6. HISTORIA MYŚLI POLITYCZNEJ

1. Myśl polityczna starożytnego Bliskiego Wschodu:

EGIPT - rozbudowało ją wcześniej państwo Dolnego Egiptu, bardziej rozwinięte, z aglomeracjami miejskimi skupiającymi piratów, rybaków, kupców. Znaczną rolę we wczesnej ideologii politycznej odgrywały wierzenia religijne i kształtująca je warstwa kapłańska, głównie z ośrodka kultowego w Heliopolis. W mitologii religijnej odbijały się wspomnienia realnych wydarzeń i konfliktów. Rozpowszechniła się opowieść o bogu Ozyrysie, złym bogu Secie i synu Ozyrysa, Horusie. Władcy, wprzód reprezentanci boga - uznani zostali później za wcielenie Horusa. Idea Horusa jako boga królewskiego wędrowała na południe, do Górnego Egiptu, a rozbudowa wyobrażeń kultowych wspierała ideę jedności politycznej kraju. Czerwoną koronę Dolnego Egiptu, symbol słońca, połączono z białą koroną Górnego Egiptu, symbolem księżyca, i uznano za „dwoje oczu Horusa”. Gdy w początkach III stulecia p.n.e. władcy Górnego Egiptu zjednoczyli kraj - kult Horusa stał się kultem państwowym. Królowie wyzwolili się od wpływów kapłańskich i przejęli synkretycznie tradycje kultowe, tytuły i insygnia wcześniejszych władców. Uznanie boskości władcy najskuteczniej jednoczyło państwo wokół faraona. Uznano, iż na początku sam Horus rządził krajem; potem bóg narodowy wcielać się zaczął w kolejnych władców. Boskiego faraona przenika boski fluid ka, wspólny dla bogów i władców. Władca połknął całą wiedzę bogów, wszystko wie i nigdy się nie myli. Król, podobnie jak bogowie, podtrzymywał cały ład kosmiczny (:jego ramiona podtrzymują niebo”). Jego boską moc utrwalały coroczne ryty intronizacyjne (osadzanie faraona na tronie symbolizowało boskie dzieło tworzenia porządku z chaosu i odradzania się przyrody po corocznym zamieraniu). Poprzez faraona bogowie rządzili krajem; wstępował on na tron, tak jak słońce wschodziło nad ziemią. Jego prawo było wyrazem boskiego ka.

Ideologia religijnej monarchii Egiptu była złożona, co wynikało z konkurencji różnych wątków teologicznych. Był więc faraon uznawany za symbol boga Re, boskiego słońca. Ale był też wcieleniem Horusa z mitologii ozyriańskiej. Ozyrysa, boga Nilu i wegetacji roślinnej, zabijał zły brat Set (niekiedy upatruje się w nim symbolu niszczących sił pustyni). Ozyrys jednak zmartwychwstał, zapładniał żonę i siostrę Izydę, po czym obejmował rządy w krainie Zachodu, tj. w podziemnym świecie zmarłych. Izyda wydawała na świat pogrobowca Horusa, który rządził Egiptem: wprzód osobiście, potem wcielając się w faraonów. Mit ozyriański, bardzo popularny i rozbudowany, wyrażał treści charakterystyczne dla religii rolników. Jest tu refleks zamierania i cudownego zmartwychwstania przyrody, jest też właściwa starym religiom legenda „młodego boga”, syna bożego.

Za życia związek faraona z bogami był nieustanny; po śmierci uczestniczył on w wiecznym bytowaniu zaziemskim bogów. Piramidy były wielkimi schodami, po których zmarły król wstępował do nieba. Jest w tym refleks kultu solarnego (król jednoczy się ze słońcem, swym ojcem), konkurujący z ideą piramidy jako fortecy, chroniącej zmarłego króla i łączącej go z podziemnym władcą zaświatów („Zachodu”), Ozyrysem. Rywalizacja wątków solarnych i ozyriańskich była m. in. odbiciem konfliktów różnych grup kleru.

Boska władza faraona nakładała nań rozległe zadania: 1) Król był organizatorem i obrońcą kultu bogów, budowniczym świątyń i kapłanem. 2) Król bronił kraju i rozszerzał jego granice. Oblicze boskiego władcy przerażało wrogów, głównie nomadów, napadających na Egipcjan, by wydrzeć im plony ciężkiej pracy. 3) Faraon był źródłem i normą sprawiedliwości: sprawiedliwe było to, czego król chce i co król ogłosi. 4) Faraon zabezpieczał pomyślność swego ludu dzięki mocy rozkazywania siłom przyrody. Tu religijna koncepcja władzy przesiąknięta jest starymi wyobrażeniami magicznymi , właściwymi wszystkim ludom pierwotnym, że „szef” wyposażony jest w moc manipulowania siłami natury, z której korzysta on dla dobra swego ludu. Boski faraon mógł więc wstrzymywać bieg gwiazd i rzek, robić dzień i noc, deszcze i piękną pogodę. Był on władcą ognia: imitował bieg słońca, którego był synem (wstawał na tronie, jak słońce na niebie). Ożywiał całą przyrodę promieniami swej łaski. Był panem piorunów, którymi porażał wrogów. Faraon to też władca wody: syn Ozyrysa, boga Nilu, dawał ziemi wodę. Gdy w czerwcu Nil opadał do najniższego poziomu, faraon wrzucał rzeki rozkaz na piśmie i wody znów zaczynały się podnosić. Na rozkaz faraona, nawet na pustyni pojawiała się woda. Wreszcie faraon był władcą zbiorów: on inaugurował wielkie prace irygacyjne, orkę, żniwa; on gromadził zapasy, był żywicielem ludu. Na jego głos rosły płody natury. Nowsze badania wykazały, iż realny faraon był często bardzo mało boski (G. Posener). Jego władzę często nieraz ograniczały ambicie wysokiej biurokracji i kleru. Wielmoże u schyłku III tysiąclecia p.n.e. uzurpowali sobie królewski przywilej identyfikacji pośmiertnej z bogiem Ozyrysem. W okresach kryzysu okazywało się nieraz, iż boski faraon nie może zapobiec klęskom militarnym i żywiołowym. Niemnie ideologia boskości króla wywierała potężny wpływ na społeczną świadomość Egipcjan. Nauki moralne wezyra Ptah-hotepa (XXV w. p.n.e.) wyjaśniały, iż mienie i życie ludzie - tak bogaci, jak i prości - zawdzięczają tylko woli boga, tj. faraona, oraz wzywały do pokory i posłuszeństwa wobec władzy. Boski monarcha, właściciel państwa, osiągał w teorii szczyt władzy despotycznej. Boskość króla była doktrynalnym wyrazem procesu formowania potężnego, scentralizowanego imperium. Echa tej egipskiej ideologii monarchicznej odnajdą się później w królestwach hellenistycznych, za ich pośrednictwem w cesarskim Rzymie, ale też wcześniej w czarnej Afryce - w koncepcji monarchistycznej Ashanti (Ghana).

BABILONIA - W małych państwach-miastach Sumerów, w dolinie Eufratu i Tygrysu, król był „wielkim człowiekiem”, działającym w imieniu lokalnego boga, starającym się zadowolić go swoimi rządami (np. rozszerzając moc boga przez powiększenie terytorium państwa). Od ok. r. 2500 p.n.e. coraz więcej było tu Semitów. Król Akkadu, Sargon, zdobywszy (ok. r. 2300) całą Mezopotamię, stworzył wielkie państwo, od zatoki perskiej po morze Śródziemne, i uznał się za boga. Idea boskości króla przetrwała upadek akkadyjskiego imperium. W XVIII w p.n.e. kraj zjednoczył znów król Babilonu Hammurabi; drugorzędny bóg Babilonu Marduk został teraz wysunięty na czołu panteonu bogów, a boskość króla umocniła się w doktrynie.

Król uchodził za syna Marduka, ale był też synem innych bogów. Marduk posłał Hammurabiego, aby dobrze rządził ludem. Podobnie, jak egipski faraon, Hammurabi świecił nad krajem jak słońce, a boska moc pozwalała mu zwyciężać wrogów i gwarantować poddanym pokój i dobrobyt.

Regeneracja boskiej siły królów Babilonu następowała podczas święta nowego roku, gdy ogłaszano zmartwychwstanie i ponowne objęcie władzy przez Marduka, po zamknięciu go w piekle pod ziemią: tu zbliżenie z mitem Ozyrysa. Analogią do męki boga było pozbawienie króla insygnii władzy i bicie go w policzek przez kapłana; potem król odzyskiwał insygnia i otrzymywał błogosławieństwo bogów, które go odradzało. W rytualnej śmierci i zmartwychwstaniu boga babilońskiego upatruje się symbolikę śmierci i odradzania się przyrody; niekiedy też symbolikę walki z siłami chaosu w procesie tworzenia świata. Król partycypował w tym dramacie.

Po upadku imperium babilońskiego w XVI w. p.n.e. wyrastały nowe potęgi: Asyria pod rządami Sargonidów (od schyłku II tysiąclecia) i państwo neobabilońskie (VII w. p.n.e.). Zmiany polityczne powodowały przetasowania w panteonie bogów; boskość monarchy trwa, ale akcentowano ją słabiej. Boskość króla nie pozbawiała go człowieczeństwa: władcę uznawano za prototyp człowieka i cień boga )gdy inni ludzie byli „cieniem króla”). Jednakże i tu, jak w Egipcie, król był pośrednikiem między bogami a ludźmi (ale silniej związanym ze światem ludzi), należy do obu światów i przy pomocy rytuału zapewnia harmonię między nimi. Jest budowniczym świątyń, szefem kleru, pasterzem ludu, odpowiedzialnym za dobrobyt i pokój; buduje miasta i drogi, kieruje przedsięwzięciami wojennymi. Bogowie przekazują mu swą wolę, m. in. w snach. Na wielkim bloku diorytu, na którym wyryte zostały prawa Hammurabiego, bóg siedzący na tronie dyktuje treść praw monarsze, stojącemu przed nim w postawie pełnej uszanowania. Prawa są więc wolą boga.

W VI w. p.n.e. najpierw Babilon (538), a potem Egipt (525) podbite zostały przez Persów i straciły rolę samodzielnej siły politycznej.

ASYRIA - górna Mezopotamia, powstaje od XII w. p.n.e.; ludy pochodzenia semickiego, jednak niejednorodni; nastawieni na militaryzm, doktryna rozwoju państwa poprzez wojnę. Asyryjczycy byli mniejszością w swoim kraju, stosowali terror i wysiedlenia; następują kolejne podboje rdzennych Asyryjczyków, jest ich coraz mniej; następuje zmiana w układzie sił (państwo Nowobabilońskie, Egipt, Medyjskie), zdobywają miasta asyryjskie; w 612 p.n.e. toczą się zacięte walki o stolicę państwa. Następnie powstają nowe państwa - Egipt, Medyjskie, Nowobabilońskie. Asyria była pod rządami Sargomidów. Ich życie było monotematyczne - wojna, polowanie, bitwa. Władca był prototypem człowieka, jednocześnie cieniem boga.

IZRAEL - królestwo u Żydów było „naturalną, a nawet konieczną konsekwencją przyjęcia życia osiadłego”. Saul to jeszcze raczej charyzmatyczny, obdarzony nadprzyrodzoną siłą wódz, niż król. Dawid był już w pełni monarchą, królem opartym nie tylko na uznaniu starszyzny, ale i na sile wojska i administracji. Jego rządy uzgodniono z teorią przymierza: Bóg upodobał sobie Dawida i zawarł z nim przymierze, będące realizacją wcześniejszego przymierza z góry Synaj. Już w okresie przedkrólewskim co 7 lat odnawiano przymierze z ludu z Bogiem. Za monarchii przymierze odnawiano corocznie podczas święta szałasów. Przy udziale króla i ludu Arka Przymierza, symbol obecności Boga, wnoszona była do świątyni, co oznaczało objęcie przez Jahwe władzy nad światem i Izraelem na nowy okres roczny. Było w tym rozpowszechnione w starożytności „powtórzenie początku”: powrót do źródeł rządu bożego nad światem i nad narodem.

Tekst I Księgi Samuelowej pozwala przypuszczać, iż królestwo u Żydów imitowało obecne, orientalne wzory. Znaczny wpływ miały w tym względzie elementy kanaanejskie, wpierające władzę królewską. Monarchia miała silne zaplecze w warstwach właścicieli ziemskich, kupców, dygnitarzy administracji i wojska. Dawid umacniał swą władzę kosztem tradycji plemiennych; Salomon osiągnął już pozycję równą niemal orientalnej despocji. Budowa świątyni jerozolimskiej przez Salomona była symbolem połączenia religii i władzy monarszej: świątynia stworzyła 1 kompleks z pałacem królewskim. Teksty biblijne, a zwłaszcza psalmy. Poświadczają orientalny koloryt żydowskiego monarchizmu: 1) król był napełniony duchem bożym i dysponował nadzwyczajnymi właściwościami, bo Bóg go wybrał, ustanowił władcą i adoptował. Ale król nie był tylko adopcyjnym synem Jahwe: nie odgrywał roli Boga w dramatach kultowych, lecz tylko rolę Dawida (Jahwe był reprezentowany przez Arkę Przymierza). 2) Król miał prawo siadania na tronie po prawicy bożej: to symbol współrządów Boga i króla nad narodem wybranym i gwarancja zwycięstwa nad wrogami. Wedle rozpowszechnionej symboliki tron króla (także Boga) był wyobrażeniem góry świata: tu pełna zbieżność z pojęciami orientalnymi. Królowi Bóg obiecał rządy nad całym światem. Stolica władcy miała być przez Boga zbudowana „od narodu do narodu”: w Babilonie władca też miał rządzić „od oceanu do oceanu”. Sam Bóg zaprawiał rękę króla do strzelania z łuku: w Egipcie także bóg uczył faraona władać łukiem. 3) Król był budowniczym świątyń, regulował sprawy świąt i kultu, spełniał funkcje kapłana (analogie z koncepcją orientalną). 4) w tekstach biblijnych są porównania, zbliżone do symboliki żyzności; król przyrównywany jest do jutrzenki i rosy, co może nawiązuje do pojęć, w których władca jest gwarantem urodzaju i dobrobytu. Król żydowski jest też źródłem pomyślności swego ludu; lud żyje w jego cieniu.

Monarcha nie był obiektem kultu, nie miał też własnej, magicznej mocy rozkazywania siłom natury. Wynikało to i z odmienności społecznego rozwoju Żydów, zachowujące tradycji demokracji koczowniczej, i z odmiennej sytuacji politycznej. Za orientalną doktryną króla-boga było zaplecze potężnych imperiów: egipskiego, babilońskiego, asyryjskiego. U Hebrajczyków takiego zaplecza nie było.

U schyłku VIII w. p.n.e. Asyryjczycy zawładnęli królestwem północnym; znaczna część Żydów została stąd uprowadzona do Asyrii. Od początku VI w. p.n.e. królestwo południowe Judy opierało się z trudem ekspansji państwa neobabilońskiego. W r. 586 p.n.e. upadła Jerozolima; babiloński król Nabuchodonozor zagarnął Żydów w niewolę i osadził ich nad brzegiem Tygrysu i Eufratu. Ten okres tzw. wielkiego wygnania wraz z rozbiciem państwowości żydowskiej przyniósł kryzys ideologii królewskiej. Postępy monoteizmu osłabiały wpływ orientalnych wyobrażeń o boskości władcy; w religii jedynego Boga nie ma miejsca na króla-boga, a nawet na króla-syna bożego. Rósł autorytet kapłanów jako przywódców, także politycznych, ludu. Szerzyły się wreszcie w czasie wygnania spekulacje mesjanistyczne: wiara w mesjasza, którego Jahwe ześle na pomoc udręczonemu ludowi.

W mesjanizmie żydowskim występowały różne elementy. Jeden nurt, znany jeszcze przed wygnaniem, to wiara w mesjasza jako wspaniałego króla doczesnego z rodu Dawida, który wypełni dzieje Izraela i pognębi jego wrogów. Ale na tle klęsk i poniżeń rodziły się też wysublimowane idee mesjasza - syna człowieczego oraz cierpiącego i umierającego sługi boga. Do tych właśnie wyobrażeń nawiąże potem m. in. wczesne chrześcijaństwo.

PERSJA ACHEMENIDÓW - Nowy porządek stwarza Cyrrus; nie ma boskiego pochodzenia władcy. Główny bóg - bóg ognia. Cyrrus tworzy oddziały konnych łuczników, zdobywa Babilon, a w 506 p.n.e. podbija Libię. Był władcą skromnym, nie ubóstwiał swojej osoby. Rządy Cyrrusa to czas absolutyzmu oświeconego; kraj podzielony był na 20 satrapii. Kamizes Dariusz I - za jego panowania następuje szczyt rozwoju Persji; po śmierci Kseskesa następuje destabilizacja kraju. Od 334 p.n.e. Persowie walczą o Macedonię.

