobiety płaczą. Telimena mdleje w ramiona Hrabiego, który zaczyna ją cucić.
Czeladź Sędziego rzuca się na Gerwazego, lecz Zosia zasłania starca. Gerwazy chwyta ławę i zasłania nią siebie i Hrabiego. Zamierza rzucić ławę na ludzi, ale widzi Wojskiego, który w milczeniu wpatruje się w Hrabiego, trzymając jednocześnie w dłoni nóż. Klucznik doskonale wie, że Wojski jest mistrzem w rzucaniu nożem do celu. Osłania więc ponownie Hrabiego i wraz z nim zaczyna się wycofywać. W chwilę później Gerwazy pojawia się przy organach i zaczyna ciskać w gości Sędziego rurami. Zebrani uciekają z zamku. Ostatni salę opuszcza Protazy.
W zamku zapada cisza. Hrabia stoi na krużganku, Gerwazy chodzi po Sali. Hrabia myśli o pojedynku, na który wyzwał go Tadeusz. Gerwazy tłumaczy mu, że zamek i wieś należą do niego i że powinien zabrać majątek, nie czekając na proces. Mówi, że zamek był w rodzie Horeszków od czterystu lat, a ziemie Soplica dostał po Targowicy. Wszystko należy więc Soplicom odebrać. Gerwazy namawia do odebrania własności wedle dawnych obyczajów - zajazdem. Hrabiemu podoba się plan Klucznika. Sądzi, że będzie to wzniosły czyn, który przyniesie mu sławę. Gerwazy radzi, żeby wspólników szukał wśród szlachty zaściankowej, która od lat jest przychylna Horeszkom. Podejmuje się zebrania szlachty wrogiej Soplicom.
Gerwazy zostaje sam i zdaje mu się, że widzi duchy dawnych właścicieli zamczyska. W jednym z nich rozpoznaje Stolnika. Wyobraża sobie zajazd na dwór Sędziego i podpalenie Soplicy w stodole. Rozmarzony, zasypia.
Księga szósta: Zaścianek
Kolejny dzień wstaje spóźniony. Robotnicy wychodzą w pole do żniw. Kobiety śpiewają piosenki, kosiarze ścinają zboża. Ekonom pilnuje pracy, jednocześnie obserwując drogę, na której panuje dziwny ruch. Udaje się do Sędziego, by mu opowiedzieć o tym, co widział.
W Soplicowie panuje napięta atmosfera. Sędzia pisze pozew do sądu, skargę na Hrabiego i Gerwazego. Pozew trzeba ustnie przekazać jeszcze tego samego dnia. Wzywa Protazego, by zaniósł pozew Hrabiemu. Woźny ubiera się w stary strój, ale, kiedy wyrusza w drogę, w Soplicowie zmieniają się plany.
U Sędziego pojawia się ksiądz Robak ze skargą na Telimenę, która najwyraźniej uwodzi Tadeusza. Robak przyznaje się, że śledził kobietę. Uważa, że to dobra niewiasta, ale niszczy ich plany, a ponadto uwodzi również Hrabiego. Pyta Soplicę, w jaki sposób pozbyć się ciotki z dworu. Sędzia przyznaje, że zerwał układ z Hrabią i opowiada o wieczornym zajściu w zamku. Ksiądz jest zły i pyta po co Sędzia chodził na zamek. Nalega na zgodę. Sędzia nie chce jednak, by ksiądz ponownie ich godził. Zarzuca sobie, że już raz posłuchał Bernardyna i po raz trzeci zwołał sąd podkomorski. Robak stara się go uspokoić, powołując się na Jacka, który chce ugody z Horeszkami.
Przypomina, że ziemie Horeszków dostały się Soplicom po Targowicy, a Jacek postanowił odkupić swój grzech, biorąc na wychowanie Zosię i teraz pragnie wyswatać ją z Tadeuszem, by w ten sposób pogodzić zwaśnione rody, a Zosi oddać należne jej dziedzictwo. Sędzia mówi, że przecież nie znał brata, bo od dzieciństwa był poza domem, choć wypełniał zawsze jego polecenia, a Hrabia, jako bardzo daleki krewny Horeszków, nie ma żadnych praw do zamku. Robak wyjaśnia, dlaczego Jacek zostawił syna w domu, zamiast posłać go do wojska, jak wcześniej planował. Mówi o zbliżającej się wojnie, o tym, że Napoleon zbiera armię, a wojska stoją już za Niemnem. Sędzia jest wzruszony. Nie chce jednak wierzyć w kolejne obietnice Napoleona. Robak potwierdza jedna kswoje słowa. Uradowany Sędzia daje dwieście owiec na klasztor i swoje ulubione konie Robakowi za tak dobre nowiny. Lecz dalej nie zamierza pogodzić się z Hrabią.
