Na wysokim, skalistym wzgórzu wapiennym wznoszą się ruiny zamku królewskiego. Pierwotny zamek znajdował się na najwyższym szczycie skały. Pozostały tu ruiny wieży o okrągłym zarysie. Zamek został zbudowany prawdopodobnie w połowie XIV w. przez Kazimierza Wielkiego. Związany był z systemem obrony granic państwa od strony Śląska. W roku 1370 Ludwik Węgierski nadał zamek Władysławowi Opolczykowi. Jednak już w 1396 r. został odebrany zbrojnie przez Władysława Jagiełłę. Przypuszczalnie w XV i XVI w. był rozbudowywany przez Myszkowskich i Męcińskich. Niestety przy dzisiejszym stanie badań nie można dokładnie określić poszczególnych etapów rozbudowy.

Miejscowość i zamek wzmiankowane były w 1388 roku jako własność Pełki Bydlińskiego i Niemierzy z Galowa. W XVI wieku zamek należał do Bonerów i Firlejów, a w końcu tego wieku został przebudowany na kościół św. Krzyża, funkcjonujący do XVIII wieku. Ruiny zamku-kościoła znajdują się na szczycie wzgórza, z których 17-18 listopada 1914 roku Legiony Piłsudskiego atakowały pozycje wojsk rosyjskich w Załężu. W historii bój ten jest określany jako bitwa pod Krzywopłotami. Mogiła poległych legionistów znajduje się na cmentarzu, usytuowanym na wschodnim stoku wzgórza. Przy wejściu na cmentarz znajduje się kaplica z XVIII wieku, murowana z kamienia wapiennego. Kościół parafialny we wsi pochodzi z XIX wieku.

 

Kościół i pustelnia błogosławionej Salomei wzniesiona na miejscu dawnego zamku i klasztoru Klarysek sprowadzonych tu w 1262 roku z Zawichostu przez Bolesława Wstydliwego. Po przeniesieniu w 1320 roku konwentu do Krakowa klasztor popadł w ruinę. Dopiero w XVII wieku, w związku z toczącym się procesem beatyfikacyjnym Salomei (1211-1268), przełożonej Klarysek, poprzednio żony króla halickiego Kolomana, siostry Bolesława Wstydliwego - zrodziła się idea stworzenia w Grodzisku ośrodka jej kultu. W 1624 roku została wzniesiona Kaplica Wniebowzięcia NMP, a następnie w latach 1677-90 obecny zespół architektoniczny. Kościół barokowy, posadowiony na resztkach dawnej romańskiej budowli. Wnętrze barokowe, oryginalnie skomponowane w czarnym i szarym marmurze oraz stiuku. Przed wejściem kolumna błogosławionej Salomei ze statuą świętej Klary. W otoczeniu mur z bramkami oraz posągami św. Jadwigi, jej męża Henryka Brodatego, Bolesława Wstydliwego, jego żony bł. Kingi oraz króla Kolomana. Od zachodu ceglana bramka stanowiąca pozostałość muru otaczającego pierwotnie niżej położony dziedziniec, zamknięty z przeciwnej strony trzema grotami - domkami modlitewnymi. Na środku rzeźba słonia dźwigającego obelisk, z 1686 roku, dawniej wodotrysk. Na zboczu znajduje się rzekoma pustelnia błogosławionej Salomei.

 

Na wsch. od wsi Mirów, na skalistym wapiennym wzgórzu w paśmie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej położone są ruiny zamku rycerskiego. Prawdopodobnie pierwsze umocnienia wzniósł Kazimierz Wielki jako nadgraniczną strażnicę w systemie obronnym królestwa od strony Śląska. Początkowo Mirów był własnością rodu Lisów z niedalekiego zameczku w Koziegłowach. Od lat sześćdziesiątych XIV w. przebudowywali oni strażnicę na zamek rycerski, o którym pierwsza historyczna wzmianka pojawia się w roku 1405, wymieniająca również burgrabiego Sassina. W 1442 r. zamek kupił Piotr z Bnina. Około r. 1489 zamek został sprzedany rodzinie Myszkowskich, którzy odtąd do nazwiska dopisywali "z Mirowa". Myszkowscy znacznie rozbudowali zamek. Od r. 1633 właścicielami byli Korycińscy, po nich Męcińscy. Zamek został opuszczony w r. 1787 i od tamtej pory popadł w ruinę, co zostało odnotowane na mapie Karola Perthesa z końca XVIII w. W poł. XIX w. przeprowdzono pierwszą inwentaryzację zabytków w Polsce, zamek w tym czasie nie miał dachów, a mury w wielu miejscach były już zwalone, jednak ogólny zarys założenia był jeszcze czytelny. W roku 1934 runęła płd. ściana wieży mieszkalnej. Malownicze ruiny zamku zostały zabezpieczone i poddane zabiegom konserwatorskim. Z masy murów można wyodrębnić pierwotną strażnicę kazimierzowską, która prawdopodobnie znajdowała się na szczycie skały jurajskiej, około 13-17 m powyżej sąsiedniego terenu. Strażnica zajmowała pow. ok. 270 m^2. Prawdopodobnie nie miała wieży i otaczał ją tylko mur obwodowy. Do wykonania muru otaczającego dziedziniec gospodarczy, który znajdował się u płd. podnóża zamku, wykorzystano kamień łamany, w układzie pasmowym. W XIV w. strażnica została przekształcona na zamek rycerski. W części zach. stanęła wtedy niewielka i nieforemna wieżyczka, a w skale wykuto piwnice i dolne pomieszczenia. Jedyną drogą komunikacji były kręcone schody wykute w skale. Do płd. dziedzińca dostawiono nowe mury obwodowe zamykające skałę z zamkiem wysokim i wykorzystujące skalne występy. Od strony płd.-wsch. znajdował się wjazd na dolny dziedziniec, prowadzący przez fosę i bramę. Na skalnym występie od strony płn.-wsch. została wzniesiona na planie czworobocznym baszta. Tak rozbudowany dwuczłonowy zamek zajmował pow. ok. 1200 m^2. Do skały zamkowej w 2 poł. XV w. została dostawiona wielka wieża mieszkalna. Zbudowano ją z kamienia na planie czworobocznym. Miała aż pięć kondygnacji przykrytych stropami. Zachowane jeszcze przed 1933 r. ciosowe obramowania drzwi i okien wskazują, że dwie górne kondygnacje wzniesiono w 2 poł. XVI w., gdy Mirów znajdował się w rękach Myszkowskich, którzy prawdopodobnie przebudowali cały zamek. Zamek w Mirowie jest ciekawym przykładem adaptacji średniowiecznego zamku strażniczego do celów mieszkalnych w XVI w.

