Bronisław Malinowski „Kultura i jej przemiany”

§ VI. Uwagi końcowe (od str. 175 do 266), PWN Warszawa 2000r. t.9

Dynamika zmiany kulturowej. Studium stosunków rasowych w Afryce cz. I

I. NOWE ZADANIA NOWOCZESNEJ ANTROPOLOGII

Nowe zadania nowoczesnej antropologii

Zmiana kulturowa - proces wskutek którego istniejący porządek społeczeństwa (społeczna, duchowa i materialna cywilizacja) jest przekształcany z jednego typu w inny. Obejmuje procesy polityczne, edukacyjne, prawne, religijne, gospodarcze. Zmiana kulturowa jest czynnikiem trwale obecnym w cywilizacji ludzkiej. Zachodzi wszędzie i we wszystkich okresach. Może zostać wywołana przez czynniki i siły spontaniczne (niezależna ewolucja) lub nastąpić wskutek zetknięcia się ze sobą różnych kultur (dyfuzja).

• wynalazki techniczne, procesy rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych oraz organizacji finansowych i handlowych przyspieszyły ewolucję w świecie zachodnim - panowanie nad środowiskiem materialnym.

• antropolog musi badać to, co jest a nie to, co mogło być.

• obserwacja zmiany kulturowej pozwala odkryć ogólne prawa dyfuzji. Dostarcza materiałów umożliwiających zrozumienie pewnych aspektów ludzkiej kultury: trwałości wierzeń i tradycyjnych sposobów życia.

• antropologia naukowa musi być nauką praktyczną. Ten kto ją uprawia musi być antropologiem uznającym za przedmiot swych badań ulegającego przeobrażeniom krajowca.

• w sferze zmiany kulturowej niemożliwe jest oddzielne rozpatrywanie związanych z nią kwestii teoretycznych i praktycznych (w antropologii teoria i praktyka idą razem w parze).

• funkcjonalista jest zainteresowany przede wszystkim tym, jak działają instytucje, co osiągają i jak różne czynniki na nie oddziałujące są ze sobą powiązane. Podejście funkcjonalne oparte jest na zasadzie uznającej plastyczność natury ludzkiej oraz istnienie możliwości rozwoju kulturowego.

Natura zmiany kulturowej

Zmiana kulturowa jest kwestią trudną do badania i kontrolowania pod względem teoretycznym i metodologicznym. Pytania: dokąd (zmierzają)? skąd (pochodzą)? - zmiany kulturowe. Szybkość zmian prowadzi do chaosu w obserwacjach i wywołuje zamieszanie w polityce.

Widok z lotu ptaka na dzisiejszą Afrykę:

Afryka jest przedmiotem złożonym z trzech faz:

- europejskiej,

- afrykańskiej,

- kontaktu zmiany kulturowej.

Autor rozważa:

1. naturę zmiany kulturowej,

2. empiryczne metody badań kulturowych - takie by uzyskać wyraźny obraz zmiany kulturowej w każdym indywidualnym przypadku,

3. zasady udzielania praktycznych rad (kryteria przystosowalności i żywotności afrykańskich instytucji i możliwości opracowywania prognoz w procesie zmiany kulturowej).

II. TEORIE ZMIANY KULTUROWEJ

Sytuacja kontaktu jako integralna całość

• Sytuacja kontaktu jest w każdym momencie rzeczywistością kulturową.

• Zaplecze kulturowe:

1. zaplecze obejmujące świat białych,

2. zaplecze murzyńskie,

3. kontakt kulturowy.

Dyfuzja - przemieszanie się elementów lub cech z jednej kultury do innej.

Produkt dyfuzji: mieszanina elementów kulturowych (są one tak luźno ze sobą połączone, że główne zadanie teoretyczne analizy kulturowej w obrębie warstw kulturowych polega na wyplątywaniu tych elementów z ich matrycy i ukazywaniu skąd pochodzą).

Empiryczne badanie dyfuzji przekonuje, że jest ona ukierunkowana przez określone siły i presje po stronie kultury obdarowywującej i opór kultury obdarowanej.

