Ustrój
Francja przed rewolucją była monarchią absolutną. Władza królewska nie była ograniczona prawem pozytywnym, lecz Prawami Fundamentalnymi[4] Królestwa[5] i przywilejami stanowymi[6]. Państwo utożsamiano z osobą władcy. Król reprezentował samoistną ideę państwa stojącego ponad wszelkimi interesami społecznymi, jako osoba znajdująca się poza partykularyzmami[7] (idea króla jako Porucznika Boga[8]).
Stany
Systemem społeczno-politycznym Francji przedrewolucyjnej był feudalizm, którego rodowód sięgał średniowiecza. Zgodnie z nim społeczeństwo francuskie było podzielone na stany. Pierwszym stanem było duchowieństwo Kościoła rzymskokatolickiego, które liczyło w przededniu rewolucji około 120 tysięcy członków. Do Kościoła należała jedna dziesiąta ziem uprawnych. Dochody z tych włości płynęły głównie do kiesy wysokich dostojników, a tymi mogli zostać głównie szlachcice, co tworzyło podziały w samym Kościele. Niższe duchowieństwo było więc niezadowolone i nastawione reformatorsko[potrzebne źródło].
Stanem drugim była szlachta w liczbie około 180 tysięcy. I tu również istniały wewnętrzne podziały. Dostęp do dworu i władzy - miała przede wszystkim bogata arystokracja. Uboższa szlachta, bez wielkich majątków, mogła najwyżej zajmować wysokie stanowiska w biurokracji, armii i administracji na prowincji. Stan szlachecki był stanem najbardziej uprzywilejowanym. Wspólnota stanowa gwarantowała mu prawa i przywileje niedostępne dla reszty społeczeństwa. Do panów feudalnych należała przeważająca część gruntów, posiadali również wsie i miasteczka. Oba uprzywilejowane (m.in. zwolnione od obowiązku płacenia podatków) stany - duchowny i szlachecki - stanowiły łącznie nieco ponad 1% społeczeństwa francuskiego, które w przededniu rewolucji liczyło około 26 milionów ludzi.
Najliczniejszy stan trzeci obejmował chłopstwo i mieszczaństwo (99% ludności Francji, w tym mieszczaństwo 15%, a chłopstwo 84%). Chłopi pełnili istotną rolę w gospodarce, gdyż uprawa roli stanowiła główne źródło dochodów monarchii francuskiej. Utrzymywały się feudalne stosunki własnościowe; chłopi byli zobowiązani do świadczeń na rzecz szlachty, Kościoła oraz państwa, w tym także do świadczeń osobistych. Nastąpiły jednak pewne zmiany w stosunku do średniowiecza. Już tylko 2 miliony chłopów było całkowicie uzależnionych od swoich panów. Te dwa miliony żyjące w poddaństwie potrzebowało zgody właściciela-szlachcica w takich kwestiach jak zawarcie związku małżeńskiego. Żaden natomiast chłop nie mógł, bez zgody pana, opuszczać uprawianej przez siebie ziemi. Nie posiadał także prawa do własności.
Jednak, przez lata, przyzwyczajono się do praw nabytych i raczej nikt nie próbował odbierać chłopom uprawianej przez nich ziemi. Do obowiązków chłopstwa należało uiszczanieczynszów dzierżawczych, składanie zwyczajowych danin, określona praca na rzecz Kościoła, wykonywanie prac szarwarkowych. Szczególnie uciążliwe były jednak podatki. Chłopi płacili podatki na rzecz króla, Kościoła (dziesięcina) i pana. Dotyczyły też ich różne zakazy, nie mogli polować nawet na własnej ziemi, natomiast szlachta mogła, często nakazując wieśniakom płoszyć zwierzynę. Chłopi nie mogli prowadzić młyna, tylko jedną prasę do winogron. Gdy przychodził nieurodzaj, sytuacja stawała się dla nich krytyczna.
Mieszczaństwo było grupą bardzo zróżnicowaną. Bogaci mieszczanie swoją dobrą, bądź względnie dobrą sytuację finansową zawdzięczali handlowi, przemysłowi i bankowości. Ludność miast w ciągu XVIII wieku wzrosła pięciokrotnie. Paryż w końcu stulecia liczył 600 tysięcy mieszkańców, Lyon 100 tysięcy, Bordeaux 80 tysięcy, podobnie Marsylia i Rouen. Rzeczywistość ta wpływała na zwiększenie znaczenia mieszczaństwa, w tym głównie bogatej burżuazji. Stare przepisy cechowe nadal często krępowały produkcję. Bogaci mieszczanie znali założenia filozofii Voltaire'a, Jeana Jacques'a Rousseau, Jacques'a Bernardina de Saint-Pierre'a, Encyklopedię Denisa Diderota, Jeana d'Alembert'a i Claude'a Adriena Helvétiusa. Wielu z nich należało do lóż masońskich krytycznych wobec absolutyzmu.