 

Zamek w Morsku nazywany Bąkowcem datowany jest na XIV wiek. Położenie i budowa bardziej kwalifikują go do strażnic obronnych. Ruiny zamku znajdują się na skalistym wzgórzu. W roku 1327 Władysław Łokietek oddał wieś Morsko kanonikom laterańskim w Mystowie. Na początku XVI wieku była własnością rodziny Włodków, którzy prawdopodobnie na przełomie XV i XVI wieku zbudowali zamek z kamienia. Następnie Morsko przejęli Zborowscy a po nich Brzescy i Giebułtowscy. W XVII wieku zamek został opuszczony. W latach 1929-33 architekt Witold Czeczott wzniósł nowy dom mieszkalny po stronie południowej wzgórza zamkowego. Na podstawie istniejących murów można ustalić, że zamek został założony na planie nieregularnego wieloboku i miał powierzchnię około 500m^2., składał się z części mieszkalnej i obronnej. Do zamku można było się dostać tylko pieszo z przedzamcza położonego poniżej od strony zachodniej, które było otoczone wałami łączącymi pojedyncze skałki. Zamek w Morsku jest przykładem zamku dobrze wykorzystującego warunki naturalne do potrzeb obronnych. Zamek położony jest na terenie ośrodka rekreacyjno-wypoczynkowego Morsko.

 

Na wzgórzu, od strony północnej położone są, wśród skał wapiennych, ruiny zamku rycerskiego. Murowany zamek został wzniesiony przez rodzinę Włodków Sulimczyków. Pierwszą wzmiankę o Włodku z Ogrodzieńca odnajdujemy w dokumentach z 1385 roku. Do roku 1470 zamek stanowił siedzibę rodową założycieli. Potem przeszedł przez ręce mieszczan krakowskich Salomonowiczów i rodziny Granowskich, by w pierwszych latach XV wieku powrócić do Włodków. W roku 1523 Ogrodzieniec został kupiony przez Jana Bonera, burgrabię i żupnika krakowskiego. Po jego śmierci zamek przejął jego bratanek Seweryn Boner. W latach 1530-45 na miejscu dawnej warowni średniowiecznej stanął zamek renesansowy. Wraz z córką Seweryna Bonera, Zofią, w 1562 roku zamek trafia w ręce marszałka wielkiego koronnego, Jana Firleja. W 1587 roku zamek został zdobyty przez wojska pretendenta do tronu polskiego, arcyksięcia Maksymiliana. W 1655 roku zamek został częściowo spalony przez wojska szwedzkie. W roku 1669 zamek kupił kasztelan krakowski, Stanisław Warszycki. Jako wiano przeszedł na własność rodziny Męcińskich w roku 1695. W roku 1702 zamek uległ pożarowi spowodowanemu przez szwedzkie wojska Karola XII. Męcińscy sprzedali zamek około 1784 roku. W roku 1810 zamek wciąż był częściowo zamieszkiwany. Kolejni właściciele zaniedbywali zamek doprowadzając go do zupełnej ruiny. W latach 1956 i 1960 Włodzimierz Błaszczyk, a następnie w latach 1964-65 Andrzej Gruszecki przeprowadzili badania archeologiczne i architektoniczne, które ujawniły wiele tajemnic zamku. Zamek powstał w XIV i XV wieku jako warownia Włodków. Z trzech stron otaczały go strome skały stanowiące naturalną osłonę warowni. Od strony północno - zachodniej, nie osłoniętej skałami, obwód warowny zamykały prawdopodobnie umocnienia w postaci wału lub muru. Na skałach wznosiły się budynki, a na rozległej skale od strony południowej stał budynek mieszkalny. Od wschodu, na wąskiej skale zamykającej dziedziniec stał początkowo budynek drewniany, zastąpiony domem murowanym z kamienia i cegły, postawionym około XV wieku. Wjazd do zamku Włodków prowadził wąską szczeliną pomiędzy skałami od strony wschodniej. Prawdopodobnie znajdowała się tu też brama, która w XVII wieku została zastąpiona wieżą bramną. Zamek Włodków został prawie zupełnie rozebrany około roku 1530, aby postawić nowy zamek, stanowiący główny element wielkiego zespołu warownego wzniesionego przez Seweryna Bonera. Składał się on z zamku górnego i położonego poniżej przedzamcza o powierzchni około 3 hektarów. Otoczony był murami łączącymi odosobnione skałki występujące na stoku. W obrębie murów znajdowały się zabudowania mieszkalne dla załogi i służby oraz zabudowania gospodarcze ze stajniami. Od północnego zachodu prowadził wjazd na przedzamcze. Przy budynku bramnym znajdowała się niewielka fosa. Do budowy zamku górnego wykorzystano na różnych poziomach wielkie skały. Został on zbudowany na nieregularnym planie z wapienia. Z trzech stron zamykały go budynki mieszkalne, a od wschodu mur wzniesiony na skale, gdzie stał stary budynek. Wewnątrz znajdował się otoczony krużgankami dziedziniec. Na południowo - zachodnim narożniku południowego budynku wzniesionego na dużej skale, w której umieszczono dwukondygnacyjne piwnice stała charakterystyczna wieża cylindryczna zwieńczona ślepymi gankami (machikułami), nazywana w XVII wieku basztą Kredencerską. W południowej ścianie tego budynku znajdowała się druga wieża. W dolnych kondygnacjach była czworoboczna, w wyższych cylindryczna. Sześciokondygnacyjna wieża bramna zbudowana została na planie kwadratu, ale najwyższa kondygnacja była cylindryczna. Do południowego budynku, od zewnątrz dostawiono dwie budowle broniące zamku. Kurza Noga była wielkim budynkiem na planie prostokąta wzniesionym u podnóża skały. W trzech dolnych kondygnacjach znajdowały się cele opatrzone strzelnicami, natomiast dwie wyższe służyły za mieszkania. Druga budowla stanęła na skale wznoszącej się w kierunku południowo wschodnim i stanowiła w dolnej kondygnacji basztę z 1561-1576 roku, wysuniętą na zewnątrz i zamkniętą ustawionymi pod kątem ścianami czołowymi. Drugi dziedziniec znajdował się pomiędzy basztą a Kurzą Nogą. Od południa zamek był otoczony murem ze strzelnicami i gankiem straży. Od zachodu, gdzie na skale zbudowano zamek, znajdował się trzeci dziedziniec z narożną cylindryczną basztą ze strzelnicami. Zamek w okresie renesansu, gdy właścicielem był Seweryn Boner pełnił podwójną funkcję - reprezentacyjno - warowną.

