Maria Janina Pawlikowska-Jasnorzewska

Fakty biograficzne

poetka, dramatopisarka

ur. 24 listopada 1891 w Krakowie, zm. 9 lipca 1945 w szpitalu
w Manchesterze, była nieuleczalnie chora na raka

córka Wojciecha Kossaka, malarza, siostra Jerzego Kossaka (malarza)
oraz Magdaleny (pisarka, ps. Magdalena Samozwaniec)

w jej domu rodzinnym bywało wielu wybitnych artystów (Henryk Sienkiewicz, Witold Lutosławski, Ignacy Paderewski, rodzina Malczewskich i wielu innych)

choroba kręgosłupa źle leczona w dzieciństwie pozostawiła niewielki garb

kochliwa, miała trzech mężów (Bzowski, Pawlikowski, Jasnorzewski), trwałe okazało się dopiero trzecie małżeństwo

edukacja domowa (gł. samouctwo), potem krótko była wolną słuchaczką krakowskiej ASP, nie wiązała jednak swej przyszłości z malarstwem, które traktowała jedynie amatorsko

tworzyła już jako kilkuletnie dziecko, oficjalny debiut - w 1922 (tom Niebieskie migdały)

oprócz Skamandra bliskie było jej też środowisko formistów

często spotykała się z Leopoldem Staffem, którego twórczość „odegrała znaczną rolę w jej własnym stosunku do poezji”

z wiekiem zbliżała się w poezji do poetyki Awangardy

publikowała m.in. w „Bluszczu (1923-39 z przerwami), „Tygodniku Ilustrowanym (1924-31 z przerwami), „Gazecie Polskiej” (1933-37)

wiele podróżowała (Francja, Italia, Turcja, Afryka północna, Grecja)

współpracowała z pismami emigracyjnymi - „Wiadomości Polskie Polityczne
i Literackie” (1940-43), „Polska walcząca” (1940-45), „Nowa Polska” (1942-45)

na jej cześć nazwano jedną z planetoid - 4114 Jasnorzewska (1982 QB1)

kilka z jej utworów stało się piosenkami (wyk. m.in. Ewa Demarczyk, Katarzyna Groniec, Ich Troje, Krystyna Janda)

Twórczość

Okresy twórczości

1. 1922-27 - od debiutu do tomu Wachlarz

ekstatyczny zachwyt życiem

intensywność przeżyć miłosnych

sensualny opis przedmiotów, barw, stanów uczuciowych

niekiedy żart, zabawa

dążenie do poetyckiej kondensacji

2. 1928-39 - od publikacji tomów Cisza leśna oraz Paryż do wydania tomu prozy poetyckiej Szkicownik poetycki

najbogatsze dokonania poetki

irracjonalizm

refleksja nad przemijaniem, śmiercią, życiową klęską

czasem tematyka jawnie publicystyczna

długie utwory narracyjne

poetyka niedokończenia, fragmentu, szkicu

3. 1939-45 - okres emigracyjny, zakończony śmiercią poetki

poetyckie analizowanie klęski wojennej

Cechy twórczości

• codzienny konkret

• kolokwialny język

• nowy typ autokreacji poetyckiej

• bohaterka - nowoczesna kobieta, jawnie i w sposób naturalnie pozbawiony patosu i afektacji, pełen niezrównanego wdzięku i pewnej kokieterii, manifestująca swą miłość

• realizm psychologiczny

• bohaterka żyje w świecie zwykłych realiów, ale tak przedstawionych,
  że współtworzą one - na równych prawach z motywami egzotyki - jeden z bardziej uroczych światów wyobraźni, jakie znaleźć można
  w literaturze tego okresu

• poezja wykazująca związki z innymi sztukami (impresjonizm, secesja, formizm, malarstwo japońskie, abstrakcjonizm)