2. Myśl polityczna starożytnych Indii i Chin

Lao Tse - Lao Tse oznacza „sędziwy mędrzec”; rodzinne nazwisko Li, urodził się za panowania XXI cesarza dynastii Czou (606-585 p.n.e.). Początkowo pracował jako bibliotekarz państwowego archiwum w Lo-Jong; pod koniec życia porzucił archiwum królewskie i udał się na zupełne odosobnienie. W czasie ostatniej wędrówki, przechodząc przez przełęcz graniczną, napisał swą filozofię, zawartą w 5 tys. słowach, na prośbę urzędnika celnego Jin-Hin. Książka ta (Tao-te-king) składa się z 81 rozdziałów i dzieli się na 2 części: pierwsza z nich mówi o tao-tao - jest czymś niewidocznym, niesłyszalnym, nieuchwytnym. Człowiek może zbliżyć się do Tao przez zupełne oderwanie się od życia praktycznego i zwrócenie się ku swemu wnętrzu. Spokój można osiągnąć poprzez zaniechanie wszelkich wysiłków i wszelkiego działania. Stąd też wywodzi się naczelna zasada taoizmu - koncepcja niedziałania. Tao wyraża naturalną prawidłowość, zapewnia doskonałość, a wszelkie działanie jest tylko zakłócanie naturalnego porządku. Przez niedziałanie, tj. pełne zdanie się na naturalny bieg rzeczy, człowiek osiąga spokój wewnętrzny i szczęście, w przeciwnym razie życie człowieka pełne jest namiętności, rozczarowań i smutku. Zwolennicy Tao występowali przeciwko normom regulującym życie społeczne, uważali za ciężkie uchybienia wszelkie próby reform społecznych i tak w końcu skazane na niepowodzenia. Druga część z kolei mówi o cnocie.

Ideał ustrojowy - małe księstwo rządzone bez biurokracji i wojska. Państwo jest samowystarczalne i nie zagraża sąsiadom; ludność w idealnym państwie żyje zgodnie z naturą i jest szczęśliwa, gdyż powróciła do idyllicznej wspólnoty pierwotnej. Współistnienie drobnych księstw niezdolnych do wojen było ideałem dla Lao-Tse w okresie wewnętrznych konfliktów niepokojących Chiny. Lao-Tse występował przeciw wszelkim zarządzeniom i nakazom władzy, uważając, że prawo stanowione pociąga w następstwie przekroczenia i łamanie praw, co powoduje z kolei zamęt i niepokój w państwie. Lao-Tse uważał, że cesarz panujący jest jedną z czterech największych wielkości wszechświata (niebo, ziemia, Tao, cesarz), mówi o boskim pochodzeniu cesarza. Jednakże cesarz powinien rządzić bez żadnego przymusu. Następcy: Czuang-Tsy, Jang-Czu.

Konfucjusz (KUNG-FU-TSE) - urodził się w 551 p.n.e. Początkowo, jak jego ojciec, pracował jako urzędnik; zrezygnował i zajmował się nauczaniem w szkole Lun Ji, gdzie przedstawił swoją teorię. Te rozmowy zostały spisane 100 lat po jego śmierci w 379 p.n.e. Teoria Konfucjusza: a)podstawowe założenie: zreformować społeczeństwo według tradycyjnych wzorców. Przywrócić utracony spokój i porządek w rodzinie i w państwie; b) środkiem przywracającym równowagę w państwie i rodzinie jest doskonalenie osobowości. Każdy człowiek może posiąść kulturę poprzez studiowanie tradycji, rytuałów, muzyki na wzorcach przeszłości, wtedy staje się szlachetnym. Spośród szlachetnych mieli być rekrutowani urzędnicy państwowi, którzy mieli kierować nieuczonym gminem. Cechy różniące szlachetnych od tłumu to obyczajowość, dobroć, umiar, odpowiedzialność za słowa i czyny, lojalność, dokładność, konsekwencja; c) rodzina - naturalna jednostka, należało w niej przywrócić dawne zależności przede wszystkim nadrzędność mężczyzny nad żoną i dziećmi; d) siła państwa nie mogła być oparta jedynie o nakazy i system kar, gdyż porządek i spokój w państwie gwarantuje dobrowolne i świadome uznanie władzy. Podstawową siłą mieli być starannie wyszkoleni urzędnicy. Następcy: szkoła w Lu, którą prowadził wnuk Konfucjusza Tsi-Si, Mencjusz, Sun-Tsi.

Mo-Ti: krytykował on przesadną etykiet i zewnętrzną ceremonialność Konfucjusza (żył 2 pokolenia po nim). Interesował się militariami, brał udział w budowie umocnień fortyfikacyjnych; studiował matematyczno-techniczny kierunek. Zwalczał pogląd o naturalnym charakterze rodziny, w jego doktrynie państwo i rodzina nie były ogniwami spajającymi społeczeństwo. Społeczeństwo - zespół jednostek, które wzajemnie obdarzają się wzajemną miłością, hierarchicznie i celowo zorganizowany ustrój, przypominający organizację wojskową. Ludzie kierujący życiem społecznym winni bez reszty poświęcić się służbie społecznej. Wielki władca stał na szczycie hierarchii społecznej, realizował wolę boga i był jedynie przed nim odpowiedzialny. Wymagano od społeczeństwa posłuszeństwa, prostoty życia, trzeźwości i oszczędności. Brak miłości jest źródłem zła i niepokoju na świecie. Postulował uznanie osobowego boga, który, będąc najwyższą władzą dla ludzi, nakazuje im miłość; postuluje zakazanie wojen zaczepnych, ale jednocześnie konieczność sposobienia się kraju do obrony przed każdą agresją.

Doktryna Prawnicza - początki wiążą się z historią księstwa Tsi (VI i V w. p.n.e.) - książę Suan powołuje akademię dla naukowego opracowania nowego ustroju; akademia jest terenem starć zwolenników Konfucjusza, Mo-Li, Lao-Tse; w jej ramach uformowała się doktryna prawnicza: a) instytucje polityczne i prawne są głównym źródłem dobrego ustroju; b) rola instytucji przesłania rolę panującego; c) cel akademii - ulepszenie świata poprzez wprowadzanie porządku w stosunkach społecznych, przez odpowiednie reguły prawne, ponieważ akademicy przyjmowali, że ilość dobra i zła na świecie jest stała. Porządny układ społeczeństwa miał być osiągnięty przez urzeczywistnienie w państwie 8 idei: miłość, sprawiedliwość, precyzyjność określania, muzyka, prawa, nagradzanie i karanie. Realizacja tych idei miała gwarantować sprawne działanie państwa bez względu na kwalifikacje panującego. Przedstawiciel: Wei Jang - nadał ziemię chłopom, dokonał unifikacji miar i wag, zreorganizował system podatkowy, wprowadził organizację policyjną, budował drogi, osuszał bagna - przy pomocy władzy i prawa przebudował stosunki społeczne.

Doktryny Polityczne Indii - Braminizm: Brahma oznacza modlitwę, która miała dawać siłę bogom i ludziom. Źródłem wiadomości o tych odległych czasach są Wedy - wiedza święta, literatura religijna o bardzo szerokim zasięgu, która powstawała przez całe wieki. Zawarte są w nich pieśni religijne, zaklęcia, rytuały, obrzędy. Braminizm jest doktryną społeczno-religijną do czasu wkroczenia Ariów do Pendżabu (1500 p.n.e.), aż do powstania buddyzmu. Ariowie walczą z tubylczą ludnością, zmieniając ich w niewolników. Wzrastają różnice majątkowe, co doprowadza do podziału na kasty. W otoczeniu wodzów i naczelników rodów znajdowali się kapłani. Ich stanowisko stopniowo wzrastało, w miarę upowszechniania się poglądu, że kapłani obdarzeni są świętą siłą, poprzez składanie ofiary stają się panami mocy boskich i ziemskich. Zamknęli się oni w najwyższej kaście, korzystając ze specjalnych uprawnień: płacili niższe podatki, podlegali niższym karom za naruszanie prawa. Uważano, że świat zależy od bogów, bogowie od formuł ofiarnych, formuły ofiarne od braminów, a więc bramini równi są bogom. Kapłani rozbudowali specjalny system wychowania, dzięki któremu mogli trzymać władzę: po wyjściu z lat dziecięcych oddawano chłopców na naukę do braminów, u których przez kilka lat poznawali świętą wiedzę, będąc w zupełnej zależności od swoich mistrzów. Okres nauki trwał od 12 do 48 lat. Następnie dojrzały mężczyzna wchodził w drugie stadium, zakładał ognisko domowe. Obok wykonywanego zawodu nadal studiował świętą wiedzę. Kiedy wychował się dzieci i doczekał wnuków, ojciec rodziny przechodził w trzecie stadium - porzucał dom, aby w samotności i ascezie oddawać się rozmyślaniom i modlitwom. Wreszcie w końcu życia udaje się na żebraczą wędrówkę, wówczas wyzwolony od potrzeb doczesnych człowiek dojrzewał do zbawienia. Buddyzm - narodził się w 500 p.n.e., w opozycji do dominującej roli braminów i uprzywilejowanemu ich stanowisku. Indie przechodziły wówczas ciągłe wojny między licznymi państwami, ostre sprzeczności między kastami, wzrost wpływów arystokracji wojskowej zachwiały autorytetem kapłanów i Wed. Krytyka starej doktryny rodziła nowe poglądy i wierzenia. Najwięcej wyznawców miał buddyzm, dlatego stał się doktryną panującą. Przez 40 lat Budda nauczał w NE Indiach, zmarł w wieku 80 lat, pozostawiając uczniom ostatnie przykazanie „wszystko istniejące przemija, a obowiązkiem uczniów jest bezustanne doskonalenie się”. W 61 roku buddyzm sprowadzono do Chin.

Miejscem urodzenia Buddy (oznacza przebudzony) było miasto Kapilawastu. Twórcą buddyzmu był Gautama (560-480 p.n.e.); według legendy, 28-letni Budda porzuca rodzinę, dostatki książęcego życia i szuka doskonałości u bramińskich ascetów. Kiedy Budda uznał za bezcelową ascetyczną samoudrękę, porzuca ascezę i w dalszej wędrówce dostąpiwszy mądrości 4 prawd: o cierpieniu, o powstaniu cierpienia, o zniszczeniu cierpienia i wreszcie o drodze prowadzącej do likwidacji cierpienia - zaczyna głosić swoją doktrynę. Budda twierdził, że życie jest cierpieniem między istnieniami przeszłymi a przyszłymi. Aby osiągnąć stan doskonałości nie potrzeba być ascetą, wystarczy zostać mnichem. Legenda głosi, że pierwszymi uczniami mistrza byli 2 kupcy - Trapusha i Bhalik, którzy dali początek buddyjskim bractwom zakonnym: mnisi pustelniczy zakonów żyli w celibacie, nie posiadając własności; laiccy - wyznawcy podlegali jedynie pięciorakim przykazaniom - zakaz morderstwa, kradzieży, kłamstwa, używania upajających napojów i rozwiązłego życia.

Budda nauczał, że najważniejszą mądrością jest zupełna obojętność i abnegacja życia, które doprowadzają do wiecznego spokoju, do stanu Nirwany, kończącego wędrówkę dusz.

3. Ważniejsze idee polityczne starożytnej Grecji (do końca IV w.) - Homer: „Iliada”, „Odyseja” - jego poematy były ciągłością tradycji mykeńskiej. Chwali arystokrację, uważa, że władza pochodzi od boga; rządy jednej osoby. Grupy niższe - określenie pejoratywne (głupi i prosty). Wzór władcy - Agamemnon.

Hezjod - różnice pomiędzy chłopstwem a arystokracją. Za błędy bogatych płaci lud. Bogowie są daleko, zsyłają na ludzi pracę, nędzę i strach. Praca - wola bogów; walor religijny - wybawienie od nędzy. Kolonizacja grecka - zdobycie władzy. Potępia bogaczy, ale nie bogactwo. Jonowie, Edowie, Darowie - to plemiona greckie.

Bazileus - władca, władza ograniczona.

Monarchia - wódz, przewodniczący wiecu (Zgromadzenie Ludowe). Król nie ma władzy absolutnej, „pierwszy wśród równych”; głos należy do możnowładztwa.

Dla rozwoju myśli politycznej i prawnej kapitalne znaczenie miała struktura polityczna, w jakiej obracało się życie Greków. Od VIII w p.n.e. podstawową formą tego życia była polis, tzn. terytorium miejskie z przylegającymi doń wsiami. Wybitny ateński filozof Platon uczył, że liczba mieszkańców w polis nie powinien przekraczać 5040 wolnych obywateli. Arystoteles chwalił państwo o granicach możliwych do objęcia wzrokiem. Polis uznawana była za święty dar bogów. Stanowiła nie tylko ramy dla działalności politycznej obywateli, ale była także wspólnotą religijną. Skoncentrowania się życia w polis bynajmniej nie było sprzeczne z ideą wspólnoty ogólnohelleńskiej (wyrazem tej idei była zasada podziału ludzkości na Greków i barbarzyńców), lecz przeciwnie - pozwalała relatywizować uniwersalne kategorie filozoficzne. Co więcej, praktyka polityczna polis dostarczała pisarzom materiału do najwyższych uogólnień. Wyobrażenia polityczne i prawne Greków rozwijały się i zmieniały w ścisłym spleceniu z ogólnym rozwojem Hellady. Najstarszy obraz greckiego społeczeństwa pochodzi od Homera (VIII w p.n.e.). Iliada jest opisem wspólnoty stanowiącej monarchię, na której szczycie stoi otoczony aureolą boskości król, królestwo jest dziedziczne. Charakter państwa jest jednak arystokratyczny. Proarystokratyczna jest również Odyseja. Po upadku władzy królewskiej rządy arystokracji umacniały się. Następowało to w ciągu VII stulecia p.n.e. Symbolem władzy elit była Sparta. Na szczycie drabiny społecznej widnieli tam nieliczni obywatele (3 tys.), wyposażeni w pełnię praw politycznych. Górowali oni nad 80 tys. periojków (wolnych chłopów i rzemieślników) oraz nad 200 tys. helotów (niewolni). Zrównanie w prawach obywateli, poddanie ich surowemu prawu i reglamentacji życia, militaryzacji tego życia - to spartańska recepta na utrzymanie władzy przez możnych. Rządy arystokracji wywoływały entuzjazm wśród pisarzy - Pindar, a także sławny twórca greckiej filozofii, Heraklit z Efezu (VI w p.n.e.). Pisarstwo Heraklita stanowi dowód wzajemnego przenikania się filozofii i polityki, zwłaszcza dostarczania przez tę pierwszą argumentów drugiej. Przeciwnik demokracji.

Od VI w p.n.e. ewolucja zmierzała coraz bardziej do demokracji. U podstaw demokracji mocno tkwiły tendencje gospodarki: kolonizacja, handel, rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej osłabiały pozycję wielkich właścicieli ziemskich. Kształtowała się jawność życia publicznego, znajomość ustaw i procedury prawnej przestała być monopolem elit. Zgromadzenia ludowe podniosły znaczenie sztuki oratorskiej. Okresem przejściowym była oligarchia i tyrania. W Atenach receptą na ten okres były w VI w p.n.e. reformy Solona, który chciał pogodzić ambicje bogatych i biednych. Także filozofowie przyspieszali bieg ku demokracji swymi pracami.

Sofiści uważali, że państwo nie jest tworem ciał pozaziemskich, powstało z woli ludu, a jego zadania są doczesne. Ustalili pojęcia racjonalizmu i sceptyzmu. Ogólnie nauczali sztuk i rzemiosła mające zapewnić obywatelom niezależność, ale główny akcent kładli na retorykę, sztukę przemawiania i przekonywania.

Wiek V przyniósł wspaniały rozkwit greckiej doktryny demokratycznej. Nie stała się ona jednak jednolitym, teoretycznie ukończonym systemem. Zawierała jeszcze wiele elementów kompromisu z arystokratyczną tradycją. Podstawowym pojęciem demokracji ateńskiej była wolność. Za istotę wolności uznawano głównie wolność słowa. Równość praw, równość głosu i udziału we władzy. Gwarancja dla równego dostępu do urzędów widziano w obsadzeniu drogą losową. Podkreślano potrzebę kontrolowania funkcjonariuszy. Innym składnikiem ateńskiej demokracji była zasada praworządności. Pojmowano ją jako dobrowolne, ale konieczne podporządkowaniu się prawu. Obywatele są twórcami prawa, zmieniają je, kiedy przestaje im ono służyć, ale dopóki obowiązuje, musi być przestrzegane - prawo jest bowiem panem demokracji. Demokracja w Atenach przetrwała ponad 100 lat. Ostatnią pochwałę demokracji greckiej wygłosił w drugiej połowie IV w Demostenes. Wraz z kryzysami pojawiało się coraz więcej elementów krytykujących demokrację, syntezę ich głosili w swych pismach Platon i Arystoteles. U schyłku IV w p.n.e. podbój Grecji przez Aleksandra Wielkiego położył kres niepodległości państw-miast.