 

Na skalistym wzgórzu wapiennym, wznoszącym się ponad 36 metrów nad doliną Prądnika, na jego prawym brzegu znajdują się ruiny zamku królewskiego. U Janka z Czarnkowa i Długosza czytamy, że zamek ten zbudował Kazimierz Wielki. A w XV wieku pojawił się już starosta zamkowy. W pierwszej połowie XVI wieku zamek trafił do rąk prywatnych. Ale już w połowie XVI wieku ponownie stał się własnością królewską, a starostą został Jan Boner. Kolejnymi starostami byli: Mikołaj Koryciński herbu Topór - na początku XVII wieku; jego syn Mikołaj, kasztelan sądecki w 1615 roku, który odbudował zamek, a sejm w roku 1643 zwrócił mu wszystkie koszta z tym związane; następnie jego syn, również Mikołaj, aż do śmierci w 1651 roku; i Stefan Koryciński, kanclerz wielki koronny, który według lustracji z 1660 roku wystawił nowy dom mieszkalny na zamku. W połowie XVIII wieku Ojców przejęli Łubieńscy, a po nich Załuscy. Ostatnim polskim starostą był Teofil Załuski, który na zamku gościł Stanisława Augusta. W roku 1826 zamek został opuszczony i popadł w ruinę. W roku 1835 Wojciech Prendowski kupił Ojców na licytacji. Około roku 1840 Prendowski zlecił architektowi Franciszkowi Marii Lanciemu wykonanie projektu pełnej odbudowy zamku. Niestety projekt nie został zrealizowany. Kolejnymi właścicielami byli Przeździeccy i Krasińscy. Dopiero w roku 1893 przeprowadzono restaurację zamku. Zachowały się tylko fragmenty murów obwodowych, ruiny budynku z XVII wieku, wielka ośmioboczna wieża, budynek bramny i resztki filarów mostowych. Ruiny zamku zajmują powierzchnię 6000 m^2. Zamek w Ojcowie zbudowano z wapienia. Składa się z dwóch części: wschodnią założono na planie regularnego prostokąta, zachodnia ma kształt nieregularny, jest wyżej położona i skalista. Wjazd do zamku prowadził od zachodu przez most umieszczony na murowanych filarach i przez budynek bramny znajdujący się w pobliżu wieży. Główną wieżę wzniesiono na szczycie skały, ponad 12 m nad dziedzińcem i włączono w obwód muru. Zbudowano ją z kamienia ciosanego, na planie ośmioboku, wewnątrz okrągła, cztero kondygnacyjna, ze śladami pierwotnego zwieńczenia na wysokości 13 m. Dziedziniec zamkowy zamknięty był od wschodu dużym domem mieszkalnym, którego ślady widoczne były jeszcze w 1897 roku. Na dziedzińcu znajdowała się studnia. Przy ścianie północnej stał budynek przymurny. Od południowej, dopiero przed rokiem 1658, na skalnym występie został wzniesiony dwutraktowy budynek mieszkalny z kaplicą, będący zapewne siedzibą starościńską. Twórcy zamku w Ojcowie wspaniale wykorzystali naturalne warunki terenowe w układzie przestrzennym i systemie obronnym. O wyraźnie przemyślanym programie całego warownego założenia świadczy ustawienie wieży głównej pełniącej jednocześnie rolę strażnicy i elementu górującego nad dojazdem, a więc broniącego zamku od strony zagrożenia.

 

