Zdrowie psychiczne i rozwój osobowości według Eriksona
Zdrowie psychiczne i rozwój osobowości człowieka przebiegają wraz z fazami rozwojowymi. Jest to podstawowe założenie Eriksona. Jego koncepcja mieści się w konwencji wielu autorów, opisując problemy psychologiczne w kategoriach dymencji (przedziałów) - od - do. Jest tak na przykład u Cattela, Eysencka. U Eriksona będą to zatem fazy krytyczne:
I. Ufność - brak ufności
A. Kryzys narodzin:
Faza, w której na przeciwstawnych biegunach występują dwa elementy - ufność lub brak ufności. Zdaniem Eriksona, ufność rodzi poczucie pewności siebie, eliminuje lęk oraz sprzyja rozwojowi. Z kolei brak ufności nie sprzyja rozwojowi. Dzieje się to już w fazie oralnej, kiedy to dziecko musi przezwyciężyć kryzys narodzin. Bowiem przyjście na świat jest dla dziecka jakąś formą związanego z opuszczeniem łona matki, w którym czuło się bezpiecznie. Do nowego, zewnętrznego środowiska, w którym dziecko zaczyna po narodzinach funkcjonować i żyć, przystosowuje się ono dzięki matce. Mają tu swoje znaczenie takie czynności, jak karmienie, przytulanie, dotykanie, pieszczoty i pielęgnowanie ciała. Pozwala to dziecku na akceptację tej zmiany i dzięki temu nadal doświadcza ono ze strony matki bliskości z nią. Ma to bardzo duży wpływ na rozwój życia psychicznego u noworodka i nie należy tych form zachowania dziecku ograniczać lub reglamentować.
Dziecko w tym okresie nabiera tzw. praufności do świata. Zaspokojone zostają potrzeby ciepła i przyjemności. Miękkość kontaktów i powierzchni, z którymi w tym czasie dziecko się styka są również bardzo istotne. Dziecko uczy się ufać matce, rozpoznaje ja i wyodrębnia jej postać z otoczenia. Erikson słusznie zauważył, że w otoczeniu osób, od których doświadcza się ciepła, z których płynie przyjemność, funkcje wegetatywne przebiegają lepiej.
Składnikami ufności dziecka są głębokość jego snu, sposób przyjmowania pokarmu i pogodny nastrój w czasie czuwania.
Kryzys narodzin może być przez dziecko pokonany, jeżeli matka potrafi temu kryzysowi przeciwdziałać poprzez swoje zachowanie.
B. Ząbkowanie:
Jest to faza kryzysu, w której nikt nie jest w stanie pomóc dziecku w przezwyciężeniu towarzyszącemu wyrzynaniu się ząbków bólu. Dziecko po raz pierwszy musi tego bólu doświadczyć i poradzić sobie z nim. Kiedy jednak dziecko doznaje ze strony otoczenia opieki i radzi sobie z tą trudnością, wykształci się wówczas jego podstawowa skłonność ufności do świata. Dziecko dostrzeże, że nie zostało z dręczącym je bólem tak zupełnie samo. Kontakt fizyczny z matką i najbliższymi pozbawia dziecka poczucia zupełnego zdania się na siebie w cierpieniu, pomimo, że nikt i nic nie jest w stanie tego bólu złagodzić. Kontakt ten może wzmocnić ufność do świata, co jest bardzo ważne z punktu widzenia rozwoju dziecka w takich wymiarach, jak zachowanie równowagi wewnętrznej budowaną w oparciu o ufność. Rozwijają się też podstawowe wymiary osobowości. Niedoświadczenie przez dziecko bezpieczeństwa powodować może powstawanie różnego rodzaju patologie, jako wyraz braku ufności, np. autyzm lub skłonności depresyjne. Z ostatnich doniesień medycznych wynika np., że w USA aż 5 milionów osób po 65 roku życia choruje na ciężka depresję, a koszty jej leczenia wynoszą tyle, ile koszty zapobiegania chorobom układu krążenia. Autorzy wskazują, że jedną z przyczyn tej epidemii depresji są poczucie pustki i izolacji.