Oświeceni mieszczanie tacy jak Voltaire czy Denis Diderot z coraz większym trudem znosili sytuację w której wielka rola ekonomiczna ludzi z ich warstwy (Samuel Bernard) nie dawała im wpływów politycznych. Voltaire i Monteskiusz pragnęli by Francja podążyła śladem Anglii, gdzie mieszczanie tacy jak Joseph Addison czy Edmund Burke zostawali wpływowymi liderami politycznymi.
Drobnomieszczaństwo składało się z wszelkiego rodzaju robotników i czeladników, kramarzy, dworskiej służby i sporej rzeszy bezrobotnej biedoty. Zazwyczaj ich powodzenie zależało od zamówień dworu i arystokracji, byli więc często niechętni zmianom, choć ich działalność krępowały cechy rzemieślnicze. Podczas rewolucji i mordów na arystokratach w dużej liczbie stracili pracę i zasilili szeregi sankiulotów.
Zadłużenie skarbu
Dwór królewski prowadził życie wystawne i kosztowne ponad miarę. Rzeczywistą władzę często posiadali wszechwładni królewscy faworyci. Przepych życia dworskiego, liczne wojny i niekorzystne układy handlowe doprowadziły do zadłużenia skarbu państwa. Rozrzutność dworu wzrosła, gdy nową królową Francji została księżniczka austriacka Maria Antonina. Szczególną niechęć społeczeństwa do królowej wzbudziła tzw. afera naszyjnikowa, do tego sam król Ludwik XVI nie był charyzmatycznym władcą i nie cieszył się sympatią ludności. Łatwo ulegał kaprysom dworzan.
Skarb państwa zaczął świecić pustkami, a skorumpowani poborcy podatkowi często zatrzymywali zebrane sumy we własnej kieszeni. Ogołacani przez podatki przemysłowcy byli zmuszeni do podnoszenia cen towarów. Jakby tego było mało, Francję zaczęły wyjątkowo często nawiedzać klęski nieurodzaju. W związku z tym, szczególnie w miastach, panował powszechny głód. Wciąż nie udawało się załatać dziury budżetowej powstałej w wyniku wielkich kosztów poniesionych w czasie wojny o amerykańską niepodległość prowadzonej w imię "wolności", przy kosztach której rozrzutność dworu była kroplą w morzu[9] . A sam udany amerykański zryw i towarzyszące mu idee dodawały potem francuskim rewolucjonistom śmiałości.
Próba reform
Dwór próbował ratować sytuację i kolejno ministrami finansów zostawali zdolni bankierzy - reformatorzy: Jacques Anne Turgot i Jacques Necker. Jednak gdy szlachta zauważyła w ich reformatorskich działaniach zagrożenie dla swojej uprzywilejowanej pozycji, otrzymywali dymisje. Gdy ministrem finansów został rozrzutny Charles de Calonne, mennice pracowały całą parą, a inflacja sięgnęła zenitu. Francuzi zdawali sobie sprawę z trudnej sytuacji i z niepokojem patrzyli w przyszłość.
Preludium
Minister finansów Charles de Calonne, wobec tragicznej sytuacji ekonomicznej, postanowił opodatkować również duchowieństwo i szlachtę. Decyzja taka wymagała zatwierdzenia przez Zgromadzenie Notablów, w którym zasiadali tylko przedstawiciele dwóch pierwszych stanów. Oczywiście notable odrzucili w sierpniu roku 1787 ten wniosek, a de Calonne otrzymał dymisję. Jego następcą został energiczny arcybiskup Étienne Charles de Brienne, zwolennik Oświecenia. Skłonny był łamać siłą opór notablów. Gdy odrzucili po raz kolejny zarządzenie de Brienne'a, kilku z nich zostało aresztowanych. Jednak król więźniów uwolnił, a arcybiskupa odwołał ze stanowiska w sierpniu roku 1788.