Ruiny zamku królewskiego znajdują się na skalistym wzgórzu wśród skałek wapiennych. Zamek został zbudowany w połowie XIV wieku przez Kazimierza Wielkiego, jako jedna z warowni w systemie obrony granic od strony Śląska (pisze o tym Janko z Czarnkowa i Długosz). W 1370 roku Ludwik Węgierski oddał zamek w lenno Władysławowi Opolczykowi. W 1396 roku zamek został siłą odebrany przez Władysława Jagiełłę. Na początku XV wieku zamek został przekazany w dzierżawę Janowi Odrowążowi ze Szczekocin. Książęta śląscy wiele razy najeżdżali Olsztyn w latach 1442-57. Rozbudowano wtedy zamek w kierunku południowo-zachodnim, a w roku 1488 na południe od zamku założono miasto. Część północno-wschodnia zamku górnego została rozbudowana w latach 1540-51 przez starostę Piotra Opalińskiego. W grudniu 1587 roku Kacper Karliński obronił zamek przed najazdem arcyksięcia Maksymiliana, pretendenta do tronu polskiego. Zamek jednak został uszkodzony, na co wskazuje lustracja z roku 1594. W 1656 roku zamek został oblężony przez Szwedów i w końcu zdobyty. Chociaż Olsztyn był siedzibą starostów królewskich od połowy XVII wieku zaczął popadać w ruinę. W 1722 roku w olsztyńskim kościele wybuchł pożar. Materiał na odbudowę spalonego kościoła uzyskano rozbierając częściowo ruiny zamku. Dzisiejsze ruiny stanowią wyraźny akcent w krajobrazie wyrastając wprost ze skalnego podłoża. Zarys tego ogromnego zespołu warownego, na który składał się zamek górny i dolny oraz dwa przedzamcza ustalono dzięki badaniom archeologicznym przeprowadzonym w Olsztynie w latach 1959, 1960 i 1969. Na najwyższym skalistym wzgórzu w XIV wieku wzniesiono zamek górny. Za budulec posłużył miejscowy kamień wapienny. Zamek powstał na planie zbliżonym do czworoboku i zajmował powierzchnię około 500m^2. W południowo-wschodnim narożu stanęła cylindryczna wieża o wysokości do 20m. W jej pobliżu znajdowała się brama zamkowa. Z drugiej strony małego dziedzińca znajdował się dom mieszkalny. Poniżej powstał zamek dolny. Zbudowano go na nieregularnym planie, a jego powierzchnia przekraczała 2000 m^2. Zamek dolny otoczony był murem, a z jednej strony wznosiła się skałka, na której stał murowany budynek. Od strony południowej znajdował się wjazd. W XV i XVI wieku od strony południowo-zachodniej dostawiono dwa przedzamcza oddzielone murami i fosami. Od strony wjazdu znajdowały się skałki wapienne, które włączono do murów obwodowych. W XV wieku podwyższono główną wieżę zamkową do 26 m o ośmioboczną ceglaną nadbudowę. Na przełomie XVI i XVII wieku zbudowano trzy kondygnacyjną wieżę mieszkalną w północno-wschodniej części zamku górnego. 20 m poniżej wzniesiono drugą wieżę mieszkalną. Wieża ta również miała trzy kondygnacje, a jej najniższe pomieszczenia łączyły się z jaskiniami ukrytymi w masywie wzgórza zamkowego. Do dziś zachowały się fragmenty fundamentów bramy zewnętrznej usytuowanej obok najniższej wieży mieszkalnej. Przedzamcza składały się prawdopodobnie z wolno stojących murowanych budynków. Niektóre z nich wbudowane były w głąb skalnego podłoża. Początkowo zamek w Olsztynie był typowym założeniem średniowiecznym - niewielki zamek główny z większym przedzamczem. Dzięki rozbudowie w XV i XVI wieku, przekształcony w warownię zamek oparł się oblężeniu w 1587 roku.