Robak mówi, że w chwili, kiedy Bonaparte idzie z wolnością dla Litwy, nie wypada się procesować w sprawach prywatnych. Sugeruje, że trzeba zaatakować Moskali, wzbudzić powstanie pod wodzą Soplicy, aby pomóc cesarzowi. Sędzia godzi się na projekt Bernardyna, jednocześnie pragnie zmazać winy brata. Ksiądz nakazuje mu czynić przygotowania, by na jego znak wybuchło w odpowiednim momencie powstanie. Naciska ponownie na zgodę z Hrabią, który ma przecież poparcie w powiecie i powinien także wziąć udział w powstaniu. Sędzia uznaje, że jeśli Hrabia przyjedzie go przeprosić, to będzie dążył do zgody.
Robak jedzie do Hrabiego. W tym samym czasie Protazy zmierza do domu tego samego z pozwem. Ukryty w konopiach, czeka, aż Hrabia wyjdzie na zewnątrz. Wspomina różne sytuacje, w których wygłaszał pozwy i obawia się reakcji Hrabiego. W domu Hrabiego jest jednak pusto. Krążącego wokół domu Protazego spotyka Robak. Obaj zauważają, że Hrabia musiał się gdzieś spieszyć, bo zostawił otwarte drzwi, a w pokojach widać wyraźne ślady zbrojenia się. Robak odnajduje dwie stare kobiety, które mówią, że Hrabia wraz z ludźmi pojechał uzbrojony do Dobrzyna.
W Dobrzynie mieszka znana na Litwie szlachta zaściankowa. Dawniej była to znacząca rodzina, dziś jest zubożała i pracuje jako zaciężne chłopstwo. Na czele rodziny stoi Matyjasz Dobrzyński, zwany Maćkiem nad Maćkami lub Kurkiem na kościele. Dom Maćka jest zniszczony i zaniedbany.
O świcie zjawia się w Dobrzynie posłaniec. Budzi wszystkich. Rada zbiera się u plebana, lecz nie potrafią niczego ustalić i pleban radzi, by o zdanie zapytać starego Macieja. Tymczasem do Dobrzyna zjeżdża pobliska szlachta.
Księga siódma: Rada
Bartek, zwany Prusakiem, powiadamia Macieja o tym, że przyniesiono wiadomość o zbliżających się wojskach Napoleona. Opowiada o tym, jak Francuzi w 1806 roku pokonali Prusy, i że Dąbrowski w Poznaniu wezwał Polaków do powstania. Teraz w podobny sposób należy oczyścić Litwę z Moskali. Maciek dopytuje się, kto przyniósł takie nowiny. Prusak odpowiada, że ksiądz Robak o tym mówił i że teraz należy przygotować powstanie na Litwie. Część szlachty chce od razu walczyć. Maciej mówi, że rozpoznał Robaka i pyta zebranych, czego chcą. Wszyscy odkrzykują, że wojny. Prusak wzywa do rozsądku. Jednak zdania szlachty są podzielone: jedni chcą walki, inni zgody.
Pojawia się Gerwazy. Mówi, że skoro car będzie walczył z cesarzem, to oni powinni zacząć naprawiać ojczyznę od podstaw, bo jak wcześniej powiedział ksiądz Robak, należało najpierw wymieść śmieci. Zaczyna podjudzać szlachtę zaściankową przeciwko Soplicom.
Prusak broni Sędziego tłumacząc, że nie ponosi winy za postępowanie brata. Sędzia w jego oczach jest dobrym szlachcicem i gospodarzem, ceni chłopów, kocha ojczyznę i pielęgnuje polskie obyczaje. Jankiel również uważa, że nie powinni ruszać przeciwko Sędziemu. Słyszał, że wojna będzie dopiero na wiosnę. Stara się powstrzymać ludzi od zajazdu na Soplicowo, zapraszając wszystkich na ucztę z okazji narodzin jego siostrzeńca. Gerwazy wygania jednak Jankiela. Wspomina Stolnika, który była dobry dla zaścianka.