Produkt zmiany jako mieszanina elementów

• Natura zmiany kulturowej jest determinowana przez czynniki i okoliczności, których nie można określić ani przez badanie tylko jednej lub drugiej kultury, a nie też obu kultur. Zderzenie i wzajemne oddziaływanie dwóch kultur prowadzi do powstania nowych jakości. Przedmioty materialne, narzędzie czy pieniądze zmieniają się w samym procesie kontaktu kulturowego. Antropolog musi szukać zależności między dobrymi intencjami Europejczyków a koniecznościami wynikającymi z danej sytuacji. Pojmowanie kultury europejskiej jako „rogu obfitości”, z którego hojnie rozdaje się rozmaite rzeczy, jest w całości mylne.

• Prawo zmiany kulturowej nie jest statecznym wytworem.

• Zjawiska zmiany są nowymi realiami kulturowymi, które należy badać bezpośrednio, z pełną świadomością trzech w/w faz rzeczywistości kulturowej wzajemnie na siebie oddziałujących - charakteru oddziaływań nie można przewidzieć na podstawie pierwotnych składników kultur.

• W badaniu zmiany kulturowej należy uwzględnić trzy porządki rzeczywistości:

- impakt kultury wyższej,

- treść tubylczego życia (na który skierowany jest ten impakt),

- zjawisko autonomicznej zmiany (wynik oddziaływania na siebie tych dwóch kultur).

• Impakt rodzi konflikty, współdziałanie lub prowadzi do kompromisów.

III. ZNACZENIE ORAZ OGRANICZENIA HISTORII

Poszukiwanie punktu zerowego zmiany

Zmiana jest odejściem od pierwotnego stanu równowagi i przystosowania, wiążącym się z utratą szczęścia panującego w pierwotnych wspólnotach plemiennych. Pociąga za sobą nieprzystosowanie, pogorszenie warunków życia, napięcia społeczne oraz chaos w zasadach prawnych i moralnych.

• Dla badacza zmiany kulturowej duże znaczenia ma psychologiczna rzeczywistość dnia dzisiejszego - determinuje obecne zachowania Afrykana ;)

• Proces zmiany: nowa rzeczywistość będąca rezultatem impaktu kultury europejskiej na kultury tubylcze.

• Rekonstrukcja przeszłości jest interesująca (w sensie historycznym i teoretycznym), ale praktycznie jest bezużyteczna, bo niemożliwy jest powrót do tego co zostało zapomniane (istniejąca wizja przeszłości ważniejsza niż rzeczywista przeszłość).

• Historia jest rekonstrukcją przeszłości opartą na źródłach pisanych, jak również na dowolnych dodatkowych świadectwach - archeologicznych, językowych, geograficznych - ukazujących minione wydarzenia, pozwalające wyciągnąć wnioski na ich temat.

IV. FUNKCJONALNA TEORIA KULTURY

Kultura - zespół narzędzi, statutów grup społecznych należących do niej ludzkich idei, wierzeń i zwyczajów.

Kultura - rozległy aparat warunkujący, który przez ćwiczenia, przekazywanie umiejętności, nauczanie norm i rozwijanie upodobań łączy wychowanie z naturą i tworzy istoty których zachowania nie można określić badając samą tylko anatomię i fizjologię. Człowiek w przeciwieństwie do zwierzęcia nigdy nie zaspokaja swoich potrzeb cielesnych bezpośrednio.

• Specyfika ludzka: rozwija symbolikę, czyli abstrakcyjne pojęcie ucieleśniane przede wszystkim w języku. Jest to zdolność, która zapewnia człowiekowi specjalne miejsce wśród wszystkich istot, ściśle związana z anatomicznym rozwojem mózgu. Język i abstrakcyjna myśl są środkami pozwalającymi tworzyć wiedzę, wierzenia, systemy prawne i struktury plemienne. Dzięki używaniu języka możliwe jest istnienie ciągłości i edukacji.

Kultura - jest instrumentalną rzeczywistością, aparatem umożliwiającym zaspokajanie podstawowych potrzeb czyli fizyczne przetrwanie, przystosowanie się do środowiska i zachowanie ciągłości w sensie biologicznym.