4. Myśl polityczna starożytnego Rzymu od Republiki do upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego - rzymska doktryna polityczno-prawna ukształtowała się dość późno. Czerpali inspiracje z hellenizmu i w niewielkim stopniu byli oryginalni. Rzymianie nie mieli właściwej Grekom pasji do rozważań filozoficznych i teoretycznej refleksji. Interesowali się raczej stroną praktyczną polityki: szukanie nowych rozwiązań ustrojowych, które dyktowały im potrzeby ekspansji oraz działalności wojskowej i administracyjnej. Ciągła ekspansja, mimo dochodów dla wszystkich warstw społeczeństwa, stopniowo stawała się zagrożeniem dla senatu, zważywszy na ambicje wielkich nobilów rzymskich. Uznanie arystokratów rzymskich zyskał sobie stoicyzm. Odpowiadał im stoicki racjonalizm, kult kosmicznego ładu, idea gwarantująca w szczęście cnoty. Pociągał też ich stoicki kosmopolityzm jako ideologia, która z powodzeniem może uzasadnić rzymską ekspansję. Rzym osiągał sukcesy według Polibiusza dzięki połączeniu w sobie elementów monarchii (władza konsulów), arystokracji (senat) oraz demokracji (zgromadzenie ludowe). Był przekonany, że ustrój mieszany jest najmniej narażony na degradację. W drugim stuleciu p.n.e. względna stabilizacja państwa uległa załamaniu. Przyczyny: pauperyzacja (zubożenie chłopów); arystokracja senatorska utworzyła wielkie latyfundia; pozbawieni praw byli nadal tzw. sprzymierzeni. W tych warunkach ogłosili swój program odgórnych reform społecznych bracia Tyberiusz i Gaius Grakchowie (połowa II w. p.n.e.). Przy poparciu ludu, ekwitów i sprzymierzeńców chcieli odbudować gospodarkę chłopską, przede wszystkim z myślą o silnej, zdrowej armii. Reformy Grakchów upadły, ale wpływ popularów rósł, zaś arystokratów spadał. W rezultacie ostrych walk politycznych, wśród zamętu i wojen domowych zyskiwała na popularności myśl o mężu opatrznościowym. Urzeczywistniała tą tendencję najpierw dyktatura Sulli, a krótko potem rządy Gaiusa Juliusza Cezara. Droga do monarchii stanęła otworem, a tym samym pojawiła się konieczność ideowego uzasadnienia nowej formy rządów. Próbę ratowania republiki podjął w połowie I w p.n.e. najwybitniejszy spośród politycznych pisarzy, Cicero. Opowiadał się za ustrojem mieszanym. Tak samo, jak Polibiusz, ukrywał pod tą konstrukcją ustrojową sympatię dla rządów arystokracji oraz niechęć do biedoty. Zdawał sobie jednak sprawę, że państwo musi być zrównoważone wewnętrznie, aby w państwie panowała zgoda klas. Ustanowienie jednowładztwa stało się historyczną koniecznością. Zapowiedzią jej był Juliusz Cezar, natomiast ugruntowanym symbolem jej był już Oktawian August. Podstawę suwerennej władzy nowego princepsa stanowiły skumulowane w jego rękach, sprawowane przezeń dożywotnio urzędy. Interesujące jest to, że przez długi czas starannie ukrywano rozmiary tej władzy, podkreślając nadal republikański charakter państwa. Oktawian szczycił się, że oddał władzę senatowi i ludowi, że jego pozycja zasadza się wyłącznie na autorytecie. Odmawiał przyjęcia tytułu dominus (pan) i chętnie określał swe stanowisko jako pierwszy obywatel w państwie, pierwszy wśród równych (princeps civitatis). Najwybitniejsi poeci, Wergiliusz, Horacy, chwalili go jako odnowiciela złotego wieku ludzkości. Wola cesarza była prawem, ale swoje źródło miała ona w woli ludu, bowiem lud przekazał tę władzę cesarzowi, czyli prawo jest wyrazem woli ludu. Od schyłku III w. n.e. cesarz przestał być princepsem, a został „panem” - dominat. Imperator był teraz wszechwładny, mógł zmieniać prawo według swego uznania. Jego absolutyzm stanowił zasadę jedności państwa. Rozwijała się ideologia boskości monarchy, przestępstwo przeciwko niemu było już nie tylko obrazą majestatu, ale świętokradztwem. Wyrazem religijnego charakteru argumentów powołanych na uzasadnienie despotyzmu władcy stanowiła bardzo popularna wtedy teologia solarna: niezwyciężony cesarz jest identyczny ze słońcem; symbolem cesarskim stał się orzeł, jedyne zwierzę, które potrafi patrzeć słońcu w oczy; boskie słońce jest panem cesarstwa, a cesarz jest jego namiestnikiem. Kult solarny sprzyjał monoteizmowi, monoteizm stawał się problemem politycznym, problemem, który Konstantyn Wielki rozwiązał przez legalizację chrześcijaństwa. Ochrzczenie władcy miało zapewnić - już w warunkach wzrastającej anarchii i symptomów rozkładu społecznego, gospodarczego i polityczno-ustrojowego - trwałość imperium i absolutyzm jego imperatora.

5. Myśl polityczna i nurty ideowe chrześcijaństwa (od św. Pawła do św. Augustyna). Arianizm i konflikty chrystologiczne (do VII w.) - na terenach Palestyny, w dobie utraty niepodległości, w 63 r. p.n.e. ortodoksyjni faryzeusze zapowiedzieli rychłe nadejście mesjasza; sadyseusze - postawa refleksyjna; zeloci - mesjasz jako wyzwoliciel, wódz; esseńczycy - nadejście mistrza sprawiedliwego. Paweł z Tarsu - posłuszeństwo władcy, teza o bożych zadaniach, tępi złoczyńców, zapewnia porządek, idea, że Rzym chroni przed końcem, idea paruzji - ponownego przyjścia mesjasza. Chrześcijanin - jako spokojny, sprawiedliwy obywatel. Ireneusz - państwo nie pochodzi od szatana, lecz od boga, potrzebne jest do tępienia złych, dał je dla pożytku pogan, gdyż dobry chrześcijan go nie potrzebuje; obywatelska bierność. Apologeci bronili jedności kościoła wewnątrz, obalili poglądy, które mogły doprowadzić do rozłamów. Klemens - próba pojednania tradycji antycznych z chrześcijanizmem, widział walory instytucji państwa, brzydziły go siły zła w nim zakorzenione, np. ubóstwianie władcy. Orygenes - chciał pozyskać wykształconych, pokazując zbieżność z filozofią Platona. Państwo, to dar boga, można go wykorzystać dobrze lub źle. Cyprian - są nastroje buntu, imperium słabnie, kościół musi tworzyć silną organizację, aby wierni mogli lepiej walczyć ze złem. II/III w. - Tertulian potępia kulturę pogańską, z filozofii rodzą się herezje. Obrzucał Rzym obelgami, ale trzeba się modlić za niego (bo bóg nakazuje modlitwę za wrogów). Władza jest zawsze wrogiem sprawy bożej. Chwalił system ekonomiczny i cywilizacyjny, ale niesprawiedliwość, że nie mogą działać legalnie, pewne rozdwojenie wynikało z zasady, że świat jest dziełem bożym, a instytucje doczesne - dziełem diabła. Wojsko - najpierw walka, ale tylko modlitwą. Nawracanie żołnierzy - zakaz dezercji w czasie pokoju. IV/V w. można uczestniczyć, ale tylko w sprawie słusznej. Augustyn z Hippony - upada cesarstwo, strach przed końcem. O państwie bożym - 2 państwa boże tworzą ludzie, którzy zostaną zbawieni i żyją w niewidzialnym kościele Chrystusa. Państwo nie może realnie się utożsamiać, bo żyją w nim i dobrzy i źli, źli stanowią większość, ale koniec imperium to nie koniec świata. Państwo daje minimum bezpieczeństwa, nie jest jego zadaniem robić ze złych - dobrych. Bóg daje władzę dobrym i złym, powinni być posłuszni (chyba, że przeciw prawom bożym), bierny opór. Ale jak żołnierz, służy nawet pod złym władcą, jest niewinny, państwo jako miecz na heretyków, a kto jest heretykiem, oceniają biskupi, rzeczami należy się posługiwać, a nie delektować. Lepiej być niewolnikiem człowieka, niż żądzy. Państwo biczem boskim na ludzi.

Chrześcijaństwo było przede wszystkim doktryną moralnego przeobrażenia świata, upadłego wskutek grzechu pierworodnego. Wyznawcy szukali rekompensaty w doskonaleniu własnych dusz. Treści polityczne znajdowały się zrazu na dalekim planie. Wynikało to zarówno z faktu, że fundatorzy ruchu rekrutowali się z warstw ubogich i średnio-zamożnych, jak i stąd, że w pierwszych gminach silny był nurt apokaliptyczny - wiara w rychły koniec świata i urzeczywistnienie królestwa bożego na ziemi. Bardzo znikome było przedstawienie problemu stosunku chrześcijan do władzy. Św. Mateusz: „oddajcie tedy, co jest cesarskie cesarzowi, a co boże bogu”. Doktryna ewangeliczna nie podtrzymywała tradycyjnego związku religii z polityką. Paweł z Tarsu (I wiek) uznał, że wszystko się wywodzi od boga, nawet zwierzchność władzy. Chrześcijanin powinien być zatem posłuszny władzy świeckiej, powinien ją czcić. Oczywiście, w granicach wyższego obowiązku posłuszeństwa bogu: to przecież Chrystus był prawdziwym cesarzem i najwyższym władcą. Ujęcie takie prowadziło po raz pierwszy, że państwo ma boże zadanie do spełnienia, że z woli stwórcy tępi ono złoczyńców i zapewnia porządek, że nabiera cech „sługi bożego ku dobremu”. Ideałem Pawła pozostawała autonomia gminy i obywatelska bierność. W sytuacji, kiedy się czeka na rychłe przeniesienie do wiecznej ojczyzny w niebie, nie na miejscu są myśli o reformie ustroju ani tym bardziej dążenie do uzyskania wpływu na władzę. Paweł wzywał, by każdy pozostawał w swoim stanie, wzywał, by niewolni byli posłuszni swym panom. Rozwój doktryny w II i III wieku. Koniec świata jednak nie nadchodził, dokonywał się natomiast szybki postęp chrystianizmu. Zmieniały się struktury gminy: coraz silniejszą pozycję uzyskiwali biskupi dożywotni i nieodwołalni. Powolnie, ale systematycznie, ulegał zmianie skład ruchu społecznego, ludzie zamożni, urzędnicy państwowi. Coraz ostrzej zarysowywał się konflikt z cesarstwem. Chrześcijaństwo nie mogło już pozostawać programowo obojętne wobec spraw tego świata, a zwłaszcza wobec państwa rzymskiego. Ireneusz - biskup z Lyonu bronił się jeszcze przed współpracą z państwem. Klemens Aleksandryjski - rehabilitacja filozofii antycznej, wykazywał zbieżność jej założeń etycznych z nauką chrześcijańską. W kwestiach polityki poddawał krytyce kult pogańskich cesarzy, niemniej wysoko oceniał walory samych instytucji politycznych. Orygenes uważał, że cesarstwo jest pogańskie, ale chrześcijańskie są jego cele (ogólnoświatowy zasięg umożliwia misję szerzenia wiary). Opór możliwy jest tylko wobec prawa ewidentnie sprzecznego z wolą boga. Wyraźnie odróżniał prawo ludzkie od prawa natury (boga). Prawo ludzkie, pochodzące od państwa, ma walor niepewny, jego cechą jest omylność, zawodność. Nadrzędność prawa bożego - wszechobecnego, niezmiennego, nie ulega dla niego wątpliwości.

Tertulian krytykował kulturę pogańską. Nawołując do modłów za cesarzy, zastrzegał się, że jest to nakaz boży, by modlić się za nieprzyjaciół i prześladowców. W sprawie służby wojskowej podkreślał, że chrześcijanin może się bronić tylko modlitwą. W następnym stuleciu przeważył pogląd, że chrześcijanin nie może brać udziału w wojnie niesprawiedliwej, natomiast walka w obronie wiary to jego najszczytniejszy obowiązek. W 313 roku - edykt Mediolański, który dawał Konstantynowi silną pozycję w kościele (arbiter w sporach kościoła, inicjował ustalenia obowiązującego symbolu wiary, rościł sobie prawo do kierowania akcją misyjną). Euzebiusz biskup Cezarei (IV wiek) - twórca teologii imperialnej. Widząc w uniwersalnym cesarstwie gwarancję zwycięstwa światowej wiary, przedstawił cesarza jako interpretatora słowa bożego, jako wizerunek bożego władcy, rządzącego nad całą ludzkością. Św. Augustyn - na początku V wieku katastrofa imperium rzymskiego stawała się stopniowo faktem. Dla chrześcijan, którzy od dawna widzieli w cesarstwie barierę powstrzymującą koniec świata, był to potężny wstrząs. Odżyły nastroje pogańskie; poganie oskarżali chrześcijan, że przyczyną jest nowa wiara. W takiej atmosferze zaczął pisać Augustyn, biskup Hippony. Jego pisarstwo uznawane jest za syntezę antycznej doktryny politycznej i społecznej kościoła. Punktem jego wyjścia jest filozofia katastrofizmu. Panorama doczesności jest pesymistyczna, ogromna większość ludzi jest zła. Nieprawdą jest, że upadek Rzymu zwiastuje rodzajowi ludzkiemu klęskę, gdyż państwa ziemskie przemijają. Przewidywał natomiast, że jedynie państwo boże jest wieczne. Prawdziwą ojczyzną obywateli tego państwa jest niebo, a na ziemi są tylko pielgrzymami. Tłumaczył, że bóg daje władzę dobrym i złym. Kiedy chce ludzkość doświadczyć, dostarcza nawet tyranów, także bowiem poprzez ludzi złych bóg realizuje swoje plany. Chrześcijanin powinien władzę tolerować, jednak, gdy przekracza ono granicę posłuchu, mają prawo do biernego oporu. Augustyn szedł bardzo daleko w kwestii heretyków - już samo wyznawanie błędu wystarcza do interwencji państwa. Teza, że organizacja państwowa to boski instrument do karania, zrobi kolosalną karierę w następnej epoce.

Izydor - pierwsza połowa VII wieku. Jego teza: król, który grzeszy, traci królestwo, tzn. warunkiem lojalności wobec władcy jest przestrzeganie prawa bożego. Naruszenie tego prawa uruchamia prawo poddanych do oporu wobec tyrana. Izydor uchodzi za prekursora średniowiecznej teorii i systematyki prawa, wyrażonej w trójpodziale norm: a) prawo naturalne pierwotne (boskie); b) prawo powszechne (i w tym sensie także naturalne, ale zarazem skażone grzechem pierworodnym); c) prawo ludzkie, pochodzące od władzy świeckiej i stanowiące konkretyzację norm prawa naturalnego.

6. Myśl polityczna w państwach germańskich Zachodu do połowy VIII wieku (państwo Franków, Ostrogotów, Wizygotów i inne) - Juliusz Nepos - ostatni prawny władca Imperium Zachodniego; 476 rok - przewrót pałacowy Odoakra; Aureoniusz Kasjodor (485-575) - jeden z wybitniejszych pisarzy, jako pierwszy opisał dzieje Gotów. Jego działalność związana jest z panowaniem Teodoryka Wielkiego. Władca ten posiadał talent polityczny. Pokonał Sarmatów i został wybrany na władcę jeszcze za życia ojca; 486 r. - oblężenie Konstantynopola przez Ostrogotów; (489-491) - wojna Ostrogotów z Italią (Odoakra). Podczas tej kampanii Odoaker zostaje zabity przez Teodoryka, który staje się władcą Italii. Teodoryk panował na dworze w Rawennie, a Kasjodor był kanclerzem i doradcą, konsulem i kwestorem. W 533 roku Kasjodor zostaje mianowany prefektem Pretorii. Ustrój wewnętrzny państwa Gotów: wszystkie urzędy strategiczne, szczególnie wojskowe, powierzone były Gotom, a skarbowe Rzymianom. Rzymianie przeprowadzili reformę rolną (latyfundystom zabrano ziemię). Goci byli Arianami. Teodoryk nie był wojującym Arianinem (nie było przymusowych nawróceń, prześladowań). Rozmiary jego państwa: Italia Właściwa, Sycylia, Sardynia, Korsyka, Dalmacja, Sawia, Prowancja. Wspólna granica z państwem Wizygotów hiszpańskich. Ale zasięg jego wpływów politycznych był dużo większy. Opierał się na małżeństwach politycznych, jak np. z Bułgarami. Teodoryk chciał nawiązać stosunki z Wandalami. Rozciągnął również wpływy swojego państwa na Alemanów. Starał się stworzyć koalicję antyfrancuską. Jego wpływy sięgały aż po Bałtyk. Chciał stworzyć na terenach byłego imperium zachodniego przeciwwagę wobec Bizancjum. W 492 roku Konstantynopol przysłał Gotom insygnia koronacyjne. Jednakże był to gest dyplomatyczny. Wszyscy władcy germańscy na terenach podbitych zabiegali o podstawy prawne swojej władzy. Na ziemiach, które posiadali, byli mniejszością. Kasjodor był zwolennikiem wspólnej, pokojowej egzystencji Gotów i Rzymian. Szukał wspólnych elementów scalających oba narody, i tak np. Goci i Rzymianie pochodzą od boga Marsa i podzielili się na części wschodnią i zachodnią. Kasjodor wywodził Gotów od Getów, którzy byli starożytnym plemieniem słynącym z waleczności. Do przywilejów władców germańskich było wydawanie edyktów, bicie własnej monety. Teodoryk wydaje kodeks praw (lex), ale jednocześnie są one edyktami. Po koronacji władca stawał się pomazańcem bożym, jego władza stawała się święta. W 536 r. wojna Bizancjum z Gotami. Totila zostaje wybrany na króla i tym samym jest to okres rzymskiej Italii. Kasjodor musiał odejść i wstąpił do klasztoru. Frankowie - byli plemieniem barbarzyńskim, do czasu chrztu Chlodwiga, później stopniowo zaczynają przejmować kulturę rzymską. Grzegorz z Tours (540-594) był przedstawicielem nurtu ugodowego, napisał on „Wielką historię Franków”. Był duchowym biskupem, duże znaczenie miał dla niego chrzest Chlodwiga i wymowa całego dzieła jest profrankijska. Dzieło to omawia konflikt Wizygotów z Frankami i ma podłoże wyznaniowe. Wizygoci są arianami, a Frankowie chrześcijanami. Grzegorz z Tours chciał uczynić z kościoła równorzędnego partnera dla władzy królewskiej. Kościół staje się agendą państwa. Duchowieństwo pełni funkcję kancelaryjną, otrzymuje nadania ziemskie. Grzegorz uważa, że kościół i państwo są sobie wzajemnie potrzebne. Starał się udowodnić, że Frankowie chcą odbudować tradycję rzymską. Frankowie byli mocno związani z papiestwem. (406-473) Chlodwig zdobywa Galię i szykuje się do ataku na Wizygotów w Hiszpanii. Wizygoci - Izydor (560-636) - biskup Sewilli, pisarz. Napisał m. in. „Historię Gotów, Wandalów i Swenów”. Wizygoci znaleźli się na terenie Hiszpanii w wyniku działań Rzymu. (406-409) inwazja na terytorium Rzymu Zachodniego. Ludy barbarzyńskie kierowały się ku Pirenejom. Cesarz porozumiał się z Gotami, którzy mieli walczyć z barbarzyńcami w Hiszpanii. (406-473) Goci ustalają granicę swojego państwa w Hiszpanii. W państwie Wizygotów nie przyjęła się zasada patrymonialna. Państwo traktowane było jako wspólna całość. Biskupi hiszpańscy byli elitą. Życie polityczne koncentrowało się w Toledo. Odbywały się tam obrady Synodów Toledańskich. Kościół hiszpański nie chciał podporządkować się Rzymowi i był niechętny papiestwu. Od 507 roku Wizygoci byli rządzeni przez Amalów, później panowali władcy elekcyjni. Elekcja zależała od woli biskupów, którzy zdobyli sobie znaczną pozycję. Wizygoci prowadzili politykę antyżydowską. W roku 589 Trzeci Synod Toledański. Król Rekkared decyduje się przejść na katolicyzm i za tym idzie katolizacja ludów zamieszkujących państwo. Ludność żydowska podlegała zakazom małżeństw z chrześcijanami.