Podżegani szlachcice zaczynają przypominać sobie nieprzyjemności, które spotkały ich ze strony Sędziego. Jeden mówi, że Soplica nie zjawił się na weselu jego córki. Inny - że jego syn zakochał się w Zosi, a Sędzia nie chciał oddać jej ręki, choć teraz krążą pogłoski, że zamierza wydać dziewczynę za mąż. Szlachta ostatecznie przyłącza się do Gerwazego. Maciek - Kurek na dachu wybucha gniewem. Mówi, że powinno liczyć się dobro pospolite, a nie prywatne. Do Dobrzyna wjeżdża Hrabia. Zaścianek wiwatuje. Gerwazy każe wszystkich częstować. Ostatecznie podjęta zostaje decyzja o ataku na Soplicowo. Jankiel i Prusak wycofują się z tłumu.
Księga ósma: Zajazd
Po wieczerzy w Soplicowie panuje cisza. Goście siedzą na zewnątrz. Wojski opowiada o gwiazdozbiorach. Dostrzegają na niebie kometę. Ludzie zawsze pojawienie się komety postrzegają jako zły znak. Podkomorzy i Wojski wspominają o kometach, które wcześniej pojawiały się i były zwiastunem nieszczęść. Sędzia jednak mówi, że kometa przywiedzie Napoleona na Litwę. Wojski z kolei stwierdza, że kometa wróży wojny lub kłótnie i że to niedobry znak, iż pojawiła się właśnie nad Soplicowem.
Do Sędziego przybywa interesant. Tadeusz chce porozmawiać ze stryjem. Czeka pod drzwiami jego pokoju i nagle słyszy szlochanie. Zaciekawiony, zagląda przez dziurkę od klucza i widzi, że stryj i Robak płaczą, obejmując się.
Robak przyznaje Sędziemu, kim jest. Mówi, że w Dobrzynie Gerwazy i Hrabia podburzyli szlachtę, że został rozpoznany przez starego Macieja i obawia się, że Gerwazy dokona zemsty za śmierć Stolnika. Boi się, że zginie, ale musi dokończyć swoją misję.
Robak wychodzi i zostawia płaczącego Sędziego. Tadeusz wchodzi i oznajmia stryjowi, że musi wyjeżdżać za granicę, żeby pojedynkować się z Hrabią, bo na Litwie jest to zakazane. A potem, wedle ostatniej woli ojca, pragnie przedrzeć się do wojsk polskich. Sędzia jednak namawia go, by dążył do zgody z Hrabią i podejrzewa, że młody Soplica ma inne powody do wyjazdu. Tadeusz przyznaje się do pomyłki. Wyznaje, że zakochał się w Zosi, choć widział ja zaledwie kilka razy i że słyszał, że wuj wybrał mu za żonę córkę Podkomorzego.
Sędzia mówi, że on też pragnie wyswatać z nim Zosię, ale Tadeusz obawia się, że Telimena nie odda im wychowanki. Naciska na swój wyjazd. Sędzia zarzuca synowcowi kłamstwo i oznajmia, że i tak poślubi Zosię. Tadeusz wychodzi. Lęka się reakcji Telimeny na wiadomość o jego ślubie z Zosią. Myśli też o tym, jak zareaguje Zosia, kiedy dowie się o jego niefortunnej pomyłce.
Spotyka ubraną w koszulę nocną Telimenę. Kobieta robi mu wyrzuty, że wcześniej szukał jej towarzystwa, a teraz jej unika. Tadeusz zaprzecza i mówi, że obawia się, co ludzie powiedzą i że grzechem jest to, co ich połączyło. Telimena pyta, czy chce ją porzucić. Tadeusz odpowiada, że nie może zostać na wsi, bo wolą ojca było, żeby wstąpił do wojska polskiego i oświadcza, że następnego dnia wyjeżdża.