• W warunkach kulturowych zaspokajanie potrzeb organicznych odbywa się w pośredni, okrężny sposób (człowiek używa narzędzi, osłania ciało ubraniem, chroni je w jaskiniach, chatach, używa ognia do ogrzania się i gotowania). Człowiek czyni to w zorganizowanych grupach - daje to możliwość przekazywania umiejętności, wiedzy, wartości.

Konkluzja

• Kulturowe zaspokajanie pierwotnych potrzeb biologicznych zmusza człowieka do podporządkowania się wtórnym, czyli pochodnym imperatywom. Cały aparat materialny musi zostać wyprodukowany, utrzymany w odpowiednim stanie, dzielony, używany, szacowany.

Wszystkim społeczeństwo ludzkim niezbędna jest organizacja gospodarcza, obejmuje ona: system tradycyjnych reguł, techniki, własności oraz sposoby użytkowania i konsumowania produktów.

• Podejście funkcjonalne - musi zawierać badanie systemów produkcji, dystrybucji i konsumpcji nawet w najpierwotniejszych społeczeństwach.

Cel tego badania: ustalenie sensu pojęć: własność (np. ziemska), podział pracy, bogactwom, wartości.

• Istnienie systemu gospodarczego jest uniwersalną cechą każdego zintegrowanego życia ludzkiego.

• Człowiek osiąga panowanie nad środowiskiem i konkurentami dzięki współdziałaniu (wspólnym życiu - istnieniu reguł, władzy, przymusu).

Instytucja - zorganizowany system ludzkich działań.

Instytucja - jest to grupa ludzi połączonych ze sobą w celu zrealizowania prostego lub złożonego działania. Posiada zawsze wyposażenie materialne i techniczne. Podstawę jej organizacji stanowi dokładnie określony statut prawny lub zwyczajowy, przedstawiony w formie językowej, w mitach, legendach, regułach i maksymach; jest też przygotowana do spełnienia swojego zadania.

Instytucja (definicja z „Kultura i zachowanie się człowieka” B. Malinowski) - grupy ludzi połączonych przez wspólny interes posiadających wyposażenie materialne, przestrzegających reguł dostarczanych im przez tradycję lub umowę i przyczyniających się do funkcjonowania kultury jako całości.

V. FUNKCJA, PRZYSTOSOWALNOŚĆ AFRYKAŃSKIEJ INSTYTUCJI

• Problemy wymagające rozwiązania w czasie badania zmiany, dyfuzji kulturowej, przyjmowania naszych wartości, praw i zwyczajów są związane z analizą współczesnej sytuacji, motywów intencji i sposobów działania europejskiej społeczności.

Wnioski

1. Metoda funkcjonalna jest odpowiednia do badania zmiany, nie wyklucza historycznych czy retrospektywnych punktów widzenia. Włącza rozważania na temat przyszłości, celów, polityki oraz prawdopodobnych rezultatów działań.

Zmiana, choćby najbardziej rewolucyjna, nie niszczy przeszłości całkowicie (podstawowe instytucje kulturowe nadal istnieją choć zmienia się ich forma).

2. Metoda funkcjonalna zaleca badanie integralne, czyli badanie małych elementów o tyle o ile się zakorzeniły w formie w jakiejś zakorzeniły.

• Przedmiot zmiany kulturowej można podzielić na:

1. Europejskie interesy,

2. Procesy kontaktu, mieszania się, przeszczepiania się, przeobrażania się dóbr kulturowych,

3. Skarbnica kultury tubylczej - jej aktywny i konserwatywny wpływ.

Metoda funkcjonalna dostarcza kryteriów niedostosowania. Analiza funkcjonalna ujawnia: kultura jest rozległym aparatem służącym do zaspokajania potrzeb (każda instytucja zaspokaja pewien zespół potrzeb:

- rodzina: reprodukcja, zaspokajanie potrzeb seksualnych, edukacyjnych, kształtowania świadomości obywatelskiej, spójność społeczna.

- gospodarka: dostarczanie pożywienia, gwarant autonomii.

Trudności towarzyszące przemianom kulturowym:

• Złożoność i szerokie rozgałęzienie zorganizowanych systemów działań (instytucji).

• Istniejące instytucje są przystosowane do rzeczywistości i nie da się wprowadzić na ich miejsce, po kawałku lub w sposób przypadkowych, nowych.