Niedostatki podstawowego zaufania do świata i siebie, zdaniem Eriksona mogą się wyrażać:
różnymi postaciami lęku przed otoczeniem. Oznaczać to może brak wypracowania przez jednostkę mechanizmu radzenia sobie z lękiem. Brak zaufania do otoczenia.
brakiem poczucia pewności, mogącym się objawiać niewyrażaniem własnego zdania, nieumiejętnością podejmowania decyzji. Motywy działania mogą być oparte głównie na emocjach nie zaś na wyrażaniu potrzeb, których takie osoby się boją.
niepewnością co do własnej osoby.
Jednak nabranie ufności we wczesnym dzieciństwie nie oznacza, że człowiek będzie całkowicie odporny w swoim życiu na sytuacje zagrażające, budzące nieufność. Ten etap rozwoju może w dużej mierze zabezpieczać poczucie pewności siebie i sprawności funkcjonalnej człowieka w przyszłości, ale nie do końca. Owo poczucie ufności sygnalizuje tylko, że człowiek ten lepiej będzie sobie radził z takimi sytuacjami. W związku z tym matka, decydując się na urodzenie dziecka, powinna mieć niezbędne poczucie ufności, zaufanie do własnej osoby i do tego, że dobrze wypełni rolę matki.
Już w początkowym okresie życia dziecko napotyka podstawowe w jego otoczeniu właściwości kultury, do których należy np. bliskość mogąca się przejawiać sposobem noszenia dzieci (w wózku, na rękach). Frustracja jest reakcją dziecka na niezaspokojenie potrzeb (np. nietolerowanie płaczu, jako sposobu komunikowania się z otoczeniem). Ważna jest tutaj stabilizacja co do sposobów opieki nad niemowlętami. Groźne jest tu zróżnicowane oddziaływanie otoczenia na młodą matkę (teściowa, babcia, koleżanki), bowiem nie posiada ona żadnego doświadczenia w wychowywaniu dzieci. Powoduje to w matce uczucie zagubienia.
Autonomia - wstyd i zwątpienie
Jest to okres przypadający w klasycznej psychoanalizie na fazę analną, w którym zachodzi sprzeczność pomiędzy procesami:
wydalania i zatrzymywania,
brania i oddawania,
chcenia dziecka i przeciwnemu dążeniu rodziców.
Jest to okres ważnych wydarzeń związanych z treningiem czystości, przebiegającego w zależności od wzorców kultury I albo:
nie przywiązuje się do tego wagi, albo
metodami presji, kary i zawstydzania dziecko uczone jest kontroli wydalania.
Rygoryzm wymogów oraz karanie i zawstydzanie są przyczyną bardzo poważnych zaburzeń w tych czynnościach, co może stanowić początek zaburzeń o charakterze kompulsji (przymusowego wykonywania jakichś czynności, tzw. rytuałów), neurotycznego moczenia się lub poczucia własnej autonomii. Nie rozwiązany konflikt między tendencją dziecka do zatrzymywania i oddawania może przerodzić się w formę zaborczego zagarniania dla siebie lub dominacji i dążenia do posiadania. Kiedy zostanie wybrany biegun oddawania, może pojawić się tendencja do życia według zasady „zużyj i wyrzuć, zniszcz i pozbądź się”.
Nie wykształcona samokontrola i poczucie autonomii, to normy zaburzeń zachowania oraz poczucia wczesnego wstydu, które powstają jako odpowiedź bezradności na bycie oglądanym wbrew własnej woli. Z tego mogą się zrodzić symptomy paranoiczne i paranoidalne.
Okres ten jest decydujący dla późniejszych relacji między swobodną ekspresją siebie a kompulsywnym samoograniczeniem się lub bezwolną uległością.