Telimena zapytuje go, czy ją kocha, pragnie przed rozstaniem ponownie usłyszeć te słowa z jego ust. Tadeusz odpowiada, że bardzo ją lubi, lecz za krótkie chwile spędzili razem, by mogła to być miłość. Obiecuje, że nigdy jej nie zapomni. Telimena jest uradowana. Rzuca się młodzieńcowi na szyję i zwierza się, że tego dnia miała zakończyć swoje życie, lecz teraz jest pewna, że chce iść wszędzie za Tadeuszem.
Tadeusz wyrywa się z jej objęć i protestuje. Kobieta oznajmia, że w takim razie muszą się pobrać. Tadeusz sprzeciwia się jej woli i żegna się z nią. Telimena próbuje go powstrzymać i zarzuca mężczyźnie, że dla niego odrzuciła zaloty Hrabiego, Asesora i Rejenta, że Tadeusz ją uwiódł i teraz zamierza porzucić. Wyznaje, że podsłuchiwała jego rozmowę ze stryjem i wie, że Tadeusz szuka sobie nowej ofiary, chcąc uwieść również Zosię. Przeklina go i oświadcza, że powie wszystkim, że ją zwiódł i oszukał.
Tadeusz odchodzi, lecz czuje wyrzuty sumienia. W porywie gniewu postanawia pojedynkować się z Hrabią, ale niespodziewanie przypomina sobie, że Hrabia i Zosia rozmawiali ze sobą i może się kochają. Wybiega z Soplicowa, pragnąc popełnić samobójstwo. Chce utopić się w pobliskim stawie. Jego ucieczkę widzi Telimena. Wybiega za młodzieńcem i chce go powstrzymać.
Nad staw nadjeżdża Hrabia ze sługami. Jest zachwycony widokiem i na chwilę zapomina o prawdziwym celu wyprawy. Zauważa Tadeusza i nakazuje go pochwycić. Potem ze swoimi ludźmi napada na dwór Sędziego. Wybiega Soplica, lecz także zostaje pojmany. Sędzia próbuje pogodzić się z Hrabią, nadbiegają jego słudzy. Mają już rozpocząć obronę Soplicowa, jednak nadjeżdża szlachta z Dobrzyna. Hrabia każe poddać się Sędziemu. Asesor chce aresztować Hrabiego, lecz ten go ogłusza.
Zosia z krzykiem przypada do Sędziego. Telimena błaga Hrabiego i mdleje. Hrabia jest zmieszany i mówi, że nie splami się krwią. Nakazuje zamknąć mieszkańców dworu i ich gości jako więźniów. Szlachta zaściankowa otacza dwór. Ucztują, ciesząc się z łatwego zwycięstwa. Gerwazy zamierza osadzić Hrabiego na nowym dziedzictwie. Chwyta Woźnego Protazego i nakazuje mu, by ogłosił oddanie gruntów na rzecz dziedzica Horeszki. Protazy oznajmia jednak, że wymuszony akt nie będzie miał mocy. Potem ucieka. Tymczasem szlachta łupi dwór. Później na zamku rozpoczyna się uczta, suto zakrapiana skradzionym alkoholem. Po niej szlachcice zasypiają.
Księga dziewiąta: Bitwa
Na śpiącą szlachtę zaściankową napadają ludzie kapitana Płuta. Krzyki budzą Gerwazego, lecz stary Klucznik jest bezsilny i, jak pozostali, związany. Moskale otaczają dwór. Hrabia zostaje zamknięty. Z odsieczą dla Soplicowa przybyli również krewni i znajomi Sędziego. Szlachta zaściankowa zostaje zakuta w dyby.
Zaczyna padać deszcz. Sędzia, Telimena i Zosia wstawiają się za szlachtą u kapitana Rykowa i majora Płuty. Soplica chce zakończyć całą sprawę bez sądu. Ryków staje po jego stronie, jednak Płuta nie zamierza wypuścić buntowników. Powołuje się na księgę ustaw wojennych. Sędzia grozi odwołaniem, ale major oznajmia, że znajdzie coś i na niego i mówi, że Jankiel, który jest dzierżawcą Sędziego, uważany jest za szpiega. Żąda od Soplicy po tysiąc rubli za każdego buntownika.