Usytuowany na wysokim cyplu skalnym, nad malowniczą doliną Prądnika Zamek w Pieskowej Skale przyciąga uwagę wspaniałą architekturą. Jak wiele polskich rezydencji zamek ten przeżywał w swej historii zmienne koleje losu. Zmieniali się właściciele, zmieniał się wygląd budowli, a nawet jej przeznaczenie. Najstarsza wiadomość o Pieskowej Skale pochodzi z roku 1315. W dokumencie wydanym w tymże roku przez Władysława Łokietka pojawia się niemiecko brzmiąca nazwa zamku - "Peskenstein". Wzmiankę tą należy łączyć z odnalezionymi ostatnio na terenie pobliskiej wsi Sułoszowa pozostałościami drewnianej fortyfikacji, wzniesionej prawdopodobnie przez Henryka Brodatego w czasie walki o tron krakowski. Umocnienia te miały strzec wiodącej doliną Prądnika ważnej drogi, łączącej Kraków ze Śląskiem. Podobną funkcję spełniał nowy, kamienny zamek, wybudowany na obecnym już miejscu przez Kazimierza Wielkiego w I połowie XIV w. Królewska strażnica wybudowana została w trudnych warunkach terenowych i składała się z części górnej i dolnej. Nie zachowany do dzisiaj zamek górny usytuowany był na niedostępnej skale zwanej "Dorotka". Stała tu najwyższa wieża zamkowa pełniąca jeszcze w XV wieku funkcje mieszkalną. Zamek dolny znajdował się na miejscu obecnego dziedzińca renesansowego i obejmował zabudowania gospodarcze zgrupowane wokół podwórca i otoczone murami obronnymi. W posiadaniu królewskim Pieskowa Skała pozostawała do końca wieku XIV. W roku 1377 król Ludwik Węgierski darował zamek Piotrowi Szafrańcowi z Łuczyc, podstolemu krakowskiemu. Darowizna ta nie była wyrazem królewskiego uznania dla zasług Szafrańca, lecz stanowiła zadośćuczynienie za ranę, jaką odniósł obdarowany w wyniku burdy z węgierskimi dworzanami króla. Król Ludwik nie posiadając męskiego potomka pragnął, wbrew polskiemu prawu i obyczajowi, zapewnić sukcesję tronu krakowskiego dla którejś ze swych córek. W tej delikatnej sytuacji monarcha, nie chcąc dopuścić do skandalu i do zadrażnień z panami polskimi, sowicie wynagrodził ofiarę zapalczywości swych dworzan. Władysław Jagiełło dwukrotnie tę darowiznę potwierdził i przekazał zamek w wieczyste posiadanie synowi Piotra Szafrańca, także Piotrowi. Piotr II Szafraniec wojewoda krakowski i jego brat Jan biskup kujawski i kanclerz koronny byli bliskimi, zaufanymi doradcami Jagiełły. Świadczy o tym list brata królewskiego, księcia Witolda, w którym zarzuca on Jagielle, iż ulega on wpływowi obu Szafrańców, którzy dla odbycia poufnych narad mają dostęp nawet do "łożnicy" królewskiej. W kolejnych pokoleniach Szafrańcowie tracą swoją wysoką pozycję na dworze królewskim i schodzą wręcz na przysłowiowe złe drogi. Syn Piotra II także Piotr, jeśli wierzyć przekazanym nam przez Długosza piętnastowiecznym plotkom, parał się na zamku w Pieskowej Skale alchemią i czarną magią. Pieskowa Skała stała się wówczas miejscem niebezpiecznym, jako że znany z gwałtownego charakteru Piotr korzystając z dogodnego położenia zamku trudnił się także rozbojem i napadał na przejeżdżających doliną kupców. Jego młodszy syn Krzysztof kontynuował rozbójnicze tradycje. Szczególnie upodobał on sobie podobno kupców wrocławskich, którzy w związku z tym słali do króla Kazimierza Jagiellonczyka liczne listy ze skargami. Z polecenia tegoż króla w roku 1484 Krzysztof został pojmany, osadzony i ścięty na Wawelu pod basztą Senatorską. Szafrańcowie rozbudowali w XV wieku system obronny zamku. Wzniesiono wówczas dwie potężne okrągłe baszty chroniące zamek od strony wschodniej. W XVI wieku właściciele Pieskowej Skały znowu odgrywają znaczącą rolę na dworze królewskim. Hieronim Szafraniec cieszył się szczególnym zaufaniem króla Zygmunta Starego. Król mianował go nie tylko swoim sekretarzem, ale także wydał za niego za mąż swą naturalną córkę Reginę. Król wyprawił młodym huczne wesele na Wawelu, a za pieniądze z królewskiego posagu mógł Hieronim rozpocząć przebudowę swej rezydencji w Pieskowej Skale. Włoska moda zapoczątkowana renesansową przebudową Wawelu sprawiła że królewski sekretarz korzystał także z usług budowniczych z Italii. Nie dokończył on jednak renesansowej przebudowy zamku i swą obecną postać rezydencja zawdzięcza w głównej mierze jego bratankowi Stanisławowi. Stanisław Szafraniec wojewoda sandomierski był możnym protektorem protestantów polskich. W swych dobrach fundował liczne zbory i szkoły kalwińskie i hojnie wspierał swych współwyznawców. Opiekował się między innymi Mikołajem Rejem, który w swych utworach kilkakrotnie ciepło wspomina o swym protektorze. Za czasów Stanisława powstała w Pieskowej Skale okazała renesansowa rezydencja z dziedzińcem arkadowym i loggią widokową. Bogaty wystrój rzeźbiarski dziedzińca stanowiły: galeria naturalistycznych maszkaronów, kartusze z herbami Starykoń (Szafrańców) i Rawicz (Anny Dębińskiej, żony Stanisława) oraz portale. Jak podaje F. Siarczyński "Stanisław Szafraniec w Pieskowej Skale zamek wspaniały wystawił, ogrody zasadził, stawy i zwierzyńce założył". Po śmierci ostatniego z Szafrańców Jędrzeja (zm. 1608) dobra pieskoskalskie wraz z zamkiem przeszły na własność Macieja Lubnickiego. W pierwszej ćwierci XVII wieku zamek kilkakrotnie zmieniał właścicieli, by wreszcie dostać się w ręce Jana Zebrzydowskiego, miecznika koronnego. Syn Jana, Michał Zebrzydowski starosta lanckoroński, a potem wojewoda krakowski dokonał kolejnej rozbudowy zamku. Ten gorliwy katolik, fundator biblioteki do klasztoru bernardynów w Kalwarii Zebrzydowskiej polecił wybudować w skrzydle północnym okazałą kaplicę i poświęcić ją swemu patronowi św. Michałowi. Dotychczasowy system obronny zamku był już całkowicie przestarzały. Michał Zebrzydowski polecił więc wybudować od strony wschodniej nowe umocnienia, zgodne z wymogami ówczesnej sztuki wojennej. Były to fortyfikacje bastionowe w tzw. systemie nowowłoskim. Fortyfikacje te zamknęły wielki dziedziniec zewnętrzny zamku. Nowe umocnienia nie okazały się jednak wystarczające i w roku 1655 zamek nie zdołał się oprzeć atakowi wojsk szwedzkich. Szwedzi zamek zdobyli, zniszczyli i ograbili. Remontem zamku i przywróceniem mu dawnej świetności zajęli się po wojnie jego nowi właściciele. Około połowy XVII wieku zamek stał się własnością rodziny Wielopolskich. Nowi właściciele tytułowali się co prawda hrabiami z Pieskowej Skały, lecz nie traktowali zamku jako swej głównej rezydencji, przyjeżdżając tu głównie na polowania. Najsłynniejsze polowania organizował na początku II połowy XVIII wieku Hieronim Wielopolski. Ten zapalony myśliwy odsunął się od życia publicznego i jako jedyny ze swej rodziny przeniósł się na stałe do Pieskowej Skały. Miał tu swój warsztat stolarski, gdzie sam "zatrudniał się wyrobieniem owych misternych mebli", miał też swą kuźnię gdzie próbował swoich sił jako kowal. Nieco zaniedbany i zniszczony pożarem w 1718 roku zamek został za czasów Hieronima gruntownie wyremontowany i przebudowany. Nieprzystosowane do polskich warunków klimatycznych włoskie krużganki arkadowe zostały obudowane nowymi ścianami, zlikwidowano też loggię widokową zabudowując jej arkady. Wieże zamkowe otrzymały baniaste, malownicze hełmy. Przebudowano też wnętrza zamkowe, ozdobiono je barwnymi oponami, urządzono modne pokoje tureckie, perskie i rajskie. W odnowionych komnatach zamek gościł w 1787 roku króla Stanisława Poniatowskiego. Od 1842 roku zamek był własnością rodziny Mieroszewskich. Jan Mieroszewski znany krakowski polityk i kolekcjoner przechowywał tu swoją bibliotekę i kolekcję gemm. Za czasów jego syna Sobiesława zamek został dwukrotnie zniszczony. Szczególnie dotkliwy był pożar w 1850 roku, w wyniku którego w 3 lata później zawaliła się najstarsza część rezydencji, zamek górny usytuowany na Skale Dorotki. Prace remontowe nie były jeszcze ukończone, gdy w 1863 roku, w trakcie Powstania Styczniowego zamek ponownie ucierpiał, tym razem na skutek ostrzału artylerii carskiej. Przeprowadzone przez Sobiesława Mieroszewskiego prace remontowe nadały Pieskowej Skale delikatne piętno mody neogotyckiej. Okrągła baszta otrzymała malowniczy krenelaż; przy bastionach i od strony północnej pojawiły się dekoracyjne wieżyczki, a dawną loggię widokową przekształcono w wieżę przykrytą ostrosłupowym dachem. Pod koniec XIX wieku Mieroszewscy sprzedali zaniedbany już zamek, a nowi właściciele nie byli w stanie go utrzymać. Przed ostatecznym zniszczeniem uratowała Pieskową Skałę specjalnie utworzona dla jej ratowania Spółka Akcyjna, która zamek wykupiła i przeznaczyła na ekskluzywny pensjonat. Pensjonat ten działał w latach 1903-1939. Głównymi inicjatorami przedsięwzięcia byli Adolf Dygasiński i doktor Józef Zawadzki, akcjonariusze zaś wywodzili się z kilku znanych warszawskich rodzin. W czasie okupacji właściciele udostępnili pomieszczenia hotelowe na sierociniec przez który przewinęły się setki dzieci głównie z dawnych kresów wschodnich. Po wojnie zamek spotkał los wielu polskich rezydencji; został znacjonalizowany i przekazany Ministerstwu Rolnictwa. W roku 1950 Pieskową Skałę przejęło Ministerstwo Kultury i Sztuki. Rozpoczęły się wówczas gruntowne prace remontowe. Pod kierunkiem profesora Alfreda Majewskiego przeprowadzono badania architektoniczne, odnaleziono elementy renesansowej architektury i dekoracji i zrekonstruowano szesnastowieczny dziedziniec arkadowy i loggię widokową. We wnętrzach urządzono ekspozycję ukazującą przemiany w sztuce europejskiej od średniowiecza po wiek XIX. Wszystkie eksponaty pochodzą ze zbiorów Zamku Królewskiego na Wawelu. Muzeum zamkowe czynne jest przez cały rok, codziennie z wyjątkiem poniedziałków od godziny 10 do 15:30; w soboty i niedziele w sezonie (od maja do października) przedłuża się godziny otwarcia do 17:30

