KRYTYCZNA NAUKA O WYCHOWANIU
Theodor Adorno jest jednym z głównych przedstawicieli teorii krytycznej, zwanej także Szkołą Frankfurcką.
Rozwój teorii krytycznej można podzielić na 3 fazy:
W pierwszej fazie została określona oczywistość krytycznej teorii społeczeństwa oddzielonej od teorii tradycyjnej. Należy zintegrować społeczne źródła powstawania problemów, realne sytuacje, w których jest potrzebna nauka, oraz wyznaczenie celu. Teoria krytyczna nie powinna się zadowolić tylko empirycznym badaniem rzeczywistości, ale jako nauka praktyczna musi ingerować w dyskusje społeczne.
Jej celem jest wyzwolenie człowieka ze zniewalających warunków. Z podejściem krytycznym wiąże się zainteresowanie zniesieniem niesprawiedliwości społecznej.
Jako drugą fazę teorii krytycznej można określić zmianę kierunku pozycji radykalnej
w obliczu politycznej sytuacji w Niemczech faszystowskich. W dziele „Dialektyka oświecenia” Adorno i Horkheimer chcieli wyjaśnić, dlaczego ludzkość zamiast wkroczyć w stan prawdziwie ludzki, popada w nowego rodzaju barbarzyństwo.
Obaj autorzy chcieli pokazać, jak oświecenie zniszczyło ich własne motywy. Oświecenie poczyna sobie wobec rzeczy tak jak dyktator zachowuje się wobec ludzi. Proces opanowywania świata był nierozłącznie powiązany z opanowywaniem ludzi.
Wraz z instrumentalizacją natury postępowało uprzedmiotowienie człowieka. Charakter „Dialektyki oświecenia” jest zrozumiały jako „refleks” rzucony
na zniszczoną rzeczywistość społeczną, jaką zostawił terror socjalizmu narodowego
i II Wojna Światowa.
Trzecia faza obejmuje kontynuacje i rekonstrukcję dziedzictwa teorii krytycznej przez Habermasa.
W jednej ze swych publikacji Adorno wyszedł od tezy, że wykształcenie przeszło
w stan uspołecznionego niedouczenia. Niedouczenie nie jest rozumiane jako poziom różnicy między brakiem wykształcenia nacechowanym naiwnością i niewiedzą, a wykształceniem, lecz jako […] rozprzestrzenienie duchowości bez żywego związku z podmiotami żywymi, zrównanej z poglądami, które dopasowują się do panujących interesów.
Wykształcenie podlega dialektyce wolności i braku wolności: nie można go po prostu nabyć, ponieważ nabycie i złe postępowanie staną się jednym. Dla wykształcenia nie ma żadnych właściwych obyczajów, można do niego dążyć tylko poprzez spontaniczny wysiłek
i zainteresowanie. W rzeczywistości wykształcenie wymaga nie tylko wysiłku, lecz otwartości, zdolności dopuszczenia wartości duchowych i przyjęcia ich w sposób produktywny do swojej świadomości. Przed osobami zajmującymi się edukacją stoi trudne zadanie. Należy przeciwdziałać niedouczeniu poprzez wzmacnianie zdolności autorefleksji uczniów,
a zadanie kształcenia należy wypełniać, kreując udane procesy nauczania. Zdaniem Adorno jest to bardzo trudne zadanie ponieważ, społeczeństwo odebrało wykształceniu podstawy. Adorno domagał się, aby wychowanie opierało się na zasadzie „Pierwsze żądanie, jakie należy stawiać wychowaniu, brzmi: nie może być drugiego Oświęcimia. Tak bardzo wyprzedza ono jakiekolwiek inne, że nie sądzę, iż muszę za nim argumentować. Przeciw „zasadzie Oświęcimia” istnieje tylko jedna właściwa siła - autonomia - siła refleksji, samookreślenia, nieuczestniczenia. Wychowanie do krytycznej autorefleksji musi przeciwdziałać nieświadomości. Ponieważ nie rozprawiono się z przeszłością narodowego socjalizmu, lecz zaprzeczano jej, Adorno domaga się oświecenia wspomagającego pamięć
o tym, co się wydarzyło oraz wiedzy o propagandzie, a także zwrócenia się ku podmiotowi, czyli wzmocnienia siebie i własnej świadomości. W obliczu obecnego okrucieństwa Adorno pragnie wychowania wolnego od barbarzyństwa system wychowawczy powinien wykształcić
w dorastających odrazę wobec przemocy fizycznej.
Wychowanie do dojrzałości - Adorno uważa, że literatura pedagogiczna w dużym stopniu propaguje wychowanie do niedojrzałości. Wg badacza etap autorytetu osiąga się
w genetycznym procesie dorastania. Z drugiej strony w żadnym wypadku nie należy wykorzystać tego, aby gloryfikować i zatrzymać ten etap, ponieważ gdy tak się stanie, powstają nie tylko ułomności psychiczne, ale także zjawiska niepełnoletności w sensie syntetycznego ogłupienia.
Czy wychowanie do dojrzałości jest w ogóle możliwe w społeczeństwie niedostatecznie wykształconym?
Wg Adorno prawdziwe rozumienie i uczenie dojrzałości polega na tym, że kilku ludzi przysposobionych do tego zadania wpływa całą energia na to, by wychowanie było wychowaniem do sprzeciwu i stawiania oporu.
Silna strona pedagogiki krytycznej jest oszukiwanie niewłaściwych zjawisk i wyjaśnienie, dlaczego one zaistniały.
Wychowanie do sprzeciwu, stawiania oporu oraz umiejętności mówienia „nie” jest konsekwencją pierwszego żądania dotyczącego wychowania: aby nigdy nie powtórzył się Oświęcim. Celem wychowania do którego należy dążyć, nie jest oczywista integracja
w istniejących społecznych strukturach porządku i stosunków władzy, ale zdolność krytycznego analizowania błędów rzeczywistości społecznej oraz umiejętności dopytywania się o tradycję i ewentualnie jej zmieniania.
Wychowanie krytyczno - emancypacyjne to nauka stawiania oporu czynnikom powodującym niedojrzałość. Chodzi o odwrócenie procesu krzywdzenia człowieka spowodowanego przez warunki społeczne. Młodego pokolenia nie powinno się od razu włączać w to, co zostało ustalone, ponieważ powinno ono najpierw stanowić o sobie.
2