Nadjeżdża z kilkoma wozami Robak. Z nim są również Maciej, Prusak, Zan i Mickiewicz, przebrani za chłopów. Ksiądz gratuluje Płucie schwytania Hrabiego, a Sędziemu każe podawać do stołu. Nakazuje również żołnierzom podać wódkę.
Płuta całuje Telimenę, za co zostaje spoliczkowany przez Tadeusza. Major jest wściekły. Robak rzuca Tadeuszowi broń, ten strzela, lecz chybia. Ryków atakuje Tadeusza, ale Wojski rzuca w niego nożem. Wpada Maciej. Na zewnątrz rozwiązana szlachta zaściankowa zaczyna walkę z żołnierzami. Na wozach znajduje się przywieziona przez Robaka broń.
Szlachta powoli przechyla na swoją stronę szalę zwycięstwa. Jako ostatni broni się Ryków. Robak wysyła do niego posłańca, by się poddał, lecz Ryków nie godzi się na to. Tadeusz, który został z kobietami, wybiega z dworu. Podkomorzy dołącza do szlachty. Ryków rozkazuje, żeby się poddali i grozi podpaleniem Soplicowa. Atakuje go Hrabia, ale kapitan zabija jego konia. Gerwazy rzuca się mu na ratunek. Robak jednak jest szybszy i zasłania własnym ciałem Hrabiego. Bernardyn zostaje postrzelony, ale udaje mu się odciągnąć zagrożonego Hrabiego.
Ukryty za ścianą Tadeusz, celuje w Moskali. Wyzywa Płuta na pojedynek. Kapitan Ryków namawia Płutę, by pomścił swoją hańbę. Major każe wyjść kapitanowi i pojedynkować się w jego imieniu. Hrabia wyzywa Rykowa, ponieważ ten wcześniej zaatakował śpiącą szlachtę na zamku.
Trwa pojedynek kapitana i Hrabiego. Płuta namawia żołnierza, by strzelił do Tadeusza. Wystrzał ponownie rozjusza szlachtę. Wojski z Protazym zwalają dach sernicy na Moskali. Broni się jeszcze kilku wrogów. Celują do Gerwazego, lecz i tym razem Robak odciąga zagrożonego Klucznika. Kapitan Ryków poddaje się. Chce pogodzić się z Podkomorzym. Szlachcice znajdują ukrywającego się Płutę.
Księga dziesiąta: Emigracja - Jacek
Nad Soplicowo nadciągają burzowe chmury. Kończy się bitwa z Moskalami. Bernardyn leży ranny. Sędzia wzywa do pokoju Klucznika, Rykowa i Podkomorzego. Robak jest przytomny i bierze udział w dyskusji. Mężczyźni naradzają się, jak zakończyć całą historię bez interwencji władz, lecz Ryków nie daje się przekupić, choć - jak sam mówi - bardzo lubi Polaków i ceni ich za waleczność. Powiada, że nie od niego zależy, czy bitwa zostanie zgłoszona, lecz o tym ostatecznie zadecyduje major Płuta. Gerwazy przyznaje, że zabił Moskala.
Robak oświadcza Klucznikowi, że popełnił ciężki grzech, lecz jest to grzech popełniony w wyższym celu. Wojski, który wie, co stało się z majorem, milczy. Ryków zawiera układ z Sędzią. Podkomorzy mówi, że pomimo wszystko większość szlachty musi uciekać. Sędzia zatrzymuje Tadeusza i oświadcza Robakowi, że młodzieniec jest zakochany w Zosi, a Telimena wyraża zgodę na ich ślub. Prosi, by w tych okolicznościach ogłosić zaręczyny młodych przed odjazdem Tadeusza. Ma nadzieję, że Tadeusz, mając świadomość, że jest związany słowem z Zosią, pozostanie jej wierny. On sam, jak wspomina, pozostał wierny córce Wojskiego, która zmarła przed ich ślubem i, choć pozostaje oficjalnie kawalerem, uważa się za wdowca.
Tadeusz nie zgadza się jednak na zaręczyny. Prosi, by je odłożyć do jego powrotu. Chce być godnym ręki Zosi, lecz obawia się, że jego wyjazd może trwać zbyt długo, a Zosia może w tym czasie oddać serce innemu, a wtedy ich zaręczyny będą przeszkodą dla jej szczęścia. Zosia, słysząc słowa Tadeusza, jest zaskoczona, że ją kocha. Daje mu obrazek świętego Genowefa, by go chronił i przypominał o niej.