Na zachód od miasta Pilica, na lewym brzegu rzeki Pilicy, na stoku wzniesienia położone są ruiny prywatnego zamku rycerskiego. Prawdopodobnie od 1590 roku Wojciech Padniewski miał tu warowną siedzibę. Właściciele Pilicy szybko się zmieniali. Po Jerzym Zbaraskim zamek przejął Krzysztof Wiśniowiecki. Jednak już w roku 1636 Pilicę wniosła w wianie Stanisławowi Warszyckiemu, kasztelanowi krakowskiemu, córka Wiśniowieckiego. 1651 roku Warszycki założył tu zamek bastionowy, którego fortyfikacje zachowały się po dziś dzień. Fortyfikacje zostały wzniesione na planie prostokąta (około 300x170 m), na którego narożach umieszczono murowane z kamienia bastiony wypełnione ziemią. Kurtyny ziemne miały od zewnątrz kamienne oskarpowanie. Na środku kurtyn dłuższych boków prostokąta stanęły zbudowane z kamienia piatta-formy. W kurtynie południowo - wschodniej umieszczona była brama, do której wjazd prowadził przez groblę otoczoną wodami stawów. Na osi wjazdu w obrębie fortyfikacji stał budynek mieszkalny przebudowany w XIX wieku. W 1655 roku wojska szwedzkie zdobyły zamek. Jednak Warszycki szybko odzyskał zamek. W XVIII, XIX i XX wieku właściciele często się zmieniali. Do dziś fortyfikacje zostały utrzymane w całości, poza zniszczonym wjazdem z bramą. Obecnie obiekt jest niedostępny dla zwiedzających

Na niedostępnej skale wapiennej wznoszą się ruiny zamku rycerskiego. Poniżej, od strony południowo - wschodniej znajdują się ruiny zamku barokowego. Początki zamku sięgają XIV wieku, gdy Kazimierz Wielki tworzył system obrony granicy od strony Śląska. Wtedy powstała w Rabsztynie strażnica królewska w formie umocnień na skale. W końcu XIV wieku Władysław Jagiełło darował zamek Spytkowi z Melsztyna. Następnie Rabsztyn trafił w ręce rodu Toporczyków, którzy w XV wieku nazwali się Rabsztyńskimi. Andrzej Rabsztyński w 1442 roku odbudował i umocnił zamek na zlecenie Władysława Warneńczyka. W XVI wieku zamek przechodził z rąk do rąk, między innymi Rabsztynem władał ród rycerski Bonerów. Na początku XVII wieku Rabsztyn należał do Zygmunta Myszkowskiego. Myszkowski był marszałkiem wielkim koronnym. Przed rokiem 1615 wzniósł zamek dolny, będący siedzibą magnacką. W roku 1657 Rabsztyn spalili Szwedzi. Lustracje z lat 1765 i 1789 podają opisy zamku górnego, jako zupełnej ruiny. Stały tylko walące się mury i wieża bez pokrycia. Na początku XIX wieku opuszczony został zamek dolny, który popadł w ruinę. Zachowały się fragmenty murów zamku rycerskiego na skale oraz ściany trzech skrzydeł zamku dolnego z bramą. Zamek górny miał nieregularną budowę ze względu na usytuowanie go na skale. Na skraju skały, od strony zachodniej stała wysoka, cylindryczna wieża, która została zniszczona dopiero w drugiej połowie XIX wieku. Od strony południowej, poniżej skały znajdował się otoczony murem dziedziniec. Stanowił on domknięcie od zachodu niższego dziedzińca, który z pozostałych trzech stron otoczony był dwu kondygnacyjnymi skrzydłami mieszkalnymi zamku dolnego. Od północy prowadził do zamku wjazd. Często spotykamy w jurajskim paśmie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej podobne przykłady ewolucji zamku od średniowiecznej strażnicy, przez późniejsze rozbudowy, do magnackiej rezydencji. Rabsztyn jest wyjątkowo ciekawym przykładem takiej przemiany.