Koncepcja państw frankijskich - mesjanizm frankijski był to nurt głoszący, iż Frankowie są narodem wybranym. Od 568 roku Italia Bizantyjska była podbijana przez Longobardów. Nie udaje im się zająć Rzymu i Italii Południowej. Władza królewska w państwie Franków była słaba, a od VII wieku znajdowała się w rękach urzędników - majordomów. W VII wieku rodem majordomów są Karolingowie. Karol Młot (Malter) przeprowadził reformę wojskową. Stworzył klasę zawodowych wojowników w formie konnej. Wprowadza on również beneficjum - ziemia w lenno, a wasale są wojownikami. Karol Młot do unifikacji ziemi wykorzystuje kościół. Za jego panowania władca był mecenasem misjonarzy. Dynastia Karolingów zostaje wciągnięta w politykę papiestwa, która nie może się obronić przed Longobardami. (751-755) majordomem jest Pepin Krótki. Urządza on wyprawy na Longobardów. Stwarza on podstawy państwa kościelnego oferując papieżowi w wieczyste władanie tzw. „Ojcowiznę św. Piotra”. W zamian za to otrzymuje zgodę na koronację. Od tej pory pojawia się mesjanizm Franków - Frankowie jako miecz papiestwa.

7. Myśl polityczna za panowania Karolingów (do końca IX wieku) -

Karol Wielki - panuje (768-840). W czasach Karola tworzy się pojęcie Europy. Do Europy nie zaliczają się obszary Hiszpanii Muzułmańskiej, Bizancjum, Skandynawii oraz plemiona słowiańskie Europy Środkowo-Wschodniej. Wielkie znaczenie dla postępu średniowiecza miało wskrzeszenie idei imperium przez Karola Wielkiego. W roku 800 Karol koronuje się na cesarza, a swemu państwu nadaje charakter chrześcijański, uznał się za obrońcę i patrona religii. Mianował i odwoływał biskupów, rozstrzygał o czystości wiary, dawało to kościołowi pewne korzyści, choć był uzależniony, zyskiwał niezależność od Bizancjum i swobodę w Italii po zlikwidowaniu państwa Longobardów, wzrosła władza papieża w samym kościele. Przez Bizancjum traktowany jest jako uzurpator. Pojawia się koncepcja połączenia cesarstwa zachodniego i wschodniego przez małżeństwo Karola z Ireną, ale do tego nie doszło. Publicyści karolińscy odmawiali prawa cesarstwa dla Bizancjum, twierdząc, iż są poganami.

8. Koncepcja władzy i myśl polityczna Bizancjum (IV-XIII w. - do 1204) -

Cesarstwo Bizantyjskie - podstawą cesarstwa był rzymski model prawno-ustrojowy. Tradycja rzymska towarzyszyła cesarzowi od początku. Kultura grecka łączyła się z kulturą wschodu i chrześcijaństwem. Byt polityczny kształtuje się dopiero od IV wieku. Pojawiają się postulaty, że Konstantynopol jest jak nowy Rzym położony nad Bosforem. III wiek to wielki kryzys Imperium Romanum, pokazał niedogodność położenia Rzymu jako stolicy. W koncepcji imperialnej Bizancjum: a) chrześcijaństwo połączy ze sobą różne ludy zamieszkujące Imperium Romanum, była to alternatywa wobec dawnych tradycji; b) teokracja bizantyjska - cesarz ziemski jako wcielenie boga, a cesarstwo odwzorowaniem królestwa niebieskiego; c) przejęcie władzy i rewindykacja ziem, które należały do Imperium Romanum; d) zawiła struktura zależności poszczególnych ludów i państw. Władza cesarza opierała się na koncepcji dominatu. Cesarz jest najwyższym dowódcą wojskowym i najwyższym sędzią. Jedynym mandatariuszem władzy cesarskiej może być Bóg. Z tradycji rzymskiej przeniesiono element koronacji. Konsekwencją chrystianizacji jest przymierze pomiędzy władcą świeckim a kościołem. Władza świecka ma prawo ingerować w sprawy kościoła. Od V wieku trwają spory dogmatyczne w kościele. Pojawiają się kontrowersje pomiędzy kościołami wschodu i zachodu. Justynian I - wywodził się z ludności trackiej, z pochodzenia chłop. Swą karierę polityczną rozpoczął w armii. Jego poprzednik, Justyn I, był jego krewnym i to ułatwiło mu przejęcie władzy. W roku 530 Justynian wydaje spis praw „Kodeks Justyniana”. Jego władza była absolutystyczna. Stronnictwa polityczne nazywano od koloru odzieży: a) błękitni - arystokraci i zwolennicy ortodoksji; b) zieloni - kupcy. Za panowania Justyniana rozbudowany zostaje ceremoniał władzy cesarskiej. Bizancjum przyjmuje zwyczaje od ludów orientalnych. (608-629) to wojna Bizancjum z Persją. Bizancjum boryka się również z najazdami Awarów, wpieranych przez Słowian. Tylko prowincje afrykańskie wolne są od wrogów. 610 rok - nowym cesarzem zostaje Herakliusz. Patriarcha Konstantynopola, Sergiusz, oddaje bogactwa kościelne na rzecz wojny. Wykorzystywany zostaje symbol krzyża - wojna święta. Bizancjum wychodzi z wojny osłabione, co wykorzystują Arabowie. Herakliusz przeprowadza reformy, po których Bizancjum staje się innym państwem. Znosi on podział administracyjny na prowincje i diecezje. Wobec nieskuteczności armii najemnej, z rolników tworzy legiony. Stopniowo zrzuca łacinę jako język urzędowy, wprowadzając grekę. Zastępuje rzymski tytuł Autusta tytułem Basileusa. Stworzył radę ministrów - logothesion. Do X wieku władza cywilna znajduje się w cieniu władzy wojskowej. Obrazobóstwo - ze względu na kontakty z Islamem, pojawił się kult obrazów - bałwochwalstwo. Klasztory zdobywają siłę polityczną, następuje masowa ucieczka od służby wojskowej, klasztory stają się schronieniem. (726-730) - spór między klasztorami a armią. 726 rok - cesarz Leon I wydaje pierwszy edykt. Rok 730 drugi edykt: zdejmuje się ikony i w miejsce ikon zawiesza się obrazy cesarskie. Kiedy na zachodzie do władzy dochodzą Karolingowie, wybucha konflikt interesów. Bizancjum chce odzyskać wpływy w Italii.

9. Cesarstwo a papiestwo od X w. do XIII w. Walka o „Dominium Mundi” - odnowienie Cesarstwa przez Ottona I stworzyło drugą siłę obok Bizancjum; treść nowego cesarstwa była podobna do cesarstwa Karola: cesarz był władcą wielu ludów i książąt, bicz boży przeciw poganom, zderzał się też z uniwersalizmem papiestwa. Wymagały uzasadnienia teoretycznego - doktryna władzy cesarstwa ukształtowała się w pełni XII i XIII wieku, w ostrym sporze z papiestwem. Uniwersalizm cesarski to nie tylko wymierzenie przeciw papalizmowi, ale to również tytuł prawny, wyraz ideologiczny niemieckiej ekspansji, uniwersalizm służył walce przeciw państwom narodowym, uzasadniał niezależność od Bizancjum. Obóz cesarski korzystał z argumentów religijnych, historycznych i prawnych, zasada chrześcijanizmu cesarstwa, papieskiemu prawu kontrolowania i detronizacji władców przeciwstawiano tezę o królu - namiestniku Boga w całym chrześcijańskim świecie, podkreślano, że władza cesarza pochodzi wprost od Boga i tylko on może cesarza sądzić. Anonim z Jorku - cesarz, to obraz Boga Ojca, podczas, gdy kapłan to obraz tylko Chrystusa, król z natury reprezentuje Chrystusa - to, co jest i w Bogu Ojcu boską naturę, gdy kapłan tylko ludzką. Papiestwo coraz bardziej odchodzi od boskości władcy, gdy legaliści to eksponują. Od czasów Fryderyka Barbarossy cesarstwo było świętym imperium, jego misja była zatem historyczna i cywilizacyjna; znaczne oparcie cesarstwo znajdowało w prawie rzymskim, z kodyfikacji justyńskiej, że monarchia jest jedynym źródłem sprawiedliwości, nikt na ziemi nie ma prawa go kontrolować. Monarcha jest stróżem religii. XIII/XIV wiek - legaliści obozu cesarskiego głosili, że cesarz ma władzę nad każdym władcą świeckim, prawo nadawania korony, legitymowania nieślubnych dzieci, zakładania uniwersytetów, jest najwyższą instancją odwoławczą. Jednak spory nie sprzyjały jedności cesarstwa, zaczęło się rozproszenie władzy. „Dominium mundi” - kanclerz na dworze Barbarossy - von Dazel - Rzym Ottonów wychodzi poza Niemcy, efekt polityczny - krach idei uniwersalizmu cesarstwa, wzajemne wyniszczenie, rozwój doktryny narodowej.

10. Problem odnowienia Cesarstwa Rzymskiego na Zachodzie do początku XIII wieku - Bizancjum - władza cesarza nad kościołem, ale postulaty rozdziału, ale do końca wschodu utrzymała się zależność władzy kościelnej od cesarzy. Focjusz - cesarz doczesny, patriarcha duchowy - postulat autonomii kościoła na wschodzie. Na zachodzie panuje tendencja, że to kościół jest w państwie, a nie na odwrót. Grzegorz VII - celem było osiągnięcie poddaństwa władzy świeckiej jego osobie, po nim nadszedł czas kompromisów. Translacja imperium to przeniesienie idei cesarstwa z Greków na Franków, a z nich do Niemców, traktowanie ich na równi z Grekami. IX wiek - imperium naprawdę traci byt, są trudności, bo imperium ma już 3 wieki niebytu; polityka wschodu polega na tym, aby połączyć się z zachodem; trzeba było wskazać prawomocność koronacji na zachodzie; większość idei powstaje po roku 800, próbuje się uzasadnić tytuł cesarski na zachodzie - państwo Franków jako ziemskie odbicie państwa bożego. Koncepcja Ottonów - funkcje praktyczne - centralizm, gdyż Niemcy to wtedy pojęcie bardziej geograficzne niż polityczne. Musieli udowodnić, dlaczego właśnie Niemcy.

11. Ideologia wypraw krzyżowych. Papalizm i jego rozwój do XIV wieku - doktryna głosząca uniwersalną, duchowną i świecką suwerenność papieża. Pogląd ten pojawił się już w XI wieku. To przyspieszyło proces umacniania się kościoła - wzrost absolutyzmu papieża w samym kościele. Duży wpływ miał spór pomiędzy Grzegorzem VII a Henrykiem IV o inwestyturę biskupów. Papież zręcznie wykorzystywał lokalne spory lokalnych książąt. Grzegorz rozpoczął desakralizację władzy świeckiej; głosił, że państwo to twór z istoty zły. Państwo jest w istocie grzesznym tworem, chyba, że służy i realizuje postulaty sprawiedliwości bożej. Tylko państwo pobłogosławione przez kościół, może być organizacją pożyteczną i miłą Bogu; na czele tego kościoła stoi papież - namiestnik Boga na ziemi, jedyny władca uniwersalny, władca królów; ma prawo do noszenia insygniów; może usuwać władców z tronu, a ludność zwolnić z posłuszeństwa spod złego władcy; kościół ma prawo kontroli słuszności praw; biskupi są bliżsi Bogu, niż królowie; nieomylność papieża. Idea krzyżowa - miała umocnić papiestwo i w Jerozolimie utworzyć państwo kościelne, osłabić kościół grecki. Doktryna ta rozwinęła się w pełni w XII wieku; krucjaty jako dzieło bożej inspiracji. Apogeum papalizmu to wiek XIII - zakończyła się centralizacja kościoła; państwo papieży opanowało środkową Italię; rosła liczba zakonów; coraz większe znaczenie miało sądownictwo kościelne; wpływ kościoła na uniwersytety; często dyktowano arbitraż zwaśnionym państwom. Innocenty III - najpierw chciał rozprawić się z cesarstwem niemieckim, a później z mniejszymi wężami. Teoretyczne podłoże papalizmu to teoria jedności świata; jako organizm nie może mieć więc 2 głów; teoria kościoła jako duszy, a świecka jako ciała; wyższe zadania papiestwa, a niższe świeckie; kościół jako instytucja doskonała; państwo ma znamię grzechu; wiara (wikariat), że po śmierci cesarza władza wraca do papieża; teoria darowizny Konstantyna. Wzrasta znaczenie prawa kanonicznego w kościele; wyższość prawa kanonicznego nad soborowym. W 1234 roku Grzegorz IX dokonał kodyfikacji prawa kanonicznego; uprzywilejowanie pozycji kościoła wobec państwa.

12. Filozofia polityczna Jana z Salisbury - wiek XII, to wiek poszukiwań, ciekawości; konserwatyści są przeciwni temu, co nowe. Wcześniej - tradycjonalizm prawny (starsze jest lepsze). Intelektualiści dążyli do prawa, do „nowości”, do rozszerzania wiedzy. Jan z Salisbury był angielskim duchownym, filozofem, politykiem, był związany z dworem arcybiskupa Conterburg. Napisał traktaty polityczne, listy. Do polityki wprowadził naturę i naturalny rozum człowieka. Wszystko jest tworem Boga, natury lub człowieka. Państwo to imitacja natury, stanowi organizm, „ciało polityczne”: dusza = kler; głowa = monarcha; serce = senat; oczy, uszy, język = sędziowie i szefowie prowincji; ręce = armia i urzędnicy. Bóg jest twórcą natury i ludzkiego rozumu naturalnego. Według Jana najważniejsza jest głowa i dusza (król i kler). Zbyt duża władza króla jest niebezpieczna, bo może ścieśniać wolność kościoła. Król to „ziemski obraz Boga” - jeden z członów politycznego ciała, odpowiedzialny przed Bogiem. Ustrój - to mniej prawa i finansów, więcej moralności chrześcijańskiej. rola tyrana - boży bicz, dopuszczalne jest tyranobójstwo. Indywidualna akcja tyranobójcy - narzędzie Boga przeciw władzy naruszającemu prawa boże i ludzkie.

13. Doktryna monarchii narodowej i suwerenności państwa - W czasie walki o dominium mundi, idea państw narodowych znacznie osłabła, ale żywe były myśli o suwerennych państwach, niezależnych od mocarstw uniwersalnych XII wiek to rozkwit form lennych i odbudowa autorytetu monarchii - powolny potęp ekonomiki, wzrost gęstości zaludnienia, renesans urbanizacji, wzrost obrotu pieniądza, ostre spory o zakres autonomii. Królowie i kościół głosili pokój; tworzenie się monarchii narodowych było podstawą rozwoju świadomości narodowej, hamowane wcześniej poprzez lojalności lenne, uniwersalizm kościoła, słaby rytm życia kulturowego i politycznego. Przywiązanie do ojczyzny to wierność królowi, sentyment do języka, wspólne dzieje. Doktryna suwerenności państwa - najpierw łączono niezależność kraju z ideą władzy króla wprost od Boga. Król rządził królestwem tak, jak Bóg rządził światem. Na przełomie XII/XIII wiek nastąpiła zmiana wzorca, czego przyczyną było poznanie prawa justyniańskiego > cesarz rzymski. Król jest cesarzem w swoim królestwie - pełna wolność kraju. Suwerenne prawa króla: może tworzyć urzędy, najwyższy sędzia, prawo prowadzenia wojny, prawo do fiskusa (skarb państwa + podatki), prawo do ustawodawstwa, fundowanie uniwersytetów, legitymowanie dzieci nieślubnych. Wszystkie te królewskie prawa składały się na suwerenność państwa, reprezentowanego przez władcę. Proces regis exempi wyjmowania spod władzy cesarza udowadniano, że cesarz nie ma żadnych praw uniwersalnych, towarzyszyło temu odrzucanie zwierzchności papiestwa.