Hrabia i Telimena, widząc pożegnanie młodych, wzruszają się. Hrabia godzi się z młodym Soplicą, ciesząc się, że młodzieniec zakochał się w Zosi, a nie, jak myślał, w Telimenie. Sędzia mówi, że Hrabia nie musi wyjeżdżać i może wykupić się od więzienia. Hrabia jednak uważa, że to byłoby niegodne, że też kocha, ale wcześniej musi zostać bohaterem. Wyznaje wszystkim, że kocha Telimenę, lecz, za przykładem Tadeusza, zamierza walczyć. Telimena daruje mu swoją wstążkę. Hrabia wychodzi.
Robak błogosławi Tadeusza. Sędzia pyta go, czy nie chce powiedzieć, kim jest dla niego, lecz ksiądz nie chce, by syn wstydził się, że ma takiego ojca. Robak prosi, by wezwano plebana. Czuje, że tej nocy umrze, ponieważ już wcześniej był dwukrotnie postrzelony i rana ponownie otworzyła się. Chce rozmawiać tylko z bratem i Klucznikiem.
Ksiądz wyjawia, że w rzeczywistości jest Jackiem Soplicą. Prosi Gerwazego o wybaczenie. Opowiada o swojej wielkiej miłości do Ewy, córki Stolnika Horeszki. Stolnik udawał jego przyjaciela, a Jacek nie słuchał innych, którzy mówili mu, że Horeszko nie odda mu swojej jedynej córki za żonę. Stolnik wiedział, że młodzi się pokochali, jednak nadal gościł w swym zamku Jacka, zapewniając go o swojej przyjaźni. Ewa prosiła Soplicę, by nie wyjawiał ich uczuć ojcu. Po odmowie Jacek zamierzał wyjechać. Jechał pożegnać Stolnika. Ewa zemdlała na wieść o jego wyjeździe. Oboje płakali. Jacek chciał błagać Stolnika o litość, lecz Horeszko oznajmił mu wtedy, że kasztelan stara się o rękę jego córki i zapytał o radę, czy ma ją wydać za mąż. Zrozpaczony Jacek uciekł z zamku.
Klucznik zarzuca mu zmowę z Moskalami. Jacek zaprzecza. Opowiada, że postanowił zapomnieć o Ewie, poślubił inną dziewczynę, która szczerze go kochała, lecz on nie potrafił odwzajemnić jej uczuć. Jego żona wcześnie zmarła, zostawiając syna. Jacek dowiedział się o zaręczynach Ewy. Słyszał, że Stolnikówna mdlała i płakała. Horeszko wydał bal, by uczcić zaręczyny córki.
Jacek przypadkowo znalazł się niedaleko zamku, kiedy trwał najazd Moskali. Najpierw odczuł radość. Potem gniew, kiedy widział, że Stolnik tak dzielnie się broni. W złości chwycił broń i wystrzelił. Ma żal do Klucznika, że wówczas go nie zabił.
Jacka uznano za zdrajcę, wszyscy odwrócili się od niego. Moskale oddali mu część dóbr Stolnika w nagrodę. Uciekł z kraju, nie mogąc znieść wstydu i udręki. Dowiedział się, że Ewa z mężem została wywieziona na Sybir. Tam młodo zmarła, osierocając Zosię. Zaopiekował się dziewczynką, oddając ją na wychowanie Telimenie i płacąc na jej utrzymanie. Walczył za kraj, by odkupić swoją winę.
Klucznik dopiero teraz wyznaje, że Stolnik w chwili śmierci, zrobił znak krzyża i wybaczył Jackowi. Ksiądz Robak dostaje list, z którego dowiaduje się, że wybuchła wojna. Mówi, że teraz może spokojnie umrzeć. Przyjeżdża pleban. Robak umiera.
Księga jedenasta: Rok 1812
Nadchodzi wiosna. Na Litwie wybucha wojna. Soplicowo leży na trakcie, którym od strony Niemna nadciągają wojska, prowadzone przez księcia Józefa i króla Hieronima. W Soplicowie urządzono obóz wojskowy. Wśród żołnierzy byli generałowie: Dąbrowski, Kniaziewicz, Małachowski, Giedrojć i Grabowski.
