14. Rosja za panowania cara Aleksego i Fiodora III
Rosja za Aleksego:
Car Aleksy objął rządy w wieku 16 lat, był bardzo pobożny, dbał o splendor swego dworu, lecz nie radził sobie w sprawach gospodarczych. Przyznawał ulgi handlowe szybko bogacącym się kupcom i bojarom, oraz przywileje dla duchowieństwa. Panujący w latach 1645-1676 Aleksy I Michajłowicz ograniczył prawa bojarów na rzecz nowej szlachty (tzw. dworianstwa) oraz mieszczan, jednocześnie ustanowił prawne przywiązanie chłopów do ziemi (1649). Reformy patriarchy Nikona stały się jedną z przyczyn rozłamu w Cerkwi prawosławnej i powstania nowej grupy wyznaniowej tzw. staroobrzędowców. Zaś z drugiej strony, wydany przez niego, kodeks sądowy wprowadził ostre kary za najmniejsze przestępstwa, a chłopi w pełni podporządkowani zostali i uzależnieni od feudalnych właścicieli ziemskich. Natomiast dla ludności miejskiej bardzo uciążliwe było podwyższenie podatku od soli. W rezultacie doszło do szerokich wystąpień chłopstwa i miast przeciwko bojarom i władzom państwowym. Największe konsekwencje miał tzw. "bunt solny" w miastach i car musiał wycofać się z części swych decyzji. W latach 1648-1654 Rosja dostrzegła w powstaniu ukraińskim szansę na odzyskanie utraconych w pierwszej połowie XVII wieku ziem. Na początku kraj ten czekał na rozwój wypadków. Cierpliwość Rosji nie trwała długo i już w końcu 1649 postanowiła wykorzystać kłopoty Rzeczypospolitej. W tym celu przybyło do Polski w końcu stycznia 1650 roku poselstwo rosyjskie, na czele którego stał Jerzy Gawryłowicz Puszkin. W marcu przedstawiono Rzeczypospolitej pretekst, pod jakim Rosja chce rozpocząć wojnę. W kwietniu wieść o oburzającym poselstwie rosyjskim dotarła do chana krymskiego Islam Gireja, który natychmiast zaproponował Rzeczypospolitej wspólny atak na Rosję. Chan krymski w wystąpieniu moskiewskim dostrzegł okazję do odzyskania utraconych przez Tatarów Chanatu Kazańskiego i Chanatu Astrachańskiego. W maju 1650 roku przybył w tej sprawie do Warszawy poseł chana krymskiego Mustafa aga. Przed Rzecząpospolitą pojawiła się szansa popchnięcia wszystkich sił kozacko-tatarskich na Rosję. Sam hetman kozacki Bohdan Chmielnicki nie był niechętny tej wojnie i wymagał jedynie, by w trakcie działań wojennych wojska koronne nie wkraczały na Ukrainę. Poselstwo rosyjskie zatrzymane zostało w Warszawie, a do Moskwy wysłany został specjalny posłaniec.
W lipcu 1650 roku car Aleksy pojął, w jak strasznym znalazł się położeniu. Rzeczpospolita jednak nie wykorzystała stworzonej przez Rosję szansy, a senatorowie, by uniknąć wojny z Rosją zgodzili się na wydarcie ze spornej książki kart z tekstami uznanymi za obraźliwe dla cara. Tak więc rok 1651 zamiast przenieść burzę kozacko-tatarską na tereny państwa moskiewskiego doprowadził do straszliwej bitwy pod Beresteczkiem, która choć zwycięska dla Rzeczypospolitej rozdzieliła dwa tworzące Koronę narody przepaścią nienawiści, która później uniemożliwiła jakiekolwiek porozumienie. Panująca na Ukrainie zaraza i klęska pod Batohem w roku 1652 pozbawiły Rzeczpospolitą tysięcy znakomitych weteranów. Brak doświadczonych i wyszkolonych żołnierzy był jedną z głównych przyczyn przyszłych klęsk w wojnie ze Szwedami. Dodatkowo państwo osłabione zostało przez liczne zarazy, które z Ukrainy rozchodziły się na całą Rzeczpospolitą. W 1653 roku koncentrujące się nad granicą wojska rosyjskie wywołały zaniepokojenie mieszkańców Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Szczególną datą był rok 1654 i traktat perejasławski, który spowodował interwencję wojsk rosyjskich w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej. Już 1 października 1653 roku car Aleksy zwołał Sobór Ziemski, który podjął decyzję o przyłączeniu Ukrainy do Rosji, a trzy miesiące później, na początku stycznia 1654 roku, do Perejasławia przybyło poselstwo rosyjskie z Wasylem Buturlinem na czele. Zwołano 17 stycznia radę kozacką i postanowiono poddać się Moskwie. Następnego dnia, 18 stycznia 1654 roku Ukraina poddana została carowi. Moskwa poparła Bohdana Chmielnickiego, a car Aleksy przyjął jego poddaństwo. Ten akt poddaństwa uznaje się za koniec powstania ukraińskiego i początek wojny polsko-rosyjskiej. Potężnie osłabiona dotychczasowymi walkami Rzeczpospolita polsko-litewska stanęła u progu długiej i kosztownej wojny z Rosją toczonej w latach 1654-1667, która ostatecznie zakończyła się traktatem andruszowskim, w wyniku którego Litwa utraciła Smoleńsk z okolicznymi ziemiami, a Korona całą Ukrainę zadnieprzańską z Kijowem. W 1654 Rosja zawarła w Perejasławiu unię z Ukrainą, kierowaną przez atamana Bohdana Chmielnickiego. Było to równoznaczne z rozpoczęciem nowej wojny polsko-rosyjskiej. W latach 1668-1671 miały miejsce w Rosji liczne bunty i powstania chłopskie, wzniecane przeciwko pańszczyźnianemu uciskowi ze strony wielkich właścicieli ziemskich. Największy, pod przywództwem Stiepana Razina, miał charakter wojny chłopskiej, objął tereny nad dolnym Donem i prawie całe Powołże, trwał dwa lata. Zakończył się rozbiciem przez regularne wojska carskie i ciężkimi represjami wobec opozycji chłopskiej. Po śmierci cara Aleksego rządy w Rosji przejął jego najstarszy pośród żyjących syn, Fiodor III (1676-1682)
Rosja za Fiodora III
Fiodor III został carem, mając 15 lat. Był wszechstronnie wykształcony, przy tym bardzo chorowity. Znał język polski, który za jego panowania był językiem dworu carskiego. Wprowadził szereg reform w państwie. Między innymi zniesione zostały niektóre drastyczne kary, ujednolicone podatki ludności, zwiększone kompetencje wojewodów, przy równoczesnym zmniejszeniu ilości urzędów. Pragnąc unormować pokojowo stosunki z Polską przedłużył w 1678 r. rozejm andruszowski i zadeklarował chęć zawarcia pokoju. Nie uchronił się jednakże od wojny z Turcją na Ukrainie, gdy hetman Doroszenko, zwasalizowany przez Turcję, próbował podporządkować sobie całą lewobrzeżną Ukrainę. Wojna zakończyła się w 1681 r. uznaniem przez Turcję praw Rosji do terenów Ukrainy zadnieprzańskiej i zakazem zasiedlania tzw. Dzikich Pól na południu Ukrainy. Po śmierci Fiodora III bezpośrednią władzę regencyjną w Rosji sprawowała jego siostra, Zofia (1682-1689).