Z poczucia utraty kontroli nad samym sobą, połączonego z nieakceptowaniem własnej osoby (pomniejszaniem), rodzi się poczucie niemocy i poddanie się rygorom rodziców, ze stałą tendencją do poczucia wstydu i zwątpienia. Może się to przejawiać np. podczas kąpania dziecka, bowiem poczucie intymności własnego ciała rodzi się w bardzo wczesnym okresie życia człowieka. Małe dzieci wstydzą się swojej nagości i jest to naturalna tendencja do zakrywania własnego ciała.
Według Eriksona, to wszytko może być przezwyciężone dzięki pomocy dorosłych opiekunów dziecka, którzy w sposób rozumny i cierpliwy, to jest tolerancyjny, stworzą dziecku możliwośi eksperymentowania z otoczeniem i samym sobą. Oznacza to, że faza ta jest ważna dla umiejętności ekspresji swoich stanów wewnętrznych. Jeżeli dziecko jest w tym okresie zawstydzane i wstyd ten rozwinie się nadmiernie, w późniejszym wieku będzie ono miało kłopoty z wyrażaniem swoich uczuć i doznań. Powoduje to nadmierne samoograniczanie się.
3. Inicjatywa - poczucie winy. Ta faza przypada na wiek zabaw, a u Freuda, na fazę genitalną. Dziecko przejawia wówczas skłonność do nieograniczonej zabawy. Zabawy te mają duże znaczenie poznawcze i rozwojowe. Wtedy to dziecko uczy cię również kontrolowania własnych zachowań. W tym czasie tendencja do nieograniczonej zabawy stawia dziecko w kolizji z interesami innych ludzi. Jest to czas rywalizacji, co w związku z pojawieniem się wrażliwości genitalnej wyraża się symbolicznie inaczej:
zdobywczych zabawach chłopców (np. atakowanie głową, wpychanie),
u dziewcząt - wciąganie, wydziaranie, przyciąganie.
Są to prawzorce społecznej inicjatywy męskiej i żeńskiej. Najgłębszym konfliktem tego okresu jest nienawiść wobec osób, które służyły za model kształtującego się sumienia (tzw. tendencja do odwrotu w imię moralności lub tendencja do nietolerancji). Jest to czas, w którym stawiane są dziecku pewne wymagania dorosłych wobec dziecka. Jednocześnie dzieci widzą, że wymagania te nie są przez samych dorosłych respektowane.
Przejawem socjalizacji w tym wieku jest idenctyfikacja z postacią rodzica tej samej płci, przyjaźnie między matką i córką lub ojcem i synem. Dzieci naśladują rodziców tej samej płci w ich codziennych czynnościach domowych.
Bierność społeczna może się wówczas rozwinąń wskutek silnej frustracji i głębokiego poczucia winy, a więc wtedy, gdy dziecko jest krytykowane i ośmieszane za to, co robi, obniżana jest jego wartość. Powoduje to przyjmowanie biernej postawy wobec życia i ludzi, poddawanie się osobom domującym, sterującym i narzucającym.
Typową dla tego okresu formą patologicznego rozwiązania kryzysu są mechanizmy histeryczne. Ale może to być również hiperkompensacja, to jest nadmierne skoncentrowanie się na inicjatywie, byciu aktywnym, ambitnym, niezastąpionym, przymusowo dążącym do sukcesów i osiągnięć i decydują o tym przede wszystkim wzory kultury eksponujące przesadne dążenie do bardzo wysokich osiągnięć indywidualnych. Trzeba zauważyć, że niestety wiele dzieci rozpoczyna naukę z tak rozwiązanym kryzysem. Jest to charakterystyczne dla społeczeństw zachodnich, w których bardzo dużą wagę przywiązuje się do zdobywania dóbr materialnych i ich posiadania (za wszelką cenę, jak najwięcej i szybko).