Nieurodzaj
Ponieważ właśnie wtedy Francję dotknął straszliwy nieurodzaj, a co za tym szło klęska głodu, wzrost nędzy, bezprawia, fala buntów i powstań, lud Paryża wymusił na królu oddanie teki finansów w ręce lubianego Jacques'a Neckera. Głównym postulatem protestujących i buntowników było zwołanie Stanów Generalnych. Było to zgromadzenie przedstawicieli każdego ze stanów. Ostatnio zostało zwołane w 1614 roku, wobec małoletniości ówczesnego króla Ludwika XIII. Neckerowi udało się przekonać króla do wyrażenia zgody na zwołanie Stanów, co nastąpiło 24 stycznia 1789 roku.
Zwołanie Stanów Generalnych
Od razu Francję zalały tysiące ulotek i broszur o tematyce politycznej, a społeczeństwo zaczęło bacznie obserwować scenę polityczną. Szczególny pogłos zdobyła broszura "Czym jest stan trzeci?", autorstwa opata Emmanuela Josepha Sieyèsa. Zawarł w niej fragment będący kwintesencją postulatów protestujących - "Czym jest stan trzeci? Wszystkim. Czym był dotąd? Niczym. Czego żąda? Być czymś.". Wszędzie prowadzono "zeszyty skarg" (cahiers des doléances) w których umieszczano wszelkie zażalenia, skargi i postulaty. Przed punktami gdzie mieściły się te zeszyty, wciąż stały kolejki ludzi. Równocześnie wystąpiono z postulatem podwojenia liczby przedstawicieli stanu trzeciego w Stanach Generalnych. Król zaakceptował i to żądanie. Wyborom do Stanów towarzyszył wielki entuzjazm społeczeństwa. 4 maja 1789 roku, przedstawiciele zjechali do Wersalu, gdzie odbyć się miała sesja Stanów. By ujrzeć to wydarzenie do królewskiego miasta zjechało wielu paryżan. Wszędzie słychać było pełno deklaracji, programowych haseł czy cytatów z dzieł Rousseau. Biskup Talleyrand odprawił uroczystą mszę w kościele św. Ludwika z udziałem króla i wszystkich przedstawicieli. Dnia następnego, 5 maja, procesja przeszła do pałacu królewskiego. Sesja Stanów Generalnych została otwarta przez królewską mowę tronową i dwugodzinne przemówienie Neckera o stanie państwa.
System obrad i głosowań zakładał, iż stan trzeci będzie obradować na innej sali. Przedstawiciele duchowieństwa i szlachty mieli obradować wspólnie, ale rozdzielnie głosować. Chłopstwo i mieszczaństwo miało 600 deputowanych. Szlachta i duchowieństwo po 300 przedstawicieli. Przewaga stanu trzeciego była jednak iluzoryczna, ponieważ każda uchwała wymagała zatwierdzenia wszystkich stanów w głosowaniu. Dwa uprzywilejowane stany odrzucały każdą propozycję przedkładaną przez przedstawicieli stanu trzeciego. Po pewnym czasie część szlachty zaczęła spontanicznie przechodzić na salę obrad stanu trzeciego. Przewodzili tej grupie takie osobistości jak królewski kuzyn książę Ludwik Filip Burbon-Orleański, wielokrotny królewski emisariusz hrabia Honoré Gabriel Mirabeau, czy bohater wojny o amerykańską niepodległośćgenerał Marie Joseph de La Fayette. Również duchowni zasiadali na sali obrad stanu trzeciego. Byli tam m.in. opat Sieyès i biskup Talleyrand. Przedstawiciele stanu trzeciego przedłożyli 10 czerwca wniosek o wspólne obrady i głosowanie. Szlachta wespół z klerem odrzuciła wniosek. Złożono go jeszcze raz 12 czerwca, ale i tym razem spotkano się z odmową. Wobec tego 17 czerwca deputowani stanu trzeciego oświadczyli, iż "stanowiąc ogromną większość całego narodu" sami uznają się za jego jedyne przedstawicielstwo, pod nazwą Zgromadzenia Narodowego.