Wojski przygotowuje ucztę. Kolejnego dnia mają odbyć się zaręczyny trzech par. Ma to być uczta wedle życzenia Dąbrowskiego złożona z polskich dań. Wojski wyciąga księgę, zatytułowaną „Kucharz doskonały” i z niej przygotowuje polskie specjały.
Jest dzień Najświętszej Panny Kwietnej. Cała okolica zbiera się w kaplicy na nabożeństwie. Ludzie przyszli zobaczyć żołnierzy i polskich generałów. Po mszy Podkomorzy, który został obrany konfederackim marszałkiem, wspomina Jacka Soplicę. Mówi, że nadszedł czas, by zapomnieć o jego grzechach i ogłosić jego zasługi. Opowiada o tym, jak to Jacek jako ksiądz Robak przenosił tajne listy, walczył pod Hohenlinden, walczył o Samosierrę. Po śmierci sam cesarz odznaczył go krzyżem Legii Honorowej. Podkomorzy ogłasza przywrócenie do łask Jacka Soplicy i wiesza odznakę na jego grobie.
Sędzia zaprasza na biesiadę gości i chłopów. Na schodach dworu, w zgodzie siedzą Protazy i Gerwazy, popijając miód i częstując się tabaką. Rozmawiają o zakończonym procesie o zamek. Zakończonym dzięki małżeństwu Tadeusza i Zosi. Protazy mówi, że rok temu widział dwa walczące wróble, którym czeladź nadała imiona Soplicy i Hrabiego. Zosia rozdzieliła ptaki i wszyscy orzekli, że jej rolą będzie pogodzenie dwóch zwaśnionych rodów. Gerwazy przyznaje, że bardzo lubił Tadeusza, kiedy ten był jeszcze dzieckiem i nigdy by nie pomyślał, że będzie dziedzicem zamku i mężem Zosi.
Woźny i Klucznik widzą rozmawiającego w ogrodzie z Zosią Tadeusza w stroju ułana, z ręką na temblaku. Tadeusz chce, zanim wymienią się zaręczynowymi obrączkami, usłyszeć od Zosi, czy dziewczyna go kocha. Dla niego małżeństwo to bardzo ważna rzecz i pragnie, by Zosia kierowała się sercem, a nie naciskami ze strony Telimeny czy też Sędziego. Zosia odpowiada, że pokochała Tadeusza w nocy, kiedy umarł ksiądz Robak i przez cały czas myślała o nim.
W dawnym pokoju Tadeusza mieszka Rejent, który wystrojony patrzy, jak jego narzeczona kończy przygotowania do uczty. Wtem w oddali dostrzeżono zająca. Asesor i Rejent biegną ze swoimi chartami. Wojski każe je spuścić ze smyczy i psy razem dopadają szaraka. Wojski wydaje werdykt: zwycięzcami są obaj mężczyźni. Rejent mówi, że pierścień, który swojego czasu złożył Sędziemu, przekazuje Wojskiemu. Konia, który miał być zastawem, zabrali ułani, ale wyposażenie Rejent przekazuje Asesorowi. Ten z kolei daje Rejentowi obrożę. Oboje w zgodzie wracają do domu.
Uczta odbywa się na zamku. Zosia, ubrana w ludowy strój, z wiankiem na głowie, rozdaje gościom kwiaty. Generał Kniaziewicz obejmuje dziewczynę i całuje ją po ojcowsku w czoło. Stawia ją na stole, a wszyscy podziwiają jej urodę i strój. Jeden z oficerów szkicuje dziewczynę. Sędzia rozpoznaje w nim Hrabiego. Dowiaduje się, że młodzieniec awansował na pułkownika.
Wchodzi druga para narzeczonych. Są to Asesor i Tekla Hreczeszanka. Asesor porzucił zaloty do Telimeny i zwrócił się ku córce Wojskiego. Nadal nie zjawia się trzecia para. Sędzia wysyła sługę i dowiaduje się, że Rejent podczas pościgu za zającem, zgubił pierścień zaręczynowy, zaś jego narzeczona nadal nie jest przygotowana do wyjścia.