14. Poglądy polityczne Dantego Alighieri, Williama Ockhama i Marsyliusza z Padwy: Dante - Florencja to nowy Babilon; we Włoszech rządzą głupi i gnuśni, statek bez sternika, wielka nierządnica - kuria papieska. Państwo Dantego to świat pokoju, tylko cesarz może go utrzymać, celem uniwersalnego cesarstwa miałaby być doczesna szczęśliwość rodzaju ludzkiego. Celem państwa jest zaspokojenie cielesnych i duchowych potrzeb człowieka. Uniwersalne cesarstwo według Dantego nie kłóci się z istnieniem odrębności prawnej, odrębności królestw, hegemonem powinien być jednak lud rzymski; równorzędność celów doczesnych i duchowych, współpraca z kościołem, ale żadna zależność. William Ockham - kwestionował realny byt pojęć ogólnych; realność tylko tego, co jest indywidualne. Zwalczał teorię pełni władzy papieża w sprawach duchowych i świeckich. Bóg dał ludziom możność powoływania władców według ich woli, ale raz ustanowiwszy nie mogą zmieniać; na szczycie porządku prawnego prawo boże, niższym - prawo naturalne; jest dostępne bez objawienia jego źródłem; naturalny rozum - tam, gdzie nie sięga prawo natury; człowiek może stwarzać własne prawa. Marsyliusz z Padwy - spraw wiary nie można rozpatrywać w kategoriach naukowych, interesy jednostki są sprzeczne z interesami społeczeństwa i nie mogą być takie; państwo jest płodem woli ludzi, jego doskonałość wyraża się w środkach, jakimi dysponuje dla zaspokajania ludzkich potrzeb. Zapewnia spokój i rozwój, treścią państwa jest monolityczna władza, skupiająca wszystkie funkcje przymusu, administracja, sądownictwo. Prawo stanowienia praw ma lud - to jego suwerenność. Ludzie przestrzegają praw przez siebie ułożonych. Prawo boże będzie obowiązywało w niebie, na razie jest tylko doktryną, bo nie ma sankcji. Prawem jest więc ustawa wychodząca od prawnego ustawodawcy. Stosunek państwo-kościół części do całości, czyli znosi nadrzędność kościoła i jego korporacjonizm, powinien być dobrowolną wspólnotą wiernych.

15. Koncepcje ideowe Tomasza z Akwinu - filozofia Augustyna stawała się coraz bardziej słabszą zaporą przeciw nowym nurtom; potrzebna była nowa synteza, adaptacja arystotelizmu dla potrzeb chrześcijaństwa. Rozumiał konieczność złagodzenia nadrzędności papiestwa nad władzą świecką, a podstawą papiestwa muszą być elastyczne tezy nie pozostające w sprzeczności z rzeczywistością. Ostatecznym celem człowieka jest niebo, ale podkreślał cielesne sprawy, nie ma przeciwstawienia łaski i natury, odrzucał dogmat, że instytucje i konwencje społeczne są z natury złe. Między prawami nauki a wiary nie powinno być sprzeczności, nauka ma interesować się tym, co pomaga religii. Władza już nie pochodzi od Boga, lecz jak źródłem powstania społeczności jest natura ludzka, tak i władza tylko pośrednio pochodzi od stwórcy. Boska jest tylko zasada władzy, a konkretne ustroje tworzą ludzie. Państwo ma prowadzić ludzi do wiecznej szczęśliwości. Ma tworzyć warunki do zbawienia, czyli pokój i porządek, czyi hierarchiczna struktura społeczeństwa. Społeczeństwo jest z natury hierarchiczne, optimates - feudałowie duchowni i świeccy; populus honorabillis - ci, którzy nie są magnatami, ale majątek pozwala im żyć z innych; vilis populus - ci, co nie mają majątku. Utrzymanie własności prywatnej jako prawo naturalne, właściciel używając rzeczy powinien to czynić dla dobra. Popierał zyski z handlu, jeśli były one użyte dla dobra społecznego. Człowiek podlega władzy świeckiej, jak i bożej (kościołowi), ale Bóg to cel wyższy, więc i kościół jako ten, który prowadzi do celu wyższego, może mieć władzę nad tym, co prowadzi do celu cząstkowego (państwo). Królestwo jest najlepszą władzą, o ile nie zepsuje się. Tyran, to nie tylko ten, który przywłaszcza sobie władzę, ale i ten, który ją źle sprawuje. Są 2 rodzaje tyranii: albo narusza prawo boże (wtedy społeczeństwo może się buntować) lub prawo państwowe (lepiej się nie buntować). Tyrania to kara za grzechy poddanych. Tylko kościół może rozstrzygnąć jaki jest tyran i czy można przeciw niemu występować. Papież mógł kontrolować władzę świecką i interweniować. Władza musi walczyć z heretykami i wolnomyślicielami, gdyż oni chcą utrudnić zbawienie reszcie. Prawa - najwyższe jest prawo wieczne - mądrość boża; jego odbiciem jest prawo natury, należy dążyć do dobrego. Trzeba egzekwować prawo natury, więc powstaje prawo ludzkie, jest więc konkretyzacją prawa natury i nie może być z nią sprzeczne.

16. Mahomet i jego poglądy polityczne i religijne - (570-632). Urodził się w Mekce. Po utracie rodziców jako sierota wychowywany był przez stryja, który w swych podróżach handlowych wykorzystywał bratanka. Dzięki temu, Mahomet mógł poznawać życie i wierzenia sąsiednich krajów. Poczynione tam obserwacje obudziły w nim pragnienie zreformowania stosunków panujących wśród Arabów i powrotu do skażonej przez potomnych religii Abrahama. Małżeństwo z bogatą wdową zapewniło Mahometowi niezależność materialną i pozwoliło poświęcić się w całości rozważaniom religijnym i w małej jaskini za Mekką spędzał długie godziny. Mahomet zaczął doznawać objawień, w czasie których rozmawiał z archaniołem Gabrielem. Mahomet głosił, że został wyznaczony do szerzenia prawdziwej wiary przez jedynego wszechmogącego boga Allacha oraz, że jedyna droga do zbawienia prowadzi przez całkowite poddanie się woli bożej (Islamu - czyli poddania się). Głosił, że Allach przesądza z góry o losach każdego człowieka i nic tego przeznaczenia nie odwróci. W Mekce Mahomet zgromadził wokół siebie niewielu zwolenników, zaostrzał się natomiast niechętny stosunek miejscowych bogaczy, dlatego w obawie o własne bezpieczeństwo Mahomet porzucił w 622 roku Mekkę i uciekł do Jatribu - była to Hidżara, czyli początek nowej ery. Jatribu zamieszkiwała ludność trudniąca się rolnictwem, wśród której Mahomet zdobył ogromną popularność. Zorganizował tam gmin wyznaniową i stanął na jej czele, będąc jednocześnie w niej prorokiem, przywódcą, prawodawcą, sędzią. Zdolności organizacyjne Mahometa przekształciły jego grono wyznawców w karną grupę ludzi ślepo mu oddanych, udało mu się również rozszerzyć swe wpływy poza mury Jatribu i podporządkował sobie okolicznych koczowników. Wszedłszy w sojusze z plemionami beduińskimi, Mahomet zaczął napadać na karawany kupców mekkauskich, co znacznie podniosło jego prestiż wśród ludów (bogate zdobycze). Jego głównym celem politycznym pozostawało jednak opanowanie najważniejszego centrum, więc zaczął prowadzić otwartą walkę z Mekką, która głównie dzięki geniuszowi politycznemu Mahometa, zrezygnowała z oporu i skapitulowała w 630 roku (w ślad za tym faktem poszło przejęcie islamu przez większość plemion arabskich). Nowy triumf oraz zręczne wykorzystanie świętości ogólnoarabskiej - czarnego kamienia, który znajdował się w murach Kaaby, zapewnił Mahometowi zdecydowaną przewagę wśród plemion arabskich. Plemiona te wchodziły w skład utworzonego przezeń państwa teokratycznego. Nauka głoszona przez proroka była uważnie zapisywana przez słuchaczy. Jej całość została uznana za ostatnią księgę objawioną i nazwano ją Koran. Podstawą Koranu jest wiara w: a) jedność i jedyność Boga Allacha; b) misję proroczą Mahometa - posłańca Boga; c) w życie przyszłe i sąd ostateczny; d) wypowiada się w kwestiach prawnych, regulując takie spawy jak: karanie za wszczynanie zamieszek i cudzołóstwo, zabójstwo, kradzież, okrutna zemsta, testamenty, prawo do dziedziczenia spadków, kodyfikuje niektóre zależności pomiędzy panem a niewolnikiem. Religia muzułmańska to konserwatywny monoteizm, odrzucający pojęcie Trójcy Świętej islamu. Bóg działa przez swych służebników lub proroków - Abraham, Mojżesz, Mahomet. Według Mahometa ludzie odpowiadają za swoje czyny przed Bogiem, który rozstrzygnie o ich losie w dniu sądu ostatecznego. Aby uzyskać zbawienie potrzebna jest wiara w Allacha i posłannictwo Mahometa oraz wypełnianie obowiązków religijnych 5 razy dziennie: modlitwa, post, jałmużna. Pielgrzymka do Mekki. Islam sankcjonował wielożeństwo i bardzo silnie ograniczał wolę kobiet. Mahomet jest twórcą religii muzułmańskiej oraz jest niekwestionowanym autorytetem w świecie arabskim.

17. Koncyliaryzm i doktryny prawno-państwowe XIV-XV w. - koncyliaryzm był odpowiedzią na doktrynę pełnej władzy papieża w kościele; postulował przekazanie władzy w ręce konsyliów biskupów, soborów; kościół jako korporacja, a jego głową jest papież; papież nie jest nieomylny, może być sądzony i usuwany; skrajni przedstawiciele tego ruchu są za elekcją biskupów przez wiernych.

18. Myśl polityczna odrodzenia (Machiavelli, Erazm z Rotterdamu, Tomasz Munzer, Tomasz More) - Machiavelli - cykliczny rozwój państwa polega na tym, iż osiągają one „dno upadku” i potem stopniowo „wznoszą się ku szczytom”. Machiavellego zajmuje właśnie ów proces powstawania nowych państw i ustrojów, rozszerzanie ich stanu posiadania i przechodzenie od anarchii do stanu państwa trwałego. Według niego przesłankami trwałości ustroju mogą być: a) korzystne warunki naturalne kraju; b) stan równowagi ekonomicznej między klasami; c) cnoty obywatelskie - ludzie z natury bardziej skłonni są do złego niż dobrego, ale można na nich wpłynąć presją prawa i religii. Wśród ustrojów wyróżnia on jedynowładztwo i republikę. Sam był zwolennikiem republiki, ale mieszanej. Najtrwalsza jest taka forma, która skupia elementy monarchii, arystokracji i władzy ludu - republika. Gwarantuje ona trwałość ustroju i zabezpiecza powszechną wolność i wyklucza tyranię władzy. Republika przełamuje feudalne przywileje urodzenia i otwiera wszystkim pole do aktywności obywatelskiej. Fundamentem republiki winny być prawa określające całość działalności państwa i przez wszystkich ściśle przestrzegane. Za prawami musi jednak stać siła zbrojna. Machiavelli gwałtownie krytykuje system wojsk najemnych i uważa, że najlepsza jest armia narodowa, stworzona z własnych obywateli.

„Książę” to wykład potrzeby absolutnej władzy jednostki i bezwzględności w działaniu. Wśród powszechnego zepsucia potrzebna jest twarda władza absolutnego monarchy. Stworzenie nowego państwa włoskiego wymaga podwójnego absolutyzmu: dla powstrzymania zepsucia, zaprowadzenia porządku i jedności i dla późniejszego utrwalenia nowego ustroju. Dyktator nie powinien się krępować ani prawem, ani moralnością, sukces odnoszą ci, którzy posługują się podstępem, egoizmem, nie szanują danego słowa, łamią traktaty. Hojność prowadzi do wzrostu podatków i rodzi nastroje buntów, a łagodność jest traktowana jako oznaka słabości. Dyktator winien budzić strach, ale nie nienawiść. Książę to „lew i lis” w jednej osobie. Książę według autora dba o poparcie ogółu poddanych; podstawą społeczną jego władzy jest lud - warstwy burżuazyjne. Burżuazyjne treści tej dyktatorskiej władzy zdradza troska o popieranie produkcji i wymiany, jako oszczędność i dbałość o nietykalność majątków. Podstawą wnioskowania jest doświadczenie, dla praktyki liczy się, co ludzie robią, a nie co powinni robić. Zachowanie człowieka poddane jest fortunie i Virtu. Fortuna jest jak rzeka i można ją choć trochę uregulować; ludzie są bardziej skłonni do czynienia złego niż dobrego; powinny być skomasowane akty łaski, zaś starannie rozkładane, zło powinno być pobierane ryczałtem, a dobro umieć rozkładać umiejętnie w czasie; powinien zachować pozory łaskawości, prawości, ludzkości. Niepopularne decyzje powinny być zrzucane na barki pomocników. Opanowywanie nowych księstw: księstwa dziedziczne - najłatwiej, bo jest tradycja i nawet średni książę je utrzyma; księstwa nowopowstające --władca musi być silny i zdecydowany, aby je utrzymać, musi pozbyć się swoich wrogów czym prędzej, a także sojuszników, bo ich nie zaspokoisz; osadzać kolonie w krajach zdobytych; księstwa, które wcześniej same się rządziły - albo zniszczyć, albo tam zamieszkać, albo poprzestać na rocznej daninie. Erazm z Rotterdamu - opowiadał się za uproszczeniem prawd religijnych, gdyż jedynie ich zrozumienie jest drogą do poznania prawdy, zrywając z napuszonymi, średniowiecznymi pseudo-liczonymi. Erazm zwraca się ku racjonalnym humanistom; krytyka ustroju feudalnego, tradycyjnych średniowiecznych monarchów (żądza zdobycia pieniędzy - głupota), brak umiejętności politycznych, alternatywą owego systemu jest nowoczesna wizja państwa republikańskiego, w którym praca i wiedza decyduje o wartości człowieka, przedstawienie postaci monarchy - humanisty (wcielenie rozsądku, sprawiedliwości, godności i dobra) - odwrotny do „Księcia” Machiavellego; występował w obronie pokoju religijnego, pełnej tolerancji, wyznanie według niego powinno być potwierdzeniem wolności. Wiara w jednostkę ludzką, uniwersalną receptą na poprawę świata jest uszlachetnienie władzy ludzkiej, tendencja do umoralniania, program poprawy świata przez oświeconego, cnotliwego króla - humanistę. Tomasz Munzer - prawda wiary i prawdziwe żywe objawienie - rozum; władza dla prostego ludu, który pomimo swego nieokrzesania jest w stanie zaprowadzić porządek; organizacją królestwa bożego miały być demokratyczne gminy, w których własność i praca byłyby wspólnie drogą do urzeczywistnienia plebejskiej republiki komunistycznej; jego wizja przeciw bogaczom miała na celu ich współpracę lub eliminację w wyniku jej odmowy. Nowy program proponowany przez niego odsunął w cień wcześniejsze ustroje, proponując nowoczesną organizację społeczną, przenoszoną dla późniejszych rewolucjonistów. Tomasz More (Morus) - Utopia. Brak własności prywatnej. Ziemia, domy, warsztaty do państwa. Ludność żyła w harmonii i równości, obca wszelka niesprawiedliwość. 6-godzinny dzień pracy. Powszechny obowiązek rzetelnej pracy. Wolny czas Utopianie poświęcają nauce (wiedza stosowana). Jednakowo się ubierają, wspólnie spożywają posiłki, nie znają pieniędzy. Bo wszystkie potrzeby zaspokajane są przez państwo - to gwarantuje wysoki poziom moralny mieszkańców. Ustrój polityczny jest hierarchiczny choć zarazem demokratyczny. Rodzina podstawową komórką społeczną. Każde 30 rodzin wybiera corocznie swoich urzędników (filarchów), a ci z kolei wyłaniają spośród siebie swych szefów (protofilarchów). Na czele stoi książę. Książę ma władzę dożywotnią, ale w razie skłonności do tyranii, może być usunięty. Kieruje robotami publicznymi i polityką zagraniczną. Główną zasadą tej ostatniej jest utrzymywanie równowagi politycznej na pobliskim kontynencie. Występują różne religie; zasadą jest powszechna tolerancja. Nie ma celibatu. Kreśląc obraz społeczeństwa na wyspie Utopii, Morus wyrażał pogląd, że możliwe jest stworzenie lepszego ustroju, aniżeli ten, który zna świat. Krytykuje on rozwój Anglii w kierunku kapitalizmu; źródłem zła jest własność prywatna, rozwój przemysłu i handlu; podstawa dobrobytu - produkcja rolna i rzemieślnicza; tło historyczne - zaostrzenie konkurencji ekonomicznej i hodowli, początek rewolucji cen i wzrost kosztów utrzymania (kosztowne wojny - XVI w. Anglia). UTOPIA „Złota książeczka o najlepszym ustroju państwa i nowej wyspie Utopii”. Ciężką pracę wykonują jeńcy i przestępcy; utopia jest państwem prawomocnym, jednak jej prawa są proste i nieliczne.