Reagując na ten przejaw nieposłuszeństwa król, podczas nieobecności przedstawicieli, kazał zamknąć salę obrad. Nie powstrzymało to ich przed dalszymi działaniami. Dnia 20 czerwca deputowani Zgromadzenia Narodowego zebrali się na sali do gry w piłkę i uroczyście złożyli tam przysięgę, iż nie rozejdą się dopóki nie uchwalą konstytucji dla Francji. Wielu duchownych i szlachciców dołączyło do Zgromadzenia. Ludwik XVI postanowił zastraszyć zbuntowanych i na plac przed pałacem sprowadził wojsko. Równocześnie zażądał by obradowano oddzielnie. Tylko nieliczni przystali na żądanie króla. W odpowiedzi Zgromadzenie uchwaliło nietykalność jego członków. 27 czerwca król ustąpił zgodziwszy się na wspólne obrady i uznał Zgromadzenie Narodowe. Nastąpiło wtedy względne uspokojenie, choć ruszyła z wielką siłą uliczna agitacja. Książę Filip Orleański udostępnił park przed swoim Palais Royal. Zbierały się tam wielkie rzesze paryżan, przysłuchując się politycznym przemówieniom. Wielką sławę zdobył wtedy charyzmatyczny mówca Camille Desmoulins. Wszędzie dyskutowano o sprawach politycznych. 9 lipca 1789 roku Zgromadzenie Narodowe ogłosiło się Zgromadzeniem Narodowym Konstytucyjnym, zwanym potocznie Konstytuantą. Wobec tego, minister Jacques Necker został przez króla oskarżony o nieudolność i odwołany ze stanowiska.
11 lipca Paryżanie masowo wystąpili na ulicę, obnosząc popiersia Neckera i księcia Orleańskiego, zwanego teraz Filipem "Égalité".13 lipca mieszkańcy stolicy zawiązali Komitet Stały, który wydał odezwę "Do broni!" i powołał do życia gwardię mieszczańską. Masowo się zbrojono, chcąc się obronić przed spodziewaną kolejną interwencją wojska. Wiele państwowych obiektów spłonęło, placówki administracyjne zostały ograbione.
Początek rewolucji
Zdobycie Bastylii
Rankiem 14 lipca 1789 roku ogromne rzesze paryżan wyległy na ulice. W poszukiwaniu broni udali się do arsenału Les Invalides. Zdobyli go, a w ich ręce wpadło 32 tysiące karabinów i 4 działa. Po amunicję (której w arsenale nie było) postanowiono udać się doBastylii, średniowiecznej warowni, która od XVII wieku służyła za więzienie. Trafiali do niej głównie przeciwnicy ustroju, niepokorni filozofowie i pisarze czy nieszczęśnicy z osławionych lettres de cachet. Z tych powodów Bastylia była powszechnie uważana za symbol terroru ancien regime'u. Jednak 14 lipca znajdowało się w Bastylii tylko 8 więźniów, a wśród nich pisarz markiz Donatien Alphonse de Sade, jedna osoba umysłowo chora i kilku fałszerzy pieniędzy. W twierdzy znajdowało się także 135 żołnierzy, 4 kluczników i królewski zarządca Bastylii markiz Bernard René de Launay. Do obrony mieli także 15 dział, choć przestarzałych. Zapasy żywności i prochu nie pozwalały na stawianie długiego oporu. Gdy Bastylię obległ gęsty tłum, przez pewien czas de Launay liczył na odsiecz wojsk, które ponownie król wysłał z Wersalu do Paryża. Dostały one rozkaz otwarcia ognia do mieszkańców, jednak po dotarciu na miejsce żołnierze przeszli na ich stronę i razem z nimi oblegli twierdzę więzienną. De Launay nie miał wyjścia - musiał kapitulować. Po krótkiej walce, gdy rebelianci obiecali iż wszystkich puszczą wolno, otworzono bramy Bastylii. Słowa nie dotrzymano, a królewski namiestnik i kilku żołnierzy zostało ściętych przez tłum. Ich głowy poniesiono na pikach do Palais Royal.
Tego dnia zginął także mer Paryża, Jacques de Flesselles, a jego posadę objął pisarz, astronom i rewolucjonista, Jean Sylvain Bailly. Teraz jedyną władzą w mieście został Komitet Stały. 15 lipca lud Paryża zaczął burzyć Bastylię, którą zniszczono całkowicie w ciągu dwóch tygodni. Następnego dnia, Komitet Stały podjął uchwałę o przekształceniu gwardii mieszczańskiej w Gwardię Narodową. Na jej czele stanął popularny generał, markiz La Fayette. Komitet ustanowił także rewolucyjne barwy. Zostały nimi kolory niebieski, czerwony (barwy Paryża) i biały (barwa Burbonów). Ochoczo przypinano sobie kokardy w tych kolorach. Przypiął ją także król Ludwik XVI, kiedy 17 lipcaodwiedził Paryż, uprzednio godząc się na przywrócenie Neckera na stanowisko. Wtedy też, Komitet Stały został przemianowany na Komunę Paryża. W tym czasie, początkowo na niewielką skalę, rozpoczęła się emigracja rojalistów. Wkrótce we wszystkich niemal miastach Francji formowano ochotniczą Gwardię Narodową, obalano starych urzędników i miejskie władze. Masowo dezerterowano z wojska i wstępowano do Gwardii, nie płacono podatków i niszczono wszelkie symbole feudalizmu i podziału stanowego.