Księga dwunasta: Kochajmy się
Wchodzi Wojski, który tego dnia jest marszałkiem dworu. Sędzia opuszcza gości i wychodzi na dziedziniec, gdzie ucztują włościanie. Siada z nimi przy stole, a Tadeusz i Zosia częstują chłopów. Jest to dawny zwyczaj, wedle którego nowi dziedzice podczas pierwszej uczty służą ludowi.
Tymczasem goście na zamku podziwiają serwis, na którym widoczne są sceny z historii polskiego sejmu. Wojski opowiada o tym, co widzi na talerzu. Zaczęto podawać do stołu polskie potrawy. Na serwisie w magiczny sposób zmieniają się pory roku. Generał Dąbrowski podziwia zastawę.
Maciek, zwany Kurkiem na kościele, zjawia się na czele szlachty zaściankowej. Sędzia wita go i zaprasza do stołu. Maciej mówi, że przyjechał zobaczyć osławionych generałów. Dąbrowski rozpoznaje w nim kościuszkowskiego rębacza. Generał chce także poznać właściciela osławionego Scyzoryka. Przychodzi Klucznik pokazuje mu swój rapier. Gerwazy darowuje swój scyzoryk Kniaziewiczowi. Dąbrowski pyta, dlaczego Maciek jest taki niezadowolony. Maciek odpowiada, że Polska potrzebuje polskiego bohatera i polskiego wojska.
Wchodzi trzecia para narzeczonych. Obok Rejenta idzie Telimena. Rejent ubrany jest nowomodnie, po francusku, co zastrzegła sobie w intercyzie Telimena. Maciek, widząc tak ubranego Rejenta, nazywa go głupcem i wychodzi bez pożegnania. Hrabia rozpoznaje narzeczoną Rejenta. Zarzuca jej zdradę i mówi, że uwierzył jej słowom i nosił cały czas jej wstęgę. Nie chce dopuścić do jej ślubu z Rejentem. Telimena pyta Hrabiego, czy ją kocha i czy chce ją zaraz poślubić, ponieważ nie jest jeszcze żoną Rejenta. Hrabia, słysząc to prozaiczne dla niego pytanie, jest rozczarowany i mówi, że nie ma zamiaru zakłócać szczęścia Telimeny. Zwraca swoją uwagę na córkę Podkomorzego.
Tadeusz pyta Zosię o radę. Mówi, że chłopi są jej poddanymi, a teraz, kiedy ich ojczyzna jest wolna, powinni dać wolność również włościanom, ponieważ i oni są tego goni. Zosia zgadza się z nim. Gerwazy jest jednak niezadowolony z ich decyzji. Woli, żeby chłopom nadać szlachectwo i rodowe herby pary młodej. Pleban ogłasza decyzję Tadeusza. Chłopi cieszą się, wiwatują na cześć Zosi i Tadeusza.
Na dziedzińcu stoją przygotowane do poloneza pary. Szlachcice idą w parze z chłopami. Sędzia prosi, by Jankiel zagrał na cymbałach. Rozpoczyna się koncert, w którym słychać dźwięki Poloneza Trzeciego Maja, Targowicy, Mazurka Dąbrowskiego. Wszyscy są oczarowani koncertem. Zaczyna się polonez. W pierwszej parze idzie Zosia z Podkomorzym. Zapada zmierzch.
EPILOG
Część dzieła, tak naprawdę nigdy nie ukończona przez Mickiewicza, napisana w nieco odmiennym tonie niż całość Pana Tadeusza. Ma charakter refleksyjno - elegijny i stanowi swoisty komentarz do wydarzeń przedstawionych w poemacie. Mickiewicz w duchowej ucieczce do „kraju lat dziecinnych” widzi sposób na oddalenie się od tego, co „obce i nienawistne”, od „hałasów Europy” i sporów, które coraz bardziej dzielą polską emigrację. Wizja dawnej świetności ojczyzny, odciągająca, choć na jakiś czas, od świadomości przelanej krwi, od myśli o byciu nieproszonym gościem na obczyźnie, jest przypomnieniem, że kiedyś jego ojczyzna była wolna i potężna. Miał to być świat niezmieniony biegiem wydarzeń, „święty i czysty”.
Podmiot liryczny pragnie, by jego dzieło dotarło „pod strzechy”, by stało się znane każdemu, nawet „wieśniaczkom, kręcącym kołowrotki”.
1