19. Poglądy polityczne i ideowe Marcina Lutra i Jana Kalwina - Marcin Luter (1483-1546). Urodził się w rodzinie ubogiego przedsiębiorcy górniczego; studiował w Erfurcie, po czym wstąpił do klasztoru Augustynów. Po uzyskaniu doktoratu z teologii, wykładał na uniwersytecie w Wittenberdze, to właśnie tu przybił do drzwi kaplicy swoje słynne „95 tez” wymierzone w nadużycia kościoła katolickiego związane z udziałem odpustów (rozgrzeszenia) za pieniądze. Tak zaczął się ruch reformatorski dążący do wprowadzenia zmian w kościele katolickim w zakresie doktryn, organizacji i obyczajowości. Popularność Lutra i jego nauk rosła błyskawicznie. Za swoje poglądy wydalony został z zakonu (1519) i obrzucony ekskomuniką. Papież bullą z 1520 roku wezwał go przed swoje oblicze, aby ten odszczekał swoje herezje. Luter pewny siebie spalił ten dokument publicznie, za co został oskarżony o herezję. Do konfliktu wmieszał się także cesarz Karol V, który wezwał Lutra na Sejm Rzeszy w Wormacji. Jednak i tu Luter nie wyrzekł się swoich poglądów. Wiedząc, że czeka go stos, ukrywał się na dworach lokalnych książąt niemieckich (w takich warunkach przełożył Biblię na język niemiecki); a) poglądy - silne zakorzenione w filozofii augustyńskiej. Przejął od św. Augusta tezę o całkowitym upadku moralnym i duchowym ludzkości. Na skutek grzechu pierwotnego, człowiek stał się niewolnikiem Szatana i żaden chrzest, czy dobre uczynki, nie mogą uczynić człowieka dobrym. Dlatego też człowiek może zbliżyć się do Boga tylko przez gorliwą wiarę i zdanie się na Jego łaskę oraz przez uświadomienie sobie własnej nicości i kruchości. I do tego nie potrzeba ani księdza, ani papieża, ani innych pośredników; b) kościół - od św. Augustyna wywodzi się teza o kościele, jako niewidzialnym związku wszystkich wierzących, a jego głową jest sam Chrystus. W kościele wszyscy są wolni, równi, wszyscy pełnią funkcje kapłańskie, wszyscy uczestniczą w jego kierowaniu. Nie oznacza to jednak pełnej demokratyzacji kościoła; c) pismo święte - jest ono niekwestionowanym autorytetem w sprawach wiary. Każdy człowiek może je interpretować na własny sposób. Niemniej jednak decydujące słowo należało do Lutra (był przekonany o swojej nieomylności). Autorytet kościoła zastępował autorytetem własnej osoby; d) państwo - Luter, szukając poparcia władzy świeckiej przed atakami papiestwa, wyraźnie zbliżył swój kościół do państwa. Nie kwestionował suwerenności państwa. Państwo co prawda nie może rozstrzygać sporów w sprawach wiary, niemniej jednak jest ono najwyższym arbitrem w stosunkach społecznych. Państwo kontroluje człowieka, dba o bezpieczeństwo, ład i porządek; e) władza - jest absolutna, oparta na rządach silnej ręki (tylko taka może zapewnić dyscyplinę), ostro karząca winnych. Lud nie ma prawa kwestionować legalności władzy. Odrzucał demokratyczne aspiracje ludu. Jeśli lud przejąłby władzę, wszystko byłoby stracone (później zmodyfikował swoje stanowisko, głosząc możliwości oporu przeciw władzy w pewnych wyjątkowych warunkach). Władca roztacza także opiekę nad kościołem, w konsekwencji staje się jego najwyższym zwierzchnikiem, kontrolując jego sprawy organizacyjne, materialne. Czuwa też nad kształtowaniem kadry pastorów; f) sakramenty - uznawał jedynie chrzest i komunię świętą; g) sekularyzacja dóbr kościelnych i przejęcie ich przez władców; celibat zniesiony; nie uznaje papieża; h) broni doktryn o obecności ciała i krwi Chrystusa w chlebie i winie, przy czym obecność tę pojmuje jako współistnienie postaci eucharystycznych z fizycznym ciałem Chrystusa (co różni go od oficjalnej doktryny katolicko-scholastycznej). Jan Kalwin - (1509-1564); urodził się we Francji; studiował filozofię, prawo i hellenistykę. W wyniku prześladowań zwolenników reformacji przeniósł się do Bazylei (Szwajcaria). To właśnie tu, w 1536 roku opublikował pracę zawierającą program kalwinizmu. Kalwin przez blisko ćwierć wieku sprawował w Genewie „dyktaturę religijną” (1541-1564). Był przywódcą miejscowego zboru reformacyjnego i szefem rady miejskiej - rządził w sposób absolutystyczny. Poglądy Kalwina: a) kamieniem węgielnym jego doktryny była wiara w rygorystyczne pojmowanie przeznaczenia (predestynacja). Bóg dawno już podzielił ludzi na wybranych i potępionych i nic nie jest w stanie tego zmienić. Człowiek jest potępiony nie dlatego, że grzeszy, ale że jest potępiony - wola boska; b) podobnie, jak Luter, zakładał, że człowiek jest nędznym robakiem zdanym na łaskę Boga, całkowicie podporządkowany jego woli; c) kościół - jego organizacja opiera się na zasadach republikańsko-demokratycznych. Decydujący głos miał ogół wyznawców, a nie, jak w luteranizmie, król czy książę. Zgromadzenie wiernych powoływało pastorów konsystorz - organ zarządzający gminą kalwińską i czuwający nad sprawami moralności: złożony z 6 duchownych i 12 świeckich. Zwoływano synody regionalne i ogólnopaństwowe, w których zasiadali reprezentanci gmin; d) państwo - jest ono instrumentem Boga, najwyższym autorytetem zapewniającym ład, bezpieczeństwo i porządek. Odrzucał jednak całkowite podporządkowanie kościoła państwa; e) władza - absolutyzm i boskość to jedno. Nie pochodzi ona od ludu, czy monarchy, lecz od samego stwórcy, uosobionego od imperatora rzymskiego. Z tego też powodu wszyscy zobowiązani jesteśmy do bezwzględnego posłuszeństwa. Nawet rządy tyrańskie nie zwalniają poddanych od tego obowiązku (lepsza bowiem tyrania, niż anarchia będąca ostoją zła). Także dyskusja nad legalnością władzy jest niedopuszczalna, jej kwestionowanie to świętokradztwo. Ale, podobnie jak u Lutra, przewidziano od tej reguły jeden wyjątek. Opór jest dopuszczalny, jeżeli w państwie istnieją organy wyraźnie powołane do tego (parlament). Władza świecka odpowiedzialna jest za ochronę kościoła, nie ma jednak większego wpływu na jego organizację, strukturę, program; f) ustrój państwa - monarchia nie jest najlepszym ustrojem (choć nie negował jej). Sytuacja w Europie dowodzi, że ta forma władzy trochę się przeżyła. Opowiadała się raczej za ustrojem republikańskim z władzą oligarchiczną. Rządy powinny spoczywać w rękach najlepszych i wybitnych mężów; g) Kalwin szczególne znaczenie przypisywał cnocie rozumianej jako nieustanna praca, wyrzekanie się lenistwa i marnotrawstwu. Opowiadał się także za poszanowaniem własności, udzielaniem kredytów z odsetkami. Efektem tego, kalwinizm stał się szkołą krzewienia postępu i bogacenia się, ci odpowiadało elementom przedsiębiorczym; h) biblia - główny autorytet w sprawach wiary; jej interpretację Kalwin pozostawił sobie; sakramenty - jak u Lutra; papieża nie uznawał.

20. U źródeł nowożytnego absolutyzmu (J. Bodin) - problem jedności terytorialnej był we Francji rozwiązany, król miał coraz większe prawa suwerenne, nadawał prawo, urzędy, karał, itp. A jako władca arcychrześcijański mógł kontrolować kościół. Ale wojny religijne (1559) zmieniły sytuację: kraj podzielił się na partie, obozy, rząd osłabł, próby interwencji z zewnątrz. Teraz jeszcze bardziej podkreślano rolę władcy, a egzaltacja majestatu była programem skupienia przy monarsze dla obrony kraju. Monarcha, choć był absolutny i nikt nie podważał jego prerogatyw, musiał się liczyć ze stanami, ale było to ograniczenie raczej zwyczajowe, niż usankcjonowane prawnie. Król miał władzę absolutną, bo nikt go nie kontroluje, a nie dlatego, że może robić, co chce. Bodin dokonał syntezy absolutyzmu XVI-wiecznego. Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej, jego absolutyzm nie ma być tyranią. Za podstawę badań uważał doświadczenie, a ich celem pomoc w praktyce politycznej. Rodzina jest fundamentem państwa, które powstaje najczęściej z przemocy, ale mogą i powstać przez dobrowolne podporządkowanie jednych drugim. Teoria państwa: rząd nad wieloma rodzinami i nad tym, co jest wspólne z władzą suwerenną na czele. Musi być rząd sprawiedliwy, skrępowanym prawem naturalnym i bożym. Nietykalność naturalnych praw rodziny. Nie ma państwa, jeśli nie ma w nim nic wspólnego. Suwerenność to władza nieskrępowana z zewnątrz, wewnątrz i wstecz jest wieczna, nie może być nadana na jakiś czas (wtedy jest urząd). Władza tworzenia i znoszenia praw. Prawo to rozkaz suwerena, może zmienić prawo w każdej chwili, ale musi przestrzegać umów, rozkaz społeczny z prawem naturalnym czy prawem bożym jest nieważny, ale lud nie może wystąpić czynnie. Nietykalność wolności jest nakazem bożym i fundamentem ładu, Rzeczpospolite są po to, aby co państwa było państwowe, a co prywatne to prywatne, król powinien mieć dochody z domen wojny i kolonizacji (niechęć Bodin'a do podatków). Wszyscy są naturalnymi poddanymi suwerena (pewne zrównania wobec władzy wszystkich poddanych). Kler także podlega suwerenowi, kościół o tyle, o ile sprzyja państwu, państwo Bodin'a było nader laickie. Państwo nie miało spełniać funkcji religijnych.

21. Myśl polityczna w Niderlandach (Hugo Grotius, Baruch Spinoza) - Hugo Grotius: (1583-1645). Jego ojczyzną była Holandia, niezależna od końca XVI wieku, w wyniku zwycięskiej rewolucji w północnych Niderlandach przeciwko Habsburgom hiszpańskim. Krwawe represje w stosunku do protestantyzmu, który zapuścił tu głębokie korzenie. Dlatego niderlandzki ruch narodowy zespolił się w walce religijnej z katolicyzmem. Rewolucja oddała władzę w ręce nowej klasy - burżuazji. Amsterdam zajął miejsce Antwerpii, urastając do ogólnoeuropejskiej stolicy handlu i kredytu. Jeszcze za jego życia Holandia rozwija wielką ekspansję kolonialną w obu Amerykach i na obszarze Oceanu Indyjskiego. Nowa burżuazja, do której należał także Grotius, utworzyła w początkach XVII wieku Holenderską Kompanię Wschodnioindyjską i Zachodnioindyjską, obdarzając je uprawnieniami suwerennych państw. W 1619 roku wplątany w spory polityczne znalazł się w więzieniu, skąd uciekł, znajdując schronienie w Paryżu. Tu powstało w 1625 roku jego dzieło „O prawie wojny i pokoju”. Życie Grotiusa przypadało na trwający w Europie wiele lat okres krwawych walk i powtarzających się morderstw wywołanych fanatyzmem religijnym i politycznym ambicjami władców. Grotius podjął próbę ustalenia zasad współżycia międzynarodowego, które stanowiły niezmienny fundament dla zmiennych stosunków społecznych. Tak aksjomatyczny charakter ma prawo natury. „Matką prawa naturalnego jest sama natura ludzka”, która dąży do społecznego współżycia ludzi (instynkt stadny człowieka). Państwo jest więc naturalnym, ale i doskonałym związkiem ludzi wolnych, pod warunkiem, że jego ustrój opiera się o aksjomatyczne reguły prawa natury, będące „nakazami uczciwego rozumu”. W zakres tego prawa wchodzi powstrzymanie się od tego, co jest własnością innych - dokonanie zwrotu, jeśli mamy coś cudzego, wraz z zyskiem, jaki osiągnęliśmy; obowiązek dotrzymania przyrzeczeń; naprawienie szkody wyrządzonej z własnej winy i uznanie zasady, że pomiędzy ludźmi pewne czyny zasługują na karę. Były to przekonania nowej klasy. To ujęcie prawa natury spełniało dwojaką rolę: usprawiedliwiało silną władzę, konieczną dla realizacji reguł tego prawa oraz zakreślało granicę władzy państwowej w imię naturalnych praw jednostki. Grotius błędnie utożsamiał prawa natury z prawami matematyczno-przyrodniczymi. Obok wpływu nauk ścisłych duży wpływ na ukształtowanie doktryny Grotiusa miało prawo rzymskie. Dwa okresy historii prawa rzymskiego: a) prawa surowo formalistycznego - prawa obywatela rolnika związanego z bezpośrednim władaniem ziemią; b) prawa obrotu światowego, w związku ze wzrostem światowej potęgi Rzymu, ze wzrostem wymiany handlowej i usług (umowy rozmaitego rodzaju stały się głównym źródłem uprawnień i obowiązków). Te w zmienionych warunkach powtórzyły się w Europie. W miarę narastania elementów gospodarki kapitalistycznej. Umowy stają się trzonem prawa prywatnego nowożytnej Europy. Umowa i jej ścisłe przestrzegania urosły do rangi aksjomatu zarówno w prawie ustrojowym jak i międzynarodowym. Dzięki umowie znaleziono moralne uzasadnienie obowiązków politycznych ciążących na jednostce. Posłuszeństwo wobec władcy tłumaczono już nie tylko względami religijnymi i strachem przed przemocą panującego, ale też umową, dobrowolnym zobowiązaniem wobec państwa. W ten sposób stworzono fikcję, że prawa i obowiązki rodzą się z autonomicznej decyzji jednostki, tak jakby jej dobrowolne przyzwolenie mogło uzasadnić istnienie państwa. W tej fikcji tkwią korzenie indywidualizmu. Konstrukcja umowy pociągnęła za sobą odrzucenie poglądu o podporządkowaniu jednostki społeczności. Społeczność jest bowiem zbiorem jednostek - podporządkowanie społeczności jednostce. Grotius dopuszczał wojny w przypadkach, kiedy w słusznej sprawie wyczerpano wszelkie możliwości pokojowego rozwiązania. Kiedy w czasie wojny milkną prawa ustanowione, w mocy pozostaje prawo natury. W swoich rozważaniach wprowadził również hasło suwerenności, ale wyróżnił suwerenność ogólną (dotyczącą państwa) i suwerenność szczegółową (dotyczy konkretnego piasta władzy). Dało to początek odróżnieniu suwerenności zewnętrznej od suwerenności wewnętrznej. Neologizowane pojęcia „suwerenność” i „prawo natury” będą podporządkowane idei kapitalizmu: własności prywatnej i staną się orężem nowej klasy w jej walce o treść i kształt nowożytnej Europy. Grotius należał do przedostatniego pokolenia gotowego poprzeć absolutyzm królewski, celem były wygodne pozycje w ekspansji handlowej i kolonialnej mieszczaństwa. Jego zdaniem prawo natury jest w pełni zracjonalizowane i związane z niezmienną naturą człowieka i istniałoby nawet, gdyby nie było Boga: „nawet Bóg nie może sprawić, by 2 razy 2 nie było 4”; wszystkie państwa mają równe prawo do korzystania z mórz; nie ma ustrojów idealnych. Wybór ustroju należy do ludu, ale nie oznacza to, że do ludu zawsze i na trwałe należy suwerenność. Lud może się jej zrzec: zwierzchność politycznej podobnie, jak własność może być przedmiotem obrotu. Brauch Spinoza (1632-1677). XVII wiek - Niderlandy i spory polityczne: partia centralistyczna, skupiona wokół Orańskich (>monarchizm), poparcie prostego ludu, kalwińskich pastorów; partia republikańska i libertyńska zamożnej burżuazji (na czele Jan de Witt); autonomia praw; tolerancja religijna; ograniczenie wpływów monarchii i klerykalizmu. Z partią republikańską związany był Benedykt Spinoza. Jego głośne dzieło „Traktat teologiczno-polityczny”: a) wiara i nauka: pismo święte - dzieło ludzkie, wykład zasad moralnych, dopasowanych do pojętności prostego ludu. Filozofia moralna Spinozy oparta na panteizmie (Bóg=natura) jest elitarna; moralność wsparta na rozumie dostępna jest mędrcom, ale nie prostaczkom. Pismo święte nie ma zatem wartości naukowej. Konieczne jest ścisłe oddzielenie teologii i filozofii - celem religii jest moralność i posłuszeństwo, celem filozofii - prawda: z pomieszania wiary i nauki powstają konflikty i prześladowania, należy oddzielić religię od wszelkich spekulacji filozoficznych i sprowadzić ją do niewielu prostych dogmatów. Szukał zasad „religii powszechnej i naturalnej”, gdyż jest ona potrzebna prostaczkom, dla których niedostępna jest sfera filozofii. Im prostsza religia, tym mniej okazji do sporów. Stan natury to rządy przemocy: „natura nie podlega prawom rozumu”, stan trwogi i wzajemnej wrogości ludzi. Aby żyć bezpiecznie, ludzie zrzeszają się we wspólnotę: umowa społeczna tworzy państwo w imię użyteczności, pożytku wskazywanego przez rozum. Państwo powstaje po to, by umożliwić ludziom „posługiwanie się rozumem wolnym” - celem państwa jest wolność. Zapewnia likwidację konfliktów międzyludzkich i racjonalną organizację życia. Wolny jest ten, który żyje rozumnie; b) demokracja - podstawą umowy społecznej jest użyteczność (obrona ludzi przed wzajemną wrogością, ale też tworzenie pozytywnych wartości: wspólnota jest źródłem społecznego bogactwa). Trzeba zatem, by ludzie słuchali praw państwa nie ze strachu, ale licząc na swój pożytek. Najwięcej pożytku dostrzegają ludzie w demokracji: poddany działa na pożytek ogółu, czyli i na swój własny; poddany zachowuje swe prawa naturalne, a raczej przelewa je na większą część społeczeństwa, którego sam jest częścią; zachowuje równość ludzi (prawo naturalne); zachowuje najwięcej wolności, stanowiącej cel państwa, bo wolność polega na kierowaniu się rozumem; nie ma praw niedorzecznych (większość w zgromadzeniu nie opowie się przecież za niedorzecznością); jeśli to możliwe, całe społeczeństwo winno wspólnie brać udział w rządach (w praktyce Spinoza godził się na system cenzusowy, uważał jednak, że elity rządzące nie powinny być zbyt wąskie); c) wolność przekonań, państwo i religia - poddani są winni państwu posłuszeństwo, państwo ma monopol stanowienia ustaw. Nie oznacza to jednak rezygnację z wolności przekonań: każdy ma np. prawo krytykowania ustaw. Państwo nie może ingerować w myślenie ludzi. Z gwarancji wolności myślenia nie mogą korzystać oczywiście poglądy wywrotne (przeciwne prawom). Państwo ma prawo określać podstawę kościoła, zasady kultu religijnego w jego zewnętrznych przejawach. Chodzi jedynie o organizację kultu, państwo nie narusza wolności poglądów religijnych - wyraz niechęci do klerykalizmu, ambicji politycznych kleru; d) ewolucja ustrojów - stan naturalny (anarchia) > monarchia (państwo żydowskie łączące władzę świecką i duchowną) > arystokracja (państwo chrześcijańskie, podległe kościołowi) > demokracja > państwo idealne przyszłości, kontrolujące kościół, tu rozkwitnie wolność i prawa rozumu zbliżą człowieka do Boga-Natury). Spinoza uważał, że nieskuteczne i zgubne są przewroty ustrojowe, obalające system zakorzeniony w tradycji kraju (w rządzonych przez stany Niderlandach nie był możliwy przewrót monarchiczny); po śmierci de Witta stworzył „Traktat polityczny”, rządy monarchy lub arystokraty, by społeczeństwo nie popadło w tyranię; do ograniczenia władzy: formy parlamentaryzmu i ludowa milicja (w monarchii), rozszerzenie grupy rządzącej i instytucjonalna ochrona praworządności (w arystokracji); bezpieczeństwo, pewność obrotu, szansę bogacenia się; pośrednikiem pomiędzy tradycjami, republikańskimi, wolnościowymi i tolerancyjnymi XVI wieku a oświeceniem.