• dążenie do depatetyzacji i uczuciowej dyskrecji

• kategoria zaskoczenia - celne pointy

• żartobliwość = życzliwe ośmieszanie świata i pewnych jego wartości

• żart rozbraja, unieszkodliwia to, co straszne, niebezpieczne

• flirt z losem, istnieniem

• poezja ewoluowała od formy zamkniętej ku formie otwartej, od rygorów
  i wirtuozerii ku „niezauważalności”, swobodzie i ascezie formalnej

Cechy poezji typu skamandryckiego	Cechy poezji odmienne od poezji skamandrytów	W późniejszej twórczości - zbliżenie do Awangardy
- prozaizacja i kolokwializacja języka poetyckiego - dążenie do odpatetyzowania poetyckich konwencji - kreacja nowego bohatera lirycznego - zwykłego, „normalnego”, „szarego człowieka” - konkretność - sensualizm - idealizacja świata	- nie ma atmosfery nudy, przesytu, rezygnacji - świat bohaterki lirycznej pełen jest napięć i intensywności - odmienny charakter egzotyki - antysentymentalizm	- złagodniał rewolucjonizm - poszerzenie tematyki - poszerzenie zakresu metaforyki (metafory przybosiowskie)

Dzieła

Poezja i proza poetycka

• 1922 Niebieskie migdały

• groteska balladowa (jak u Leśmiana)

• neorokokowy konceptyzm

• utwory eksperymentatorskie

• 1924 Różowa magia (z ilustracjami autorki)

• prozaizacja języka

• ucodziennienie realiów

• demokratyzacja ja lirycznego

• stylizacja

• poetyka wdzięku

• sensualistyczno-wizualny charakter tej poezji

• częste odwołania do malarstwa

• tematyka kulturowa i egzotyczna

• wiele utworów żartobliwych

• 1926 Pocałunki

• zmiana tonacji

• motyw „niekochanej”

• głównie 4-wersowe „miniaturki”

• zaskakujące pointy, mistrzostwo pointy

• przejawy skamandryckiego klasycyzmu, ale też zbliżenia do poezji awangardowej

• maksimum wyrazu przy minimum zużycia słowa

• 1927 dancing. karnet balowy

• mały temat → doznaje nobilitacji

• „przekład” muzyki jazzowej na poetyckie słowo

• coraz częściej - obsesja przemijania, starzenia się, śmierci

• 1927 Wachlarz. Zbiór poezyj dawnych i nowych

• zwiastuny zainteresowania spirytyzmem

• 1928 Cisza leśna

• ciemna tonacja (lęk, fascynacja Naturą)

• irracjonalizm

• 1928, 1929 Paryż

• tematyka wróżbiarska i spirytystyczna

• 1930 Profil białej damy

• tematyka wróżbiarska i spirytystyczna

• motyw nieśmiertelności

• motyw paligenezy

• zwrot ku magii

• temat - Natura

• częste personifikacje

• dialog z Naturą

• nienawiść - a podziw

• motyw niechęci do prokreacji

• 1932 Surowy jedwab

• inspiracje Nietzscheańskie

• poetyckie obrazy brzydoty i „czarnej magii”

• 1933 Śpiąca załoga

• inspiracje Nietzscheańskie

• spekulacje religijno-metafizyczne

• rozważania nt. świadomości

• 1935 Balet powojów

• inspiracje Nietzscheańskie

• motywy głębokiej wspólnoty z przyrodą

• dynamiczne obrazowanie

• dynamiczna metaforyka

• 1937 Szkicownik poetycki

• proza poetycka

• akcenty katastroficzne

• zainteresowania filozofią przyrody, zwłaszcza monizmem

• 1939 Krystalizacje

• poetyka rozluźnionej kompozycji, fragmentu, notatki

• stonowanie efektów

• częściowa rezygnacja z tradycyjnych rygorów wersyfikacyjnych

• 1940 Róża i lasy płonące

• 1941 Gołąb ofiarny. Zbiór wierszy

• gł. temat - historia

• pośm. Ostatnie utwory (wybór i opracowanie Tymon Terlecki)

Wydania pośmiertne - wybory i opracowania m.in.: Antoni Słonimski, Tymon Terlecki, Jerzy Kwiatkowski.