 

Pierwsze wzmianki o zamku w Smoleniu pochodzą z 1389 roku. Nad całą okolicą góruje cylindryczna wieża wyrastająca z ruin małego kamiennego zameczku. Ten zamek rycerski był prawdopodobnie siedzibą rodu Toporczyków Pileckich, później zamek należał do rodu Leliwitów Pileckich. aż do 1572 roku. Ostatnia przedstawicielka tej rodziny sprzedała zamek Padniewskim i od tego czasu zamek pozostawał niezamieszkany popadając w ruinę. Piękne ruiny wznoszą się na wysokiej skale wapiennej (485 m n.p.m.), poniżej której powstały dwa zamki dolne. Zamek od strony wschodniej posiadał bramę i zbudowany był na planie nieregularnym. Natomiast zamek od strony zach., podobnie jak zamek rycerski na szczycie skały, miał plan nieregularnego wieloboku. Tutaj najprawdopodobniej znajdowały się zarówno pomieszczenia mieszkalne, jak i urządzenia gospodarcze. Prawdopodobnie założenie pobliskiej Pilicy, usytuowanej nad rzeką i mającej dobre połączenie drogowe, spowodowało opuszczenie zamku.

 

OLKUSZ

	Kościół Św. Andrzeja i Rynek
	Olkusz - miasto położone w sercu Jury Krakowsko-Częstochowskiej, otoczone wapiennymi skałami i malowniczymi dolinkami. W roku 1999 obchodził jubileusz 700-lecia istnienia. Olkusz ma w swej ofercie ciekawą historię, wiele atrakcji turystycznych i kulturalnych, jak również dysponuje bogatym potencjałem gospodarczym. Tak więc miasto zaprasza do siebie zarówno turystów jak i potencjalnych inwestorów, którym ma wiele do zaoferowania. Olkusz nazywany jest "srebrnym miastem", to tu znajdowały się najbogatsze złoża srebra w Polsce. Spacerując po olkuskiej Starówce co krok natrafiamy na ślady dawnej świetności. Gotycka bryła kościoła św. Andrzeja dominuje w krajobrazie miasta. W kościele, którego proboszczem był św. Jan Kanty można podziwiać jedne z najstarszych organów w Polsce, zbudowane na początku XVII wieku przez niemieckiego organmistrza Hansa Hummla. Co roku jesienią, olkuski kościół rozbrzmiewa dźwiękami muzyki podczas organizowanych Dni Muzyki Organowej. Świadectwem górniczej przeszłości miasta jest półtorametrowej wysokości srebrny krzyż ufundowany przez olkuskich górników. Poniżej kościoła wznosi się zrekonstruowana baszta z fragmentem murów obronnych, ulubione miejsce spotkań olkuskiej młodzieży. W zabytkowych kamieniczkach przy olkuskim rynku zachowały się głębokie, wielokondygnacyjne piwnice obecnie mieszczą się w nich popularne kawiarnie. W jednej z kamienic zwanej "Batorówką" natrafiono na średniowieczny szybik górniczy. Pod miastem ciągną się niezbadane podziemne korytarze, którymi olkuscy gwarkowie wydobywali srebro. Pamiątki bogatej przeszłości miasta możemy oglądać w Muzeum Regionalnym PTTK i Muzeum Pożarnictwa. Niewiele osób wie, że w Olkuszu znajdują się jedne z większych w Polsce zbiory sztuki afrykańskiej, które można podziwiać w Muzeum Afrykanistycznym. Nieopodal miasta, na wysokiej skale wznoszą się ruiny gotyckiego zamku Rabsztyn. Wokół nich rozciągają się zalesione wzgórza bielące się wapiennymi skałkami - stanowiące raj dla wspinaczy i speleologów. Olkusz i jego okolice są idealnym miejscem do uprawiania turystyki pieszej i rowerowej. Niewątpliwą atrakcją rejonu olkuskiego jest położona w sąsiedztwie, jedyna w Polsce Pustynia Błędowska. Przebywając w Olkuszu warto odwiedzić Ojcowski Park Narodowy oraz zamki w Pieskowej Skale, Ogrodzieńcu czy Smoleniu. Olkusz jest przygotowany na przyjęcie turystów pragnących odkrywać na nowo atrakcje Jury. Miasto posiada dobre połączenia komunikacyjne oraz dobrze rozwiniętą bazę hotelową i gastronomiczną.