22. Myśl polityczna w Anglii w epoce Rewolucji Angielskiej i Restauracji Stuartów (1640-1688). Poglądy Hobbera i Locke'a - 1) przesłanki historyczne: na początku XVII wieku panowanie Elżbiety I przyniosło wiele sukcesów mieszczaństwu; ograniczone wpływy arystokracji ziemiańskiej i landlordów; realizacja mieszczańskiego programu reformy kościoła; złamanie hegemonii Hiszpanii na morzu; większy popyt na kontynencie na angielskie produkty; ekspansja kolonialna rozszerzała rynki; wydobycie węgla i sukiennictwo pozwalało na akumulację kapitału; kapitalizm przenikał wieś; nowa szlachta (gentry) korzystała z pracy najemnej; wolni chłopi (youmen) włączeni do gospodarki towarowej. Nowy układ sił > zacieśnienie ekonomicznych związków wielkiej burżuazji i nowej szlachty, rozwarstwienie i ostre konflikty społeczne na wsi, konsolidacja zagrożonych sił konserwatywnych. Po objęciu tronu przez szkocką dynastię Stuartów (po śmierci Elżbiety I w 1603): znaczne zaostrzenie przedziałów społecznych; Jakub I prowadził politykę wrogą mieszczaństwu, opartej na arystokracji i szlachcie; przy pomocy patentów i monopoli krępował rozwój przemysłu i handlu; przywileje feudalne utrzymywały pasożytnictwo landlordów, a na mieszczaństwo spadały wysokie podatki i represje; zwrot ku katolicyzmowi; doszczętnie skompromitowano system rządów absolutnych. Celem tzw. wielkiej rebelii było obalenie absolutyzmu królewskiego. Hegemonem rewolucji była burżuazja i nowa szlachta wspierana aktywnie przez lud: miejskie pospólstwo i chłopów. Przeciwnikami ich byli królewska szlachta oraz anglikański kościół. W latach 40- i 50-tych, po zwycięstwie nad feudalną reakcją, obóz rewolucyjny przestał być monolitycznym blokiem. Ujawniła ona ogromny wachlarz poglądów: od absolutyzmu (program burżuazyjnej prawicy, później independentów), drobnomieszczańskiej doktryny lewellerów, po komunizm diggerów. 2) program rojalistów (dwór królewski i jego sojusznicy): według Jakuba I władza absolutystyczna opiera się na „bożych prawach króla”, jej źródłem jest „odwieczne” prawo bożej natury, a „Królowie - pisał w swoich traktatach - są autorami i twórcami prawa, a nie prawa autorami i twórcami królów”. Odrodzenie patriarchalnego charakteru monarchii - główny teoretyk to Robert Filmer, który dowodził, że nieograniczona władza monarchy ma ten sam charakter, co władza ojca nad potomstwem; legalnym jej źródłem jest dziedzictwo po praojcu Adamie; to jego sukcesorami są absolutni monarchowie. Przeciwnikom z parlamentu replikował, że władza królewska jest starsza od parlamentu, bo ma swe podstawy w ustawach Wilhelma Zdobywcy. Inni rojaliści powoływali się na prawo rzymskie i na zasadę niedopuszczalności oporu przeciw władzy. 3) independenci: centrum rewolucji był tzw. Długi Parlament (1640-1653). Jego członkowie reprezentowali różne postawy. Istniały co najmniej 2 nurty: prezbiteriański i independencki, a oba związane z programem zreformowanego kościoła, tzw. purytanizmem, wrogim kościołowi katolickiemu, jak i anglikańskiemu krytyka za ich lenistwo, rozrzutność, rozpustę, nadmierną liczbę świąt). Cenili oni przedsiębiorczość, energię, ekonomiczny sukces, bieda=lenistwo i brak zmysłu oszczędności (krytyka dworu i szlachty). Prezbiterianie prezentowali prawicę - wielka burżuazja miejska i wiejska. Independenci - średnia burżuazja, nowa szlachta. Do 1648 roku przewaga należała do prezbiterian. Ich program polityczny był skromny. Nie życzyli sobie absolutyzmu Karola I, ale nie mieli nic przeciwko monarchii „umiarkowanej”. Szukali możliwości porozumienia z królem i byli gotowi go uwolnić z więzienia w 1648 w zamian za zwierzchność parlamentu. Polityka ekonomiczna przyniosła wielkie zyski jedynie burżuazji. W grudniu 1648 independenci dokonali zamachu stanu przy wsparciu armii, oczyszczając parlament z prezbiterian. Independenci dokończyli ideowe rozgromienie absolutyzmu królewskiego. Monarchia była dla nich najgorszą formą rządów. Władza monarchiczna to uzurpacja władzy należnej reprezentacji narodu, dokonana przez Wilhelma Zdobywcę po bitwie pod Hastings. Karol I jest tyranem, władcą nielegalnym. Król jest niższy od ustawy, tak jak ta od parlamentu. Uzasadniają królobójstwo, podyktowane respektem dla praw fundamentalnych oraz koniecznością ocalenia narodu (salus populi). Dla obrony ludu można zawiesić normalną praworządność, po to, by stworzyć należyte warunki dla jej działania. Nie przyjęli zasady suwerenności ludu. Powoływali się na umowę społeczną, która też na lud nakładała obowiązek szanowania wielu zasad. Suwerenem jest parlament. „Władza ustawodawcza, która wydaje ustawy, nie może być związana przez nikogo prawem, poza naturą i celem jej własnej konstytucji. Dla prawidłowego funkcjonowania państwa niepotrzebna jest zgoda obywateli, wystarcza wola największej części narodu, a ta skupia się w parlamencie. „Najwyższa władza ustawodawcza spoczywa w jednej osobie i w ludzie zebranym w parlamencie”. > pogodzenie suwerenności parlamentu z dyktaturą jednostki w ramach ustroju republikańskiego. Suwerenny parlament, reprezentant ludu miał być kompletowany według cenzusu majątkowego. Zasada równości przy rozdziale mandatów w Izbie Gmin sprężona z ideą proporcjonalności. Hasło wolności bogacenia się + obrona nietykalności prywatnej własności. W miarę zaostrzania się wojny domowej i wzmacniania się konserwatyzmu independenckiego od ruchu odchodzą: 4) Milton - poeta, oddał wielkie zasługi independentom uzasadniając wykonanie wyroku śmierci na Karolu I. Oddalił się od nich, gdy słabły nurty prodemokratyczne w ich programie. Odrzucił tezę, jakoby władza suwerenna należała do parlamentu. Suwerenem jest lud, naród. Sięgał też do konstrukcji umowy społecznej: „władzę dał władcy lud, warunkowo, wedle praw i w poddaniu prawa zawierając kontrakt z władzą, lud zatrzymał jednak sobie substancję suwerenności”. Bronił republiki, jako rządu równości i sprawiedliwości. „Prawda nie zna różnic między osobami”. Władzę powinna sprawować „generalna rada najzdolniejszych mężów, wybieranych na określony czas przez naród, aby radzili w sprawach publicznych dla wspólnego dobra. Ale nie przelewa się suwerenności na tę radę, lecz deleguje się ją jedynie, jakoby w depozyt”. Parlament powinien być rozumnym wykonawcą woli narodu. Akcentował pełną swobodę słowa i druku, racjonalizm doprowadził go również do tezy, iż tylko całkowita tolerancja gwarantuje postęp, a dyskusja polityczna rodzi najlepsze rozwiązania. „Wszystkie poglądy, także błędy znane, (…) oddają usługi i pomoc w procesie uzyskiwania tego, co najprawdziwsze”; a) James Harrington - autor rozprawy „Oceana” - jeszcze dalej odchodził od programu independów. Sformułował tezę o równowadze własności (balance) w nowoczesnym państwie. Na podstawie analizy historii > warunkiem stabilizacji jest unikanie zbyt wielkich dysproporcji majątków wśród członków społeczeństwa. Państwo ma uniemożliwiać powstawanie wielkich fortun. 5) lewellerzy - jest to ruch zrównywaczy, niwelatorów. Członkowie to drobnomieszczaństwo i armia. Ideologiem był John Liburne. Program w projekcie konstytucji - „Umowa wolnego Ludu Anglii” z 1647 roku: hasło równości praw politycznych. Taka suwerenność ludu, która zakłada „sprawiedliwą wolność” i poszanowanie „wrodzonych praw człowieka”, a nie może ich znieść nawet parlament; silniej i na trwałe należy związać parlament z ludem; częsta rotacja posłów; odrzucali wybory cenzusowe > równe przedstawicielstwo miast i hrabstw, każdy ma prawo do wybierania reprezentantów do parlamentu; nikt nie jest obowiązany do posłuszeństwa władzy, której sam nie powołał; do parlamentu należy ustawodawstwo oraz nadzór nad urzędnikami. Żaden urzędnik ani oficer nie mógł być jednocześnie posłem; równość prawa bez względu na posiadłość, stan, przywilej, stopień, urodzenie, stanowisko; żądano gwarancji praworządności i obywatelskich swobód, tolerancji religijnej, wolności słowa i druku; nie było postulatu równości ekonomicznej, ani reformy rolnej. Biednym obiecywano doraźną pomoc państwa. 6) diggerzy: kolejny rozłam lewicy, tzw. prawdziwi lewellerzy lub kopacze. Najuboższe warstwy miejskiego i wiejskiego plebsu, które próbowały tworzyć komuny rolnicze. Były one jednak rozproszone, a liczba zwolenników nikła, mimo to potępieni przez bogatsze warstwy ze względu na swój radykalizm. Ich zdaniem: źródło nędzy i wyzysku tkwi we własności prywatnej - powinna ona zniknąć, gdyż prawo do ziemi jest naturalnym prawem danym człowiekowi przez Boga, a własność ziemi i jej płodów to naruszenie prawa bożego; pierwszym „prawdziwym lewellerem był sam Chrystus”; zniesienie własności nie przez rewolucję, lecz liczyli, że Bóg oświeci bogaczy, którzy wyrzekną się jej dobrowolnie; w toku burżuazyjnej rewolucji nie mogło być jednak miejsca dla ideologii komunistycznej; a) Winstanley - był to zbankrutowany kupiec londyński, który stworzył „Program ustroju wolności”: rewolucja nie mogła zwyciężyć, bo bogacze nie zostali oświeceni przez Boga > był to apel do Cromwella, aby zmusił możnych do przekazania ziem we wspólne władanie; elementy realizmu odnaleźć można w jego krytyce stosunków panujących w Anglii. Aparat wyzysku biednych przez bogatych. Poglądy Hobbes'a - pochwała absolutyzmu; miał on symbolizować pokój brutalnie przerwany przez rewolucję; człowiek to istota rządzona przez namiętności, jest z natury egoistą, każdy chce mieć więcej dóbr, a to prowadziło do konfliktów i wojen. Ale jest istotą rozumną, ale instynkt samozachowawczy nakazuje dążenie człowieka do zachowania pokoju. Powstanie państwa na zasadzie umowy, ale każdego z każdym (owszem, ja przekazuję władzę nad sobą komuś, ale pod warunkiem, że ty też to zrobisz). Umowa była porozumieniem się jednostek, więc władca nie jest nią zobowiązany, dostał władze w darze od ludzi, więc zmiana rządów nie wchodzi w grę, tylko suweren może reprezentować swoich poddanych. Tylko on decyduje o polityce, gdyż lud oddał mu swą suwerenność. Tylko absolutyzm zapewnia pokój i jest lepszy od anarchii, nie musi to być koniecznie monarchia. Nieposłuszeństwo, gdy władca przestaje być zdolny do zachowania spokoju. Poglądy Locke'a - śmierć Cromwella załamała ustrój protektoratu, a brak energicznego przywódcy sprawił dogodną sytuację do restauracji monarchii. Karol II zobowiązał się do szanowania zwierzchności parlamentu i wyrzekł się absolutyzmu. Partia Liberalna Wigów była przeciw absolutyzmowi, partia torysów popierała Karola, jak i brata Jakuba II, ale poparcie katolicyzmu pozbawił Jakuba poparcia i upadł. Na tron wszedł Wilhelm Orański. W 1689 roku ukazuje się „Bill of rights”: władza w ręce burżuazji i obszarników. Jej teoretykiem był Lock: wiedza oparta na doświadczeniu, władzę króla określa umowa z obywatelami, składa się z 2 części: najpierw porozumiewają się jednostki powołujące społeczeństwo, a dopiero potem umowa społeczna z władzą tworzy rząd, czyli państwo. W rezultacie zerwanie umowy z władzą nie niszczy społeczeństwa. Ustanowienie władzy nie może prowadzić do wyrzeknięcia się praw naturalnych przez człowieka; celem umowy jest ich wzmocnienie, ludzie rezygnują ze stanu natury i łączą się w społeczeństwo, ludzie oddają tylko prawo karania gwałcicieli praw naturalnych. Zakazuje wkraczania państwa do sfery produkcji i wymiany do życia religijnego, kulturalnego i społecznego. Własność do posiadania to podstawowe prawo naturalne; nie może być tak, by ktoś łączył władzę ustawodawczą z wykonawczą. Wybory do parlamentu na podstawie cenzusu majątkowego; 2 izby parlamentu - Izba Parów i Izba Gmin.