4. Produktywność - pokczucie niższości. To potrzeba bycia produktywnym, co zbiega się u dziecka z okresem nauki szkolnej i dotyczy identyfikacji z zadaniem. Dziecko dąży wówczas do zdobycia uznania za wykonane zadanie. Brak oceny lub niska ocena, stanowią prawzór poczucia niższości i zniechęcenia. W tym okresie ważni dla dziecka stają się rówieśnicy i nauczyciele, m.in. dzięki dostępowi do wiedzy i odkrywaniu przez nie własnych zdolności. To okres największej aktywności dzieci w zabawach grupowych. Sprzyja to naturalnej tendencji do sprawdzania siebie i swoich umiejętności oraz możliwości.
Według Eriksona jest to najważniejsza faza dla socjalizacji i rozwoju stosunku do aktywności zwanej pracą. Na ten okres przypada niezwykła rola nauczyciela. Płynie z tego wniosek, że szkoła i osoby tworzące klimat rozwoju w tym okresie są zobowiązani do takiej współpracy z dziećmi, aby kształtować ich przywiązanie do produktywnej aktywności przy silnym akcentowaniu poczucia własnej wartości każdego dziecka i zaspokajaniu poczucia przyjemności z nauki.
Główną formą oraz źródłem zaburzeń nierozwiązanych problemów tego okresu jest głębokie przekonanie dziecka o własnej mniejszej wartości.
5. Faza kryzysu tożsamości, będąca równie kluczową fazą, jak faza podstawowej ufności, przypada na okres adolescencji (dorastania), kiedy to ogólnemu zachwianiu ulega wewnętrzna równowaga. Związane jest to z tzw. burzą hormonów, kóre obok układu nerwowego decydują o dynamice ludzkich zachowań. Pojawiają się wówczas trudności z dojrzewaniem seksualnym, problem wyboru i identyfikacji ze społecznym modelem płci, a także zachwianie obrazu siebie wraz z odnowieniem konfliktów poprzednich faz. Naciski biologiczne są w tym okresie tak silne i powodują napięcie, że zachowanie dziecka może być często przez te czynniki zdeterminowane. Jest to pierwsza samodzielna konfrontacja jednostki z wymaganiami otoczenia społecznego, bowiem tendencje wewnętrzne jednostki związane są z dążeniem jej do nawiązywania kontaktów z płcia przeciwną oraz ciążenie organizmu do rozładowania przykrego napięcia, którego podłożem jest popęd seksualny. Jednak wzorce seksualne panujące w danym środowisku są w dużej mierze ograniczane przez normy społeczno-etyczne. Zdarza się, że nie pasują one do wymagań seksualnych człowieka. Prowadzi to w związku z tym do szukania takiego sposobu rozładowania napięcia seksualnego, który jest poza tymi normami, związanego z własnym modelem zaspokajania popędu, jak np. masturbacje. Warunkiem podjęcia dorosłych ról i związanych z tym wyborów, a więc partnera, kierunku kształcenia, zawodu, jest kształtowanie poczucia tożsamości. Wymaga ono zidentyfikowania się ze wzorami zachowań wymaganych w danej kulturze lub grupie kulturowej dla płci męskiej i żeńskiej. Jest to bardzo trudny proces, bowiem wymaga rozwiązania konfliktu między naturalnymi potrzebami a zmiennymi wymaganiami kultury.
Poczucie tożsamości wiąże się także z poczuciem autonomii, z samodzielnym określaniem siebie i swoich celów życiowych, ze zdolnością celów zawodowych, racjonalną oceną autorytetów.
Albert Alice w swojej książce pt. Racjonalna terapia pisze, iż jednym z czynników kulturowych wpływających na irracjonalne zachowanie jest przesadne uleganie autorytetom. Według niego oznacza to, że osoby te funkcjonują niezgodnie z własnym poczuciem tożsamości.