	Kościół Św. Andrzeja - widok od południa (więcej zdjęć)
	Dokładna data budowy kościoła nie jest znana. Jego potwierdzenie znajdujemy w dokumentach z początku XIV wieku lecz zapewne istniał już wcześniej. Najstarszą część kościoła stanowi obecnie prezbiterium. Kościół o konstrukcji halowej został zbudowany z cegły i miejscowego czerwonego piaskowca. W XV wieku do południowej ściany dobudowano kaplicę św. Anny. Na początku XVII wieku dobudowano kruchtę oraz renesansową kaplicę Loretańską. W jej podziemiach znajduje się krypta z grobem fundatora, bogatego olkuskiego mieszczanina - Stanisława Amendy. Stojąca obok kościoła neogotycka dzwonnica została zbudowana na początku XX wieku. We wnętrzu kościoła na szczególną uwagę zasługują: - Ołtarz - poliptyk z końca XV wieku stanowiący wybitne dzieło sztuki gotyckiej malarzy krakowskich Jana Wielkiego i Stanisława Starego, - Wielki Ołtarz - renesansowy z początku XVII wieku z obrazem Świętego Andrzeja, patrona Kościoła, - Ołtarz Świętego Jana Kantego - ołtarz późnobarokowy z drugiej połowy XVII wieku z zamieszczonym centralnie obrazem postaci Świętego Jana Kantego, - Chrzcielnica - pochodzi z końca XVI w., okazała, wykonana w formie romańskiego kielicha, odlana z olkuskiego ołowiu, - Ambona z początku XVII wieku stanowiąca kompozycyjną całość z organami i ołtarzem wielkim, - Średniowieczne , renesansowe i barokowe stalle gwareckie oraz wiele płyt epitafialnych, - Krzyż Gwarków - wykonany z olkuskiego srebra, okazały, pochodzący z XVII w., będący darem olkuskich gwarków, - Późnorenesansowe Organy - są jednym z najcenniejszych zabytków olkuskiego kościoła pw. św. Andrzeja. Ich historia sięga 1611 roku, kiedy podpisano umowę na wykonanie instrumentu z Hansem Hummlem, wybitnym organomistrzem niemieckim mieszkającym w Krakowie. Po śmierci syna, który zginął podczas budowy instrumentu, Hummel opuścił Olkusz. Budowy organów dokończył jego uczeń, Jerzy Nitrowski. Długoletnia konserwacja organów zakończona w 1992 roku przywróciła im dawną świetność. Instrument posiada dwa manuały (klawiatury ręczne), pedał (klawiaturę nożną) i 31 głosów. Olkuskie organy mistrza Hummla przedstawiają szczególną wartość, zachowały oryginalny mechanizm i znaczną większość spośród 1776 piszczałek (dzięki temu jest on jednym z najciekawszych zabytków sztuki organowej w Polsce). Te głosy, które uległy przeróbce, zostały wiernie zrekonstruowane według zachowanych wzorów. Aby uzyskać jak najwierniejsze brzmienie zdecydowano się na strojenie organów w obowiązującym w połowie XVII wieku stroju nierównomiernie temperowanym. Dlatego na olkuskim instrumencie można wykonywać tylko muzykę renesansową i wczesnobarokową. Co roku, jesienią organizowane w mieście Olkuskie Dni Muzyki Organowej, przyciągają melomanów z całej Polski.

Baszta

Baszta - jednym z bardziej malowniczych zabytków starego miasta jest zrekonstruowana baszta wraz z fragmentami murów obronnych. Jak przekazuje Długosz, Olkusz został otoczony kamiennym murem za czasów Kazimierza Wielkiego. Mur miał ponad 1100 metrów długości i 9 metrów wysokości. Broniło go dodatkowo 14 baszt zbudowanych na planie prostokąta. Odbudowana baszta jest dwukolorowa. Fragmenty muru i baszty zbudowane z czerwonego piaskowca pokazują stan z XIV wieku. To czasy kiedy powstawał olkuski system obronny. Wtedy baszta była otwarta od strony miasta, wznosiła się na wysokość muru i podobnie jak on była zakończona blankowanym krenelażem. Powyżej domurowano część z białego wapienia, zadaszono basztę i mur. Tak wyglądał olkuski system obronny w XV wieku. We wnętrzu baszty, gdzie znajduje się popularna kawiarnia, można zobaczyć oryginalne fragmenty muru pochodzące z XIV wieku.

Batorówka - najcenniejsza z XVI w. kamienica (nr 20) jako jedyna przykryta polskim dachem (zrekonstruowany ok. 10 lat temu), wzmocniona szkarpami obecnie mieści się w niej oddział PTTK i Olkuskie Muzeum Regionalne PTTK im. Antoniego Minkiewicza. W odrestaurowanych piwnicach "Batorówki" można zobaczyć szybik górniczy, w którym gwarkowie wydobywali rudę srebra. W budynku zachowało się sporo zabytkowych elementów min. misterny kamienny portal w sali na piętrze i brama wejściowa.

Herb mieszczański czyli gmerk (więcej zdjęć)

Kamieniczki olkuskiej starówki - możemy tu podziwiać również gotyckie i renesansowe portale oraz sklepienia. - Renesansowy portal z rzeźbioną główką aniołka (XVI-XVII w.) - znajduje się w kamienicy "Myszkowskich" (Rynek 29), - Klasycystyczne Starostwo - wzniesione w 1826 roku stoi dokładnie w miejscu gdzie kiedyś znajdowała się olkuska mennica oraz dom żupnika Decjusza. - Na zachodniej części rynku znajdują się klasycystyczne budynki: - ozdobiona herbem mieszczańskim czyli gmerkiem Macieja Słowaka siedziba USC, - Magistrat z początków XIX w. i pochodzący z tego samego okresu budynek Urzędu Miasta

Stary cmentarz (więcej zdjęć)

Stary Cmentarz - mieści się przy ul. K.K. Wielkiego, można podziwiać na nim piękne nagrobki min. mogiłę płk Francesco Nullo. Kopiec Kościuszki - położony w zachodniej części miasta. Usypany w 1861 roku przez miejscowe społeczeństwo z inicjatywy "Komitetu Narodowego", dla uczczenia 44-tej rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki. Zabytkowe kapliczki - min. na Gliniankach, Sikorce, Parczach, Czarnej Górze, Pomorzanach i Żuradzie.

---