23. Myśl polityczna we Francji za panowania Ludwika XIV i Ludwika XV (Jakub Bosseuet, Montesquieu) - Montesquieu: kryzys absolutnej monarchii Burbonów dyskredytował się w XVIII wieku, co budziło opozycję wśród oświeconej arystokracji i stanu trzeciego, hamował rozwój i aspiracje polityczne warstw feudalnych. Przekonanie, że despocja powinna ustąpić rządom arystokratycznej elity, a honor szlachty będzie skuteczną zaporą przeciw jednowładztwu. Społeczeństwo powinien przenikać duch praw, który polega na różnych stosunkach, jakie prawa mogą mieć z różnymi rzeczami; duch praw jest różny dla różnych narodów, zależy od wielu czynników geograficznych i kulturowych. Nie można ustalić jednego uniwersalnego prawa dla wszystkich narodów i państw. Monteskiusza cechował głęboki relatywizm. Wyklucza istnienie ustroju idealnego, związanego rzekomo z prawem naturalnym (oczywiście takie istnieją, ale rozumność tych praw to właśnie relatywizm, tak więc trzeba je ujmować zgodnie z ich duchem, czyli w związku z ogółem warunków, w jakich żyje naród). Wolność, to możliwość czynienia tego, co umożliwiają ustawy, ale tylko dobre prawa wzmacniają wolność, zachowanie złotego środka i umiaru, nie jest wskazany zbytek formalizmu, bo to prowadzi do urojenia sensu prawa. Umiarkowanie w państwie muszą istnieć hamulce i równoważniki władzy. Monteskiusz podzielił ustroje na republiki (władza należy do ludu lub jego części, mogą być demokracje ogólne, ale to nierealne, bo dopuszczenie biedaków byłoby niemądre, arystokracje, ale one mogą istnieć tylko w małych państwach), monarchie (zgodne z prawami zachowania honoru) i despotyzm (arbitralne rządy jednostki, prawem jest wola suwerena). Podział władzy: 3 rodzaje władzy; muszą być rozdzielone, aby były praworządne: prawodawcza - parlament miał wyręczać lud w stanowieniu praw; wykonawcza - miała należeć do monarchy, przy pomocy ministrów; sądownicza - wybierane na krótko trybunały, wzajemnie uzupełnianie i kontrolowanie się; przewidywał hamulce wewnątrz, jak i na zewnątrz tych władz. Domagał się 2-izbowego parlamentu: niższa izba wybierana przez lud, a wyższa przez dziedziczność arystokracji. Król miał zatwierdzać ustawy, otwierać i zamykać obrady parlamentu, miałby jedynie prawo veta tak, aby nie mógł obejść się bez parlamentu. Odpowiedzialność parlamentarna ministrów; sądownictwo hamowane poprzez rotację i ustawę. Uważał, że bez szlachty niemożliwa byłaby monarchia, dawał jeszcze miejsce na przywileje i szlachectwo rodowe. Dwa rodzaje sprawiedliwych wojen: by odeprzeć najeźdźcę i by wspomóc sprzymierzeńca, który jest zaczepiony. Bossuet -

24. Wolter i „Encyklopedyści” - Franciszek Maria Arouet (Wolter). Za panowania Ludwika XIV nastąpiła faza sceptycyzmu - atakowano podstawowe zasady ustroju Francji. Krytyka pochodziła od tzw. filozofów reprezentujących pragnienia i aspiracje bogatego mieszczaństwa. W imię praw człowieka z powołaniem się na naturę i rozum - wypowiedzieli walkę fanatyzmowi religijnemu, samowoli władcy oraz uprzywilejowaniu szlachty i kleru. Równość oznaczała dla nich zniesienie systemu przywilejów; wolność tolerancję religijną, rozszerzenie praw gospodarczych i politycznych na bogate mieszczaństwo. Braterstwo walkę z separatyzmem feudalnym. Doktryny, które się następnie rozwinęły, rozważamy w 2 fazach (biorąc pod uwagę okres od śmierci Ludwika XIV do rewolucji): a) do połowy XVIII wieku - poglądy krytyczne, ale cechuje je ugodowość i kompromisowość (Wolter i Monteskiusz); b) zakończona rewolucją - filozofia radykalna: krytyka religii prowadzi do ateizmu, zaś krytyka ustroju do obalenia monarchii (poglądy autorów „encyklopedii”, a zwłaszcza Diderot i Rousseau) - czynnik rozwoju nauki, rozwój techniki. Poglądy Woltera odpowiadały bogatej burżuazji, która nie chciała burzyć ustalonego porządku, nie pragnęła rewolucji, lecz jedynie takiej przebudowy ustroju, który by uwzględniał jej interesy klasowe. Wolter proponuje ideę światłego absolutyzmu: oświecony król, przyjaciel filozofii i protektor filozofów (mieli oni być doradcami króla), miał być autorem reform znoszących podstawy feudalizmu, nie narzucał religii, jedynie do niej przekonywał. Wolter nie dopuszczał myśli o zmianie ustroju przez lud (tj. rewolucji), zmiany mogą być dokonane zarządzeniami monarchy przy zagwarantowaniu jego nieograniczonej władzy (absolutyzm oświecony szybko przyjmują: Katarzyna II w Rosji, Fryderyk II w Prusach, Józef II w Austrii). Absolutyzm oświecony nie był dla Woltera celem, ale jedynie środkiem do celu, tj. do stworzenia społeczeństwa opartego na burżuazyjnych ideałach wolności własności, czyli podstawowych prawach natury. Ideałem ustrojowym dla Woltera był system konstytucyjny angielski + krytyka despocji. Wzorowa monarchia jest rządzona przez posiadaczy; biedacy nie mają żadnego tytułu, aby uzyskać pełnię praw politycznych w państwie. „Nie jest możliwe na naszym nieszczęsnym globie, aby ludzie żyjący w społeczeństwie nie byli podzieleni na dwie klasy: bogatych, którzy rządzą i na biednych, którzy im służą”. „Gdy motłoch zaczyna rozumować, wszystko jest stracone”. Równość polega jedynie na równości ludzi wobec prawa natury (może decydować o sobie, swej rodzinie, swym majątku), w sferze polityczno-prawnej równość jest nieosiągalna. Wolność nie jest nieograniczona, wolność uzależniona jest od praw, wolność to praworządność. Własność to swoboda bogacenia się i decydowania o swoim majątku (burżuazyjny utylitaryzm). Wolter chwalił pożytek zbytku i wyrafinowanych przyjemności, które dają postęp cywilizacji. Luksus sprzyja rozwojowi produkcji, daje zatrudnienie rzeszy biednych, bogaci państwo - egoizm w bogaceniu się jednostek jest wartościowy społecznie. Ludzkie przywary: zbytek, pycha, chciwość są warunkiem pomyślności ogólnej. 3 rzeczy wpływają nieprzerwanie na ducha ludzkiego: klimat, rząd i religia. Na losy społeczeństwa wpływają również ludzkie poglądy. Wolter negatywnie oceniał dotychczasowe poglądy, które kształtował przesąd, fanatyzm i ciemnota. Jest jednak optymistą, gdyż wierzy w postęp umysłu ludzkiego. Jego koncepcja historiografii zrywała z chronologicznym zestawieniem niezliczonych faktów, czy też mniej lub bardziej sfałszowanymi opisami bohaterskich czynów. W dziejach całej ludzkości uwzględniał jedynie rozwój kultury przejawiającej się w osiągnięciach na polu nauki, architektury, sztuki, prawa i obyczajów. Pokazują one drogę ludzi do królestwa rozumu. Odkrycie prawdy pozwoli przeprowadzić ludzkość z ignorancji i fanatyzmu na stały ląd. Ogromną w tym rolę odgrywają filozofowie. Współcześni mówili o nim, że piekło złożyło w jego ręce całą swą moc. Koncentrował się bowiem w zasadzie na walce o wolność religii. Każdy człowiek ma swe wewnętrzne, indywidualne życie, swe osobiste wartości, na które nikt z zewnątrz nie może oddziaływać. Człowiek zatem nie powinien być skrępowany w uzewnętrznianiu swych wierzeń i poglądów. Ustawodawstwo powinno chronić wolność jednostki (koncentrował się na obronie oskarżonych przez samowolą władz); walczył z fanatyzmem, zachowując z religii objawionej jedynie wiarę w istnienie Boga; kościół służy państwu, jego funkcje sprowadzone do nauczania moralności chrześcijańskiej. Przeciwny przywilejom kleru i sądów kościelnych. Domagał się kontroli państwa nad majątkami kościelnymi; polemizował z despotyzmem gwałcącym prawa. Trzeba, aby prawa były rozumne, szanujące naturalne uprawnienia ludzi; występował przeciw samowoli szlachty, prawom senioralnym, uciskowi feudalnemu chłopów. Dionizy Diderot (1713-1784): pewne radykalizowanie się burżuazyjnego liberalizmu obrazuje jego doktryna. Był on głównym autorem „Wielkiej Encyklopedii”, stanowiącej podsumowanie ludzkiej wiedzy XVIII wieku. Był empirykiem i eklektykiem, nie szukał prawdy w abstrakcyjnych regułach. Jedna jest tylko cnota-sprawiedliwość, „obowiązek-być szczęśliwym”. SPRAWIEDLIWOŚĆ - przestrzeganie zawartych układów, które w różnych krajach mogą mieć różną treść. W szczególności domagał się przestrzegania praw przez monarchów. „Wszystkie samowolne rządy są złe, nie wyłączając rządów władcy dobrego, stanowczego, sprawiedliwego i „oświeconego”. Despotyzm nie polega na złym używaniu władzy, ale na samym zakresie władzy, którą sobie przywłaszcza”. Zaprojektował system praw dla Rosji: domagał się od imperatorowej wyrzeczenia się despotyzmu, stworzenia reprezentacji i poddania się jej kontroli, głębokie reformy społeczne. Pozostawało to oczywiście w sferze marzeń. Zasada reprezentacji narodu, kontrolującej i karzącej złych władców to fundament sprawiedliwego państwa. Marzył o tym, by reprezentantem suwerennego ludu mógł być parlament. SZCZĘŚCIE - daje bogacenie się jednostek. Stąd chciał gwarancji dla własności, wolności handlu, „taniego” rządu. „Trzeba, aby lud był oświecony, wolny i cnotliwy” - upowszechnienie oświaty, kształcenie ludu. Uznał prawo do rewolucji uciskanych ludów. Rewolucję amerykańską witał z entuzjazmem. Upatrywał w niej azyl przed fanatyzmem i tyranią. „Naród odradza się tylko w kąpieli krwi”. Przyczyną rewolucji nie są opinie filozofów, ale stan, w którym lud nie może „cierpieć więcej i dłużej”. W zapatrywaniach zbliżał się do materialistów: Hewetiusa (egoistyczne pragnienie zadowolenia i unikanie cierpienia jest dla niego zasadniczym motywem determinującym oceny ludzkie; konsekwencją jest utylitaryzm etyczny i postulat zapewnienia maksimum dobra największej liczbie osób).; Holbacha (ateizm). Diderot był zdania, że w miarę, jak społeczeństwo wyzwalać się będzie z pęt teologii, będzie musiało nieuchronnie radykalizować się politycznie.

„Encyklopedia” wydawana w latach 1751-1772. W porównaniu z myślicielami I fazy oświecenia, jej autorzy nie tylko byli radykalni w swej krytyce starego porządku, ale dokonali rewolucji w sposobie myślenia. O ile ich poprzednicy zwracali się do zamkniętych kręgów elity intelektualnej, o tyle autorzy „Encyklopedii” uczyli całe społeczeństwo patrzeć na otaczający ich świat w kategoriach laickich. Zaszczepiali optymistyczną wiarę w człowieka, który rozpocznie walkę o zbudowanie własnymi rękami królestwa rozumu na ziemi. Był to okres, gdy: powszechnie odczuwano nastroje antyrojalistyczne; fala antyklerykalizmu doprowadziła do likwidacji zakonu jezuitów; Francja poniosła klęski w wojnie z Anglią - traci Kanadę, dolinę Ohio, lewy brzeg Missisipi i wpływy w Indiach; wzrost pozycji Prus; próba Turgota naprawienia gospodarki poszła na marne - odsunięty od władzy; wzrost sprzeczności pomiędzy starymi a nowymi siłami; burżuazja uświadamia sobie, że monarchia absolutna i wspierający ją kościół są głównymi zaporami rozwoju.

25. Poglądy J.J. Rousseau - pierwotny człowiek czuł potrzeby życia społecznego, był sam i sam zaspokajał swoje skromne potrzeby; był tak indywidualną postacią, że mógł nie rozpoznawać innych ludzi, nie było więc walk i zła. Do organizowania się zmusiły człowieka klęski, pożary lasów, wylewy rzek, musieli łączyć się dla naprawienia szkód i zapobieganiu im. Powstała rodzina, która zrodziła uczucia miłości, przywiązania, jak i zazdrości i lenistwa, człowiek stawał się amatorem wygody, własność prywatna dała początek nierówności, ona też spowodował pierwsze wojny. Aby bronić tych, którzy mniej posiadali przed natarczywością bogaczy, powstało państwo, ale bogacze okłamali lud i powstały despotyzmy, gdyż nie było jednego, energicznego władcy. Dzieło „Umowa społeczna” - treść umowy ma charakter idealnej konstrukcji, nie może być umowy, która krzywdzi jedną stronę, szukał wzoru, który będzie podstawą prawdziwej wolności. Podstawą ma być równość, każdy musi oddać społeczeństwu wszystkie swe uprawnienia, a wtedy znikną nierówności, każdy oddaje wszystko, by odebrać to z ochroną prawną. Suwerenność ludzi jest niezbywalna, zwierzchnictwo ludu to wykonywanie woli powszechnej; jego ideałem była demokracja bezpośrednia, zgromadzenia ludowe; suwerenność ludu jest też niepodzielna, traktowanie ludu jako jednej całości. Wystarcza wola większości, nie musi być całość; był przeciw partiom politycznym, które nie reprezentowały ogólnych interesów, treścią suwerenności ludu jest jego wyłączność prawodawcza i kontrola nad rządem. Demokracja - wszyscy powinni tworzyć prawo i je wykonywać, ale słabością jest rząd bez rządu, czyli chaos, ale jest nierealny, chyba, że lud złożony byłby z bogów. Monarchia jest nie do pogodzenia z suwerennością ludu; królowie dążą do absolutyzmu; bezkrólewia to wielkie niebezpieczeństwo; wady dziedziczności - lud rzadziej myli się w wyborze, niż książę. Arystokracja - najlepszy i najnaturalniejszy wybór - przecież mądrzy powinni rządzić pospólstwem, o ile robią to dla ogólnego dobra, najlepsze, aby wybrani przez lud. Postulował ograniczenie wolności i bogactwa, był teoretykiem drobnomieszczaństwa.

26. Ideologia utopijna XVIII wieku (d'Alais, Swift, Meslier, Morelly) - Jean Meslier - jest jednym z najwcześniejszych i najoryginalniejszych przedstawicieli francuskiego komunizmu utopijnego oraz francuskiego materializmu XVIII wieku. Urodził się on w 1664 roku w Szampanii we wsi Mazerny - był proboszczem. Najsłynniejsze jego dzieło „Testament”, gdzie zawarte były idee społeczno-polityczne. Są tam opisane wszelkie wady, jakie nękały 18-wieczną Francję. Na pierwsze miejsce wśród tych wad Meslier wysuwa „nieproporcjonalny” podział dóbr między stanami”. Jego poglądy: wszyscy ludzie są równi i wszyscy mają takie samo prawo do życia, do korzystania z wolności i z części dóbr ziemskich; chłopi są prawdziwymi niewolnikami szlachty; szlachtę porównuje do diabłów; kosztem ludu żyje mnóstwo niepotrzebnych ludzi (darmozjadów); darmozjadami nazywa duchowieństwo, które jest najlepiej zabezpieczone pod względem materialnym; krytykuje absolutyzm - wszyscy królowie i książęta są tyranami; absolutyzm niszczy dobrobyt narodu nie tylko podatkami, ale i wojnami; oskarża Ludwika XIV o to, że jeszcze żaden król nie wyrządził narodowi tyle krzywd; obowiązkiem władców jest zapewnienie narodom pokoju i bezpieczeństwa; ustrój feudalny i absolutny nie może być naprawiony, powinien zostać całkowicie zlikwidowany; najbardziej rozpowszechnioną wadą życia społecznego są wszystkie dobra i bogactwa ziemskie znajdujące się w rękach prywatnych; własność prywatna to drzwi do złych skłonności; własność prywatna wywołuje nierówność i jest przyczyną niezliczonych nieszczęść i cierpień; idealne społeczeństwo to związek gmin i parafii; małżeństwa w sensie prawnym w „normalnym” społeczeństwie być nie powinno; budując „normalne” społeczeństwo, za podstawę bierze stosunki miejskie; prawdziwą przyczyną wszystkich nieszczęść i wad społeczeństwa jest ścisłe przymierze dwóch rodzajów kłamców: duchowieństwa i władców świeckich; religia popiera najgorszy ze wszystkich rządów, rząd natomiast popiera religię, której bezsens przekracza wszelkie granice. Jego antyreligijność można podzielić na 3 grupy: a) ukazujące niesprawiedliwość ustroju społecznego; b) przeciwko poszczególnym zasadom doktryny chrześcijańskiej: troistość Boga, dogmat grzechu pierworodnego, odkupienie grzechów; c) ogólne zasady religii, nauki o Bogu i nieśmiertelności duszy. Morelly - był to jeden z najczystszych wyrazicieli socjalizmu realistycznego. Jego teoria społeczna oparta jest na prawie naturalnym. „W dziedzinie moralności tylko natura jest stała i niezmienna” - podstawowa zasada społecznej teorii. Idea natury jest tym, co go najbardziej interesuje. Według niego człowiek żyjący w warunkach naturalnych, jest człowiekiem pierwotnym. Zgodnie z francuską filozofią materialistyczną XVIII wieku wprowadza cechy społeczne, a więc i moralność człowieka z instynktu samozachowawczego. Okres, w którym był istotą pierwotną Morelly nazywa złotym wiekiem, wiekiem pierwotnej niewinności. Pierwotną niewinnością nazywa życie w komunizmie, który uważa za najlepszy ustrój dla ludu. Uważa, że każdy naród swój początek zawdzięcza kilku połączonym rodzinom. Władza w tych rodzinach należy do ojców i tylko oni mają prawa polityczne. Jego zdaniem, jedynymi prawami w tym patriarchacie są prawa przywiązania i miłości rodzinnej. Komunistyczne społeczeństwo Morelly'a powinno stanowić jedną całość gospodarczą, która kierowana będzie przez jeden plan gospodarczy, który będzie uwzględniał potrzeby wszystkich członków społeczeństwa. Jego komunizm ma charakter centralistyczny. Morelly przeprowadza wyraźne granice między rolnictwem a przemysłem. Uważa, że każda produkcja społeczna powinna być dostosowana do potrzeb społeczeństwa, a wszystkie wyroby produkcji są dzielone między obywateli. Od pewnego wieku małżeństwo powinno być obowiązkowe. Uważa, że dzieci powinny być przy rodzinie do piątego roku życia. Później mają być oddane do domów dziecka, gdzie państwo zajmie się ich wychowaniem i kształceniem. Władzę w państwie powinni sprawować po kolei ojcowie rodzin, corocznie się zmieniający. Morelly swoim modelu ustroju proponuje zasadę kolejności i wyłącza całkowicie zasadę jakiegokolwiek wyboru. Jego filozofia społeczna daje najlepszy wzór socjalizmu racjonalistycznego.

259

---