Patologią tego okresu jest tzw. dyfuzja tożsamości i rozproszenie ról, to jest przyjmowanie wzorców będących pozornie zgodnymi z wzorcami kulturowymi, przyjmując również zachowania nieadekwatne do naturalnych tendencji, skłonności i potrzeb wewnętrznych. Zdaniem Eriksona jest to wyraz niemożności zaakceptowania ról, których jednostka nie jest w stanie zaakceptować, za trudnych lub z którymi się ona nie zgadza. Jednym z przejawów może tu byc przyjęcie postawy cynicznej.
Zaburzenia tożsamości mogą mieć różna postać. Moga to byc m.in. pozorne rozwiązanie kryzysu tożsamości przez przyjęcie tożsamości negatywnej, przeciwstawnej do norm obowiązujących w danej kulturze. Jest to wyrazem niemożności zaakceptowania tych norm, wykpiwania ról rodzicielskich, męskich itp. Pewną formą zabuerzenia tożsamości może być także zaburzona zdolność do produktywnej pracy i wyboru zawodu.
6. Intymność - izolacja. Według Eriksona intymność polega na zdolności do bliskich kontaktów, nie tylko z osobą płci odrębnej, ale także z innymi przedstawicielami własnej płci. Murray nazywa to z kolei afiliacją, czyli potrzeba stowarzyszania się, a więc nawiązywania i podtrzymywania kontaktów interpersonalnych. Jest to zdolnośc do pełnego, otwartego i bliskiego zarazem kontaktu z drugą osobą, przy pełnym zachowaniu własnej tożsamości oraz tożsamości drugiej osoby. Jest to ważna cecha np. w małżeństwie i związkach przyjaźni. Przez kontakty z innymi ludźmi człowiek nabiera cech indywidualnych, gdyż inne osoby stanowią dla nas tzw. model przeciwny, gdyż nie ma dwóch jednakowych osobowości u dwóch innych osób. Dzięki temu jednostka dostrzega, czym różni się od innych osób i w czym jest do nich podobna. Rozwijane są wspólne dla wszystkich lub części osób elementy wspólne oraz pielęgnujemy w sobie naszą indywidualność, za którą jesteśmy lubiani i nagradzani przez otoczenie.
Zaburzeniem zdolności nawiązywania intymnych kontaktów z innymi ludźmi jest w tym okresie „trzymanie ludzi na dystans”. Może to prowadzić do życia w osamotnieniu i w izolacji oraz do braku zaufania i ludzi.
7. Płodność (generatywność) - stagnacja. Ten okres rozwoju człowieka wymaga rozwiązania problemu dążności do przedłużenia gatunku i podjęcia się odpowiedzialności za rozwój potomstwa, a także zdobycia jego ufności i autonomii. Płodność może wyrażać się w ukształtowaniu zdolności do działania na rzecz innych ludzi i całych pokoleń. Wiąże się z tym m.in. potrzeba opieki i odpowiedzialności za innych, w szczególności wobec młodego pokolenia.
8. Integralność - rozpacz. W fazie tej człowiek powinien zdobyć poczucie sensu swojego życia, godności i wartości swojego wyboru, a także zdolność pogodzenia się z niepowtarzalnościa i nieuchronnością własnego istnienia. Jnajdobitniejszym, tego wyyrazem jest mądrość ludzi starych. Jednak, gdy człowiek nie potrafi zaakceptować swojego życia i jego skończoności, a więc i śmierci, pojawia się rozpacz i lęk przed śmiercią. Trzeba podkreślić, że w poczuciu integralności i mądrości ludzi starych tkwi podstawowe źródło dla kształtowania się poczucia ufności następnych pokoleń. Tak więc pełny cykl rozwoju człowieka, odzwierciedlając problemy społeczne i wzory kultury tworzy złożoną całość, którą są model nadziei, siły woli, dążenie do celu, umiejętności, wierności, miłości oraz troski i mądrości.
prof. dr hab. Jan Tylka wykład III
psychologia kliniczna z 5 grudnia 1999 roku
6