Historia starożytnej Grecji

CHRONOLOGIA GRECJI

1. KULTURA MINOJSKA ok. 3000- 1125 r.p.n.e.

2. MYKEŃSKA ok. 2000 r.p.n.e- XII w.p.n.e

3. WIEKI CIEMNE XII- IX w.p.n.e.

OKRESY HISTORYCZNE:

4. OKRES HELLEŃSKI

• OKRES ARCHAICZNY VIII- VII w.p.n.e

• OKRES KLASYCZNY V w.p.n.e. - 338 r.p.n.e (#Cheronea)

OKRES HELLENISTYCZNY 338- 31 r.p.n.e (#Akcjum)

OKRES CESARSTWA RZYMSKIEGO 31 r.p.n.e.- V/VI w.n.e. (kodeks Justyniana Wielkiego)

OKRES BIZANTYJSKI VI- XV w.n.e. (zdobycie Konstantynopola przez Turków)

OKRES NIEWOLI GRECKIEJ XV- XIX w.n.e

KULTURA MINOJSKA

CHRONOLOGIA:

1. OKRES WCZESNOMINOJSKI

• I 3000- 2600 r.p.n.e.

• II 2600- 2000 r.p.n.e.

OKRES ŚREDNIOMINOJSKI 2000- 1600 r.p.n.e.

OKRES PÓŹNOMINOJSKI 1600- 1125 r.p.n.e.

(pokrywa się z okresem kultury mykeńskiej)

• związana z Kretą;

• nazwa nadana przez Artura Evansa (odkrywca KM) od mitycznego króla Minosa;

• pismo KM- pismo linearne A- nieodczytane;

• istniała kultura oralna;

• wielkie pałace- pierwsze w okresie wczesnominojskim i średniominojskim, największe w Knossos i Fajstos;

• rezydencje władców otoczone magazynami, w których gromadzono żywność;

• państwo minojskie miało charakter redystrybucyjny;

• ok. 1700 r.p.n.e.- Pałace uległy zniszczeniu (trzęsienie ziemi);

• w okresie klasycznym zostały odbudowane;

• ok. 1500- 1400 r.p.n.e.- Pałace uległy zniszczeniu;

• KM miała wielką flotę i kontaktowała się z Egiptem.

KULTURA MYKEŃSKA

(ACHAJSKA)

• Achajowie (Mykeńczycy)- plemię greckie, indoeuropejskie;

• XVIII- XVI w.p.n.e.- Achajowie stworzyli na obszarze Grecji szereg państwowości (nie były to jeszcze polies);

• najbardziej znaczące ośrodki władzy na Peloponezie (Mykeny, Argos);

• nazwa od stanowiska eponimicznego Mykeny odkrytego przez H. Schliemann w 1870r., gdzie odnalazł: cyklopie mury z Bramą Lwów, groby szybowe, groby tolosowe np. Grób Agamemnona (Skarbiec Atreusa);

• KM opisał Homer w „Odysei”; opisał Kretę mykeńską; ukazał kształt, obyczajowość, religię;

• Pismo linearne B- pismo KM; odczytane przez Michaela Ventrisa i Johna Chadwicka w 1953 na podstawie analizy rozwoju języka greckiego; Pismo służyło tylko do celów administracyjnych;

• KM:

• społeczeństwo- agresywne;

• militarny charakter ośrodków mykeńskich;

• wojny i grabieże- główny sposób na zdobycie dochodów;

• zawierała wiele elementów kultury minojskiej- Mykeńczycy zawładnęli kulturę minojską;

• charakter patriarchalny (władca- król i naczelnik rodu);

• życie zbiorowe- zaczątki agory;

• megaron- sala, w której władca przyjmował poselstwa i innych władców;

• 1200 r.p.n.e. - KM gwałtownie upada z powodu Wędrówek Ludów (np. Dorwie- lud grecki, który odjechał od północy na Mykeny);

Rysopis epoki:

• upadek Imperium Hetytów;

• Troja była uważana za potężne bogate miasto hetycki;

• Metropolia wokół Hisarlik- potwierdzają zdanie Homera o potędze Troi;

• na terenie Anatolii znaleziono tabliczki w języku hetyckim - odczytano poemat podobny do „Odysei” Homera;

• Grecy odziedziczyli wiele od minojczyków, hetytów i in.