Dramaty

• Szofer Archibald. Komedia w 3 aktach, wystawienie: Warszawa, Teatr Mały 1924, druk: "Świat" 1924 (nr. 45-52)

• Kochanek Sybilli Thompson. fantazja przyszłości w 3 aktach, wystawienie: Kraków, Teatr im. J. Słowackiego 1926

• Egipska pszenica. sztuka w 3 aktach, wystawienie: Kraków, Teatr
  im. J. Słowackiego 1932

• Powrót mamy. Komedia w 3 aktach, wystawienie: Warszawa, Teatr Nowy 1935

• Mrówki (myrmeis). sztuka w 3 aktach, wystawienie: Kraków, Teatr
  im. J. Słowackiego 1936

• Rezerwat. Farsa w 3 aktach, wystawienie: TV 1968, druk: "Dialog" 1979/3

• Zalotnicy niebiescy. Sztuka w 3 aktach, wystawienie: Warszawa, Teatr Mały 1933, wyd. Kraków 1936

• Dowód osobisty. Komedia w 3 aktach, wystawienie: Warszawa, Teatr Nowy 1936

• Nagroda literacka. Komedia w 4 aktach, wystawienie: Warszawa, Teatr Nowy 1937

• Baba-Dziwo. Tragikomedia w 3 aktach, wystawienie: Kraków, Teatr
  im. J. Słowackiego 1938, druk: "Dialog" 1966/10

• Dewaluacja Klary. Komedia w 3 aktach, wystawienie: Poznań, Teatr Polski 1939

• Popielaty welon. Fantazja sceniczna w 9 obrazach, wystawienie: Warszawa, Teatr Narodowy 1939

• Biedna młodość (słuchowisko radiowe) radio 1936

• Pani zabija pana (słuchowisko radiowe) radio 1936

• Złowrogi portret (słuchowisko radiowe) radio 1937

Baba-Dziwo. Tragikomedia w 3 aktach — tragifarsa, groteska. Sztuka ta została wystawiona w roku 1938.

Baba-Dziwo jest ciętą satyrą na Adolfa Hitlera i jego sposób rządzenia. W utworze ukazano ludzi kierujących się darwinowskim dążeniem do podtrzymania gatunku, żyjących w systemie totalitarnym, w którym wprowadzić można każdy nakaz, nawet najbardziej absurdalny. Pisarka posłużyła się metaforą mrowiska jako społeczeństwa. Bohaterowie zostali postawieni w obliczu bezwzględnej dyktatury
i walki o wolność.

Po raz pierwszy sztukę tę wystawiono w roku 1938 w Teatrze im. J. Słowackiego
w Krakowie, a reżyserii podjął się Wacław Radulski. Spektakl okazał się ważnym wydarzeniem artystycznym, otrzymał świetne recenzje krytyków i uznanie publiczności. Jednak ze względu na ewidentne aluzje do Hitlera i totalitaryzmu spotkał się z ostrym sprzeciwem ambasady niemieckiej.

Bibliografia

1. Jerzy Kwiatkowski, Dwudziestolecie międzywojenne, Warszawa 2000.

2. Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Być kwiatem...? Wybór wierszy i szkiców poetyckich. Wybór, wstęp i opracowanie Włodzimierz Bolecki. Warszawa 1994 (tu: Wstęp).

3. Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Wybór poezji. Opracowanie Jerzy Kwiatkowski. Wrocław 1980 (tu: Wstęp).

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Wybór poezji. Oprac. Jerzy Kwiatkowski. Wrocław 1980.
[Tu:] Wstęp, s. V.

Od Awangardy odróżniało ją to, co łączyło ze Skamandrem - antysentymentalizm, dyskrecja, zwięzłość.

O tomiku na Wikipedii - http://pl.wikipedia.org/wiki/Krystalizacje.

Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Maria_Pawlikowska-Jasnorzewska.

Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Baba-Dziwo.

---