Chłopi, słysząc o wydarzeniach w miastach, postanowili skorzystać z rewolucji. Rozruchy na wsiach nazwano potem okresem "Wielkiej Trwogi". Od 20 lipca do 6 sierpnia 1789 roku, uzbrojone chłopstwo napadało na szlacheckie posiadłości i kościoły. Zabijano panów feudalnych i księży, palono wszelkie księgi zawierające spisy powinności chłopskich wobec szlachty i Kościoła. Towarzyszył temu ciągły strach przed ewentualną krwawą reakcją arystokracji.
Deklaracja Praw
Rozruchy pozwoliły Konstytuancie na coraz śmielsze działania, a króla postawiły przed faktem dokonanym. W nocy z 4 na 5 sierpnia, po całodziennej debacie, Konstytuanta zniosła dekretem powinności feudalne. Przestało obowiązywać utrzymujące się na niektórych terenach poddaństwo chłopów. Zniesiono przywiązanie chłopstwa do ziemi, wszelkie chłopskie obowiązki względem pana i Kościoła. Zniesiono również wszystkie przywileje szlachty i duchowieństwa, łącznie z przywilejem niepłacenia podatków. Wreszcie, zniesiona została dziesięcina. Następnie, rozpoczęły się prace nad konstytucją. 26 sierpnia Konstytuanta przyjęła akt wstępny przyszłej konstytucji, pod nazwą Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela. Wzorowana była na Konstytucji Stanów Zjednoczonych, ale założenia zawarte w tej konstytucji zostały opracowane na podstawie dzieł myślicieli francuskich. Deklaracja była tworem ideologii Oświecenia. Ustanowiła ona m.in. wolność, równość obywateli wobec prawa, wolność wyznania i słowa, prawo do bezpieczeństwa i własności. Ustanowiła jedno prawo i jednakowe podatki dla każdego. Najważniejszym stwierdzeniem było założenie, iż to naród jest źródłem wszelkiej władzy, która ma być sprawowana przez naród i dla narodu. Dekret z 4 sierpnia i Deklaracja umożliwiły przemianę Francji z państwa feudalnego w państwo kapitalistyczne, z państwa autorytarnego w państwo demokratyczne. Szybko społeczeństwo przestało być stanowym, a stało się obywatelskim.
Wrzesień przyniósł do Paryża klęskę głodu, ponieważ obfite opady zniszczyły większość plonów. Na początku października na biurko króla trafiły pierwsze artykuły konstytucji, łącznie z Deklaracją Praw Człowieka i Obywatela. Ludwik XVI odmówił ich podpisania, co rozgniewało głodujących paryżan.
5 października uzbrojony tłum, na którego czele szły paryskie kobiety, w liczbie około pięciu tysięcy (często byli to przebrani uzbrojeni rewolucjoniści z Gwardii Narodowej), podążył do Wersalu.
Rebelianci wtargnęli do pałacu nocą i omal nie zgładzili rodziny królewskiej. Ocalała ona tylko dzięki obecności Gwardii Narodowej La Fayette'a. Lud zażądał przeprowadzki dworu do Paryża, co zatrwożony król natychmiast spełnił. Również Konstytuanta przeniosła się do paryskiego Tuileries.
Po tych wystąpieniach nastąpiło względne uspokojenie, a deputowani mogli spokojnie pracować.
2 grudnia na wniosek biskupa Talleyranda, Konstytuanta uchwaliła konfiskatę majątków kościelnych. Talleyrand wyznawał bowiem pogląd, że kler powinien oddać swe dobra, zanim zostaną mu przemocą zabrane. Dobra te przejęło państwo, a sprzedając je następnie w przetargach, uzyskało zbawienne fundusze którymi załatano budżetową dziurę. Duchowni otrzymywali odtąd pensje od państwa.
14 grudnia wydano dekret ustanawiający we Francji nowy podział administracyjny. Kraj podzielono na departamenty (83), okręgi, kantony i gminy. Miasta podzielono na sekcje.