• 1182 r.p.n.e.- Ramzes III pokonał inwazję Ludów Morza, co spowodowało jednak destabilizację państwa egipskiego;

• XII w to epoka katastrof, upadają imperia i zanika również kultura achajska, upadek królestwa Egiptu; zamęt (Mezopotamia Syria); zaczynają się wieki ciemne, epoka żelaza;

WIEKI CIEMNE

• brak źródeł pisanych; innych źródeł też mało; powód- upadek administracji mykeńskiej (przestała istnieć warstwa skrybów);

• kultura oralna;

• aojdowie- przekazywana w ich pieśniach była tradycja religijna, pamięć o polityce państwowości Achajów, również zwyczaje; mitologia nie była dla Greków bajką, tylko prawdziwą historią; podczas świąt wygłaszali bardzo długie poematy- historie walk, np. Agamemnona, Achillesa, Menelaosa;

• kodyfikacja wierzeń achajskich;

• centrum kulturalne przeniesione zostało do Azji Mniejszej (kolonizacja);

• w tym okresie wykształtowały się podwaliny przyszłej państwowości i kultury; nadal istniał system rodowo- królewski, ale zaczęły kształtować się już polis;

OKRES HELLEŃSKI

OKRES ARCHAICZNY

• pierwszy okres historyczny;

dziedziczy państwowość, tradycję i religię po wiekach ciemnych;

każda polis miała swój system;

Wielka Kolonizacja Grecka- VIII- VII w.;

• Przyczyny: przyrost ludności, ciekawość świata (Grecy byli ludem morskim), chęć zysku;

• Kolonizacja ruszyła z Peloponezu;

• 706 r.p.n.e- założenie Tarentu przez kolonistów doryckich ze Sparty;

• VII w.- Grecy zdominowali ludy na Sycylii i pd. Italii;

• Kolonię zasiedlali młodzi i wykwalifikowani obywatele, aby prężnie rozwijać nowe miasto;

• Na czele kolonii stał oikistes (wywodził się z warstwy rządzącej);

• Kolonie zachowały greckość do końca starożytności;

• powstawały pierwsze związki, przemierza polis- amfiktionie; najczęściej miały charakter religijny;

• Amfiktionia Delficka- charakter panhelleński;

• idea igrzysk; 776 r.p.n.e. pierwsze igrzyska olimpijski- święto religijne na cześć Zeusa, charakter panhelleński, brali w nich udział wolni mężczyźni i niezamężne kobiety, zwyczaj nagości, konkurencje: lekkoatletyka, rzut dyskiem, wyścigi rydwanów, kult gwiazdorstwa- zwycięzcom stawiano pomniki; gimnazjon- miejsce ćwiczeń;

• kalo kagathia- równorzędne traktowanie siły fizycznej i piękna duchowego;

• najwięcej z tego okresu wiemy o Atenach i Sparcie- dwie różne mentalności greckie;

SPARTA (Lacedaemon)

• stolica- Sparta nad rzeką Eurotas;

• początek istnienia- inwazja Dorów w XIIw. (prawdopodobnie nie był to jedyny powód);

• Spartanie należeli do ludów doryckich- mówili więc dialektem doryckim;

• szczególnie silny opór ludów pierwotnych; Achajowie: ugoda z autochtonami- „dwuwładza” w Sparcie;

• XIII- IX w. kształtowanie się państwowości Sparty;

• monarchia- dwóch króli (dowódcy wojskowi podczas wojen, uprawnienia kapłańskie- władza miała charakter sakralny);

• Agis- dynastia Agidów;

• Eurypont- dynastia Eurypontydów;

• ustrój prawny (oligarchiczny);

• Likurg- mityczny prawodawca VIII w., obywatel spartański wybrany przez Apollona Delfickiego; (Likurgos- „niosący światło”- przydomek Zeusa w Sparcie);

• Charakter militarny;

• Najważniejsza instytucja- wojsko;

• Homoioi- „równi sobie”- mieszkańcy Sparty;

• Klaros- działka w Sparcie, kraj podzielony na równe częśći, pracowali na nich heloci (ludność miejscowa podbita przez Spartę), byli wolni, ale nie posiadali praw publicznych, byli przywiązani do ziemi, mieli większość plonów oddawać Spartanom;

• Stronia zachodnia Eurotasu, góry Tajget- Periojkowie; wolni bardziej niż Heloci; zajmowali się rzemiosłem;

• małżeństwa mogły być zawarte tylko między wolnymi obywatelami, obywatelstwo dziedziczyło się po rodzicach, Spartanin żenił się w wieku 30 lat, nie mieszkał w domu ze swoją żoną;

• od 6-7 roku życia mężczyźni byli skoszarowani, dzieci były własnością państwa; o życiu noworodka decydowała Geruzja;

• Spartanki były najbardziej wolnymi kobietami w Grecji, kształcone na równi z mężczyznami- uczyły się czytać i pisać, decydowały o majątku, uczyły się rzemiosła wojskowego;

• życie rodzinne było całkowicie kontrolowane;

• warunki w koszarach były bardzo surowe, namioty po 12- 14 osób w jednym, nie było podziałów wiekowych; chłopcy do osiągnięcia pełnoletności byli biczowani w celu sprawdzenia odporności na ból;

• Felgikije (wspólne kolacje), spożywane w milczeniu, każdy Spartanin musiał dostarczyć ze swojego majątku jedzenie;

• Krypteje- nocne wyprawy młodych ludzi w celach np. rabunkowych, polowania na helotów;

• armia spartańska uchodziła za niepokonaną;

• system państwowy

• Dwóch króli

• Geruzja (rada starców)- naczelnicy rodów, 28 członków;

• Eforowie (od VIIw)- 5 przywódców 5 gmin w Lakonii, przejęli większość uprawnień adm. i sądowych, sprawowali realną władzę, w czasie pokoju mogli pozwać króla;

• Apella- zgromadzenie obywateli pod przewodnictwem królów i eforów, nie mieli uprawnień ustawodawczych ani prawa zabierania głosu; głosowali za pomocą krzyku, ale prawo do decydowania mieli tylko eforowie;

• Spartanie nie sprzeciwiali się rygorom;

• VIII w. - Sparta powiększyła się o terytorium Messeni (mieszkali tam Achajowie i Dorowie, uzyskali oni status helotów);

• Powstania przeciw Sparcie

• 730- 710 p.n.e.- pierwsza wojna messeńska; zamieniła Messenię w kraj podbity;

• 684- 650 p.n.e - druga wojna messeńska; charakter wojny powstańczej; krwawa i długo nierozstrzygnięta; Góra Itome- główna twierdza messeńska;

• 464 p.n.e- trzecia wojna messeńska; powstanie helotów, szybko stłumione;

• 371 r.p.n.e. - hegemonia Tebańska, wódz Epaminondas pokonał Spartan (Bitwa pod Leuktrami); ogłosił niepodległość Messeni;

• pod panowaniem Macedońskim Sparta uzyskała autonomię;

• w żadnym innym polis nie wykształcił się taki system państwowy;

ATENY

• najstarsza państwowość grecka;

• duma z historii- przeszłość utrwalona w mitologii;

• Tezeusz- mityczny twórca Aten; kładzie kres dominacji kreteńskiej w Atenach, oczyszcza Attykę z niebezpieczeństw;

• 1130 r.p.n.e- Tezeusz połączył okoliczne gminy tworząc w Attyce jedno państwo;

• ziemia nieurodzajna; utrzymali się jednak z rolnictwa- kiedy klęska żywiołowa, od razu głód(brak magazynowania jedzenia); pasmo górskie- Pentelikon (złoża srebra)- podstawa gospodarki i potęgi Aten;

• Ateny uniknęły inwazji Dorów;

• w okresie wieków ciemnych- monarchia;

• VIII w- Ateny wyłaniają się jako państwo rządzone przez elitę arystokratyczną;

• jedyna polis, w której panowała demokracja (wcześniej monarchia i tyrania);

• eklezja- zgromadzenie obywateli;

• eupatrydzi- warstwa zamożna, w wiekach ciemnych byli naczelnikami rodów, oddziaływali najbardziej na życie polityczne;

• pocz. VII w.p.n.e. władza wykonawcza, 3 urzędników wybierani spośród arystokratów na rok,

• Archont Basileus

• Archont Polemarchos- dowódca wojskowy,

• Archont Eponimos- główny urzędnik, wyznaczał wybory i nowy rok,

• 6 sędziów(VII w.p.n.e.)- thesmoteci;

• VIIw.p.n.e. - dodatkowy archont, pełnił funkcję skryby;

• razem 10 archontów, musieli pochodzić z arystokracji, stanowiska bezpłatne, po roku urzędowania wchodzili w skład Areopagu;

• Areopag- zgromadzenie byłych archontów, posiadał funkcję sądowniczą;

• Demos- lud, mieszkańcy miasta, największa grupa- chłopi attyccy, woli, ale ubodzy, pozostawali pod wpływem arystokracji; należeli również rzemieślnicy;

• kupcy- wywodzili się z arystokracji i rzemieślników;

• Ateny otwarte na gospodarkę morską;

• VII-VI w.p.n.e.- lud domagał się coraz większych praw, szerszego dostępu do sprawowania władzy;

• niewola za długi- chłopi zadłużali się u arystokratów, a ci mogli ich sprzedać w niewolę poza granicami Attyki, silne wzburzenie społeczne, mogło dojść do zamachu stanu;

• 634 r.p.n.e. Kylon próbował narzucić tyranię, został stłumiony przez Megaklesa z rodu Archonidów;

• Alkmeonidzi i Eteobutadzi- najbogatsze rody, dążyli do tyranii;

• Wielka Kolonizacja otworzyła nowe drogi dla importu i eksportu- eksport ceramiki, oliwy i zboża;

• tworzy się warstwa wzbogacona na handlu;

• 621 r.p.n.e.- pierwsza kodyfikacja prawa Drakona- dotyczyła tylko wolnych obywateli, ochrona interesów arystokracji, surowe prawa;

• 594 r.p.n.e.- Solon-kolejna reforma państwa ateńskiego; ustępstwo arystokracji na rzecz niższych warstw,

• Zniesienie niewoli za długi, seisachtheia - umorzenie długów,

• Zobowiązanie Aten do wykupienia obywateli sprzedanych w niewolę,

• Wprowadzenie zakazu udzielania lichwiarskich pożyczek(niezadowolenie arystokracji),

• Podział klasowo-majątkowy określony wg dochodu rocznego; 4 klasy:

1. pentakosimedymnoi (pięciusetmiarowcy)- ponad 500 miar medymnosów(medymnos=50 litrów),

2. hippeis(ekviteis)- jeźdźcy, rycerze, mogli utrzymać konia, ponad 300 medymnosów,

3. dzeugitai- mogli utrzymać woły pociągowe, 200 medymnosów,

4. thetes- poniżej 200 medymnosów,

• Rada Czterystu(bule)- przy eklezji, wybierana drogą losowania spośród wolnych obywateli, uprawnienia nie były określone, nie wpływała istotnie na władzę,

• Regularne zgromadzenia eklezji,

• Ograniczenie Areopagu jako władzy sądowniczej- sądy przysięgłe, dla Areopagu zostały najcięższe przypadki( kara śmierci),

• Sądy przysięgłe- losowanie ławników,

• Ustalenie miary wagi talentu(26 kg srebra lub złota),

• Zakaz eksportu zboża,

• Zobowiązanie rzemieślników do wyuczenia swoich następców,

• Dowolne przekazywanie w spadku własności,

• Reformy Solona zostały spisane na tablicach i wystawione na agorze,

• po okresie panowania Solon przyjął przysięgę od eklezji, że będą przestrzegać praw i nie zmienią reform przez 10 lat,

• po wyjeździe Solona z Aten zaczęto narzekać i chciano reform,

• 561 r.p.n.e.- Pizystrat opanował Akropol i narzucił tyranię, Archonci przestali funkcjonować, uprawnienia Rady Czterystu zostały zawieszone,

• 561- 510 p.n.e.- okres tyranii

• Pizystrat do 525 r.p.n.e.,

• Wzmocnienie państwa gospodarczo i kulturowo,

• Pizystrat był nastawiony proekonomicznie, gdyż od wszystkiego pobierał podatki- podatek osobisty (1/20 dochodów),

• Nakazanie arystokracji oddania ziemi chłopom,

• Wypędzenie części arystokracji, m.in. rodu Alkmeonidów,

• Chłopstwo silną klasa średnią,

• Sądy objazdowe- sądy wiejskie, jednoosobowe,

• 527 r.p.n.e.- próba obalenia Pizystrata przez arystokratów, stłumienie powstania pod Leipsydrionem,

• rozbudowa Aten, pierwsza świątynia Ateny,

• świątynia Demeter w Eleusis(odbudowa), świątynia Zeusa w Olimpii,

• pierwsze kanoniczne spisanie dzieł Homera,

• ustanowienie święta Wielkich Dionizji,

• Pizystrat umarł pozostawiając władzę synom Hipparchowi i Hippiaszowi- ponieśli oni podatki i ograniczyli swobody obywatelskie,

• 514 r.p.n.e.- zabójstwo Hipparcha przez Harmodiosa i Arystogejtona(tyranobójcy), nasilenie represji, Ateńczycy wezwali Spartę do pomocy,

• 510 r.p.n.e.- interwencja Sparty, wygnanie Hippiasza(został tyranem w Sigejonie), powrót władzy arystokratycznej, Izagoras- przywódca, powstanie ludowe pod wodzą Klejstenesa(arystokrata), wypędzenie Izagorasa i wygnanie załogi spartańskiej,

• 508-506 r.p.n.e.- Klejstenes Archontem Eponimem,

• Podstawa demokracji ateńskiej,

• Podział Aten: miasto, wybrzeże, wnętrze kraju (interior) - podstawa systemu wyborczego; fyle (10), tritetes (30), demy (60),

• Demy: obywatele (18 lat), ograniczenie władzy arystokracji,

• Nowa rada 500 (50 obywateli z każdej fyli), niedokładnie określone kompetencje,

• Umożliwienie dostępu do urzędów państwowych wszystkim obywatelom Aten,

• Eklezja - forma zrzeszania się,

• 10 strategów - dowódców wojskowych (1 z każdej fyli), ograniczali rolę archonta polemarcha,

• Od ok. 508 r.p.n.e.: sąd skorupkowy

1. Głosowała eklezja na wiosennych zgromadzeniach

2. 6 tys. głosów negatywnych = wygnanie na 10 lat (cel: eliminacja władzy oligarchicznej)

• Ateny: demokracja - wyjątkowe zjawisko, w innych polis tyrania lub oligarchia, dla zewnętrznych obserwatorów demokracja to wynaturzenie,

SYTUACJA OGÓLNOGRECKA W VI w.p.n.e.

• Polis w większości rządzone oligarchicznie

• Imperium Perskie podbija Azję Mniejszą:

• Nie wprowadzało to istotnych zmian, Grecy żyli dalej jak dotąd,

• Posiadali jedynie załogę perską, a w większych miastach był nadzór perski, sprawowany przez satrapa, który ściągał podatki,

• Grecy nie mogli prowadzić samodzielnej polityki zagranicznej

• W polityczną zależność popadają bogate miasta greckie

• Monarchia perska - wielokulturowa,

• Grecy małoazjatyccy - kultura jońska

• Satrapowie: kontrola nad handlem greckim - wzrost nastrojów antyperskich

• Milet - kolonia ateńska

• 507 r.p.n.e. - poselstwo Aten z darami wody i ziemi przybyło do Sardes ( siedziba satrapii) z propozycją zawarcia przymierza Ateny-Persja (znaczenie: Ateny - zawarcie przymierza; Persja - poddanie się)

WOJNY PERSKIE 499 - 480 p.n.e.

• 499 - 494 p.n.e. - powstanie Greków jońskich przeciwko Persom

• Milet: wygnanie załogi perskiej, obalenie tyranii (sygnał do powstania całej Jonii),

• Zaatakowanie Anatolii, która nie była grecka,

• Atak na Sardes - Grecy spalili miasto, spalenie świątyni Kybele, które stało się pretekstem do ataku Persów na Ateny,

• Mieszkańcy Miletu zwrócili się do Greków o pomoc (tylko Ateny pomogły),

• 496 - 495 p.n.e. - perska kontrofensywa; powolne odzyskiwanie władzy przez Persję nad obszarami objętymi wojną,

• 494 r.p.n.e. - oblężenie i zniszczenie Miletu, mieszkańcy, którzy przeżyli, zostali sprzedani w niewolę,

• Persowie ponownie objęli tereny Azji Mniejszej - zgoda na ustępstwa, złagodzenie rygorów perskich,

• Zduszenie powstania Greków w Jonii przeraziło Greków, zwłaszcza Ateńczyków,

• 492 r.p.n.e. - perski wódz Mardoniusz przeprawił się do Tracji; Trakowie stawiali bardzo silny opór, flota perska została rozbita,

• brak reakcji Sparty (problemy wewnętrzne, król chciał ograniczyć władzę eforów),

• W Atenach ścierają się 2 stronnictwa polityczne:

• Właściciele ziemscy (stronnictwo oligarchiczne) - niechętni interwencji ateńskiej, żeby nie drażnić króla perskiego; chcą układów, załatwienia wszystkiego drogą ustępstw, gdyż nie czuli się zagrożeni handlowymi blokadami perskimi,

• Klasa średnia (elita kupiecka, stronnictwo demokratyczne) - czuje się zagrożona tą sytuacją polityczną, wzywa rząd ateński, aby rozbudował flotę w celu obrony przed Persami (na czele Temistokles).

• Oligarchowie blokują projekt demokratów, Ateńczycy postanowili bronić się na lądzie,

• Milkiades - znawca taktyki perskiej, uciekł z Tracji

• Wrzesień 490 r.p.n.e.: 1-sza wyprawa perska na Grecję

• Dowodzona przez Datysa i Artafernesa (Persowie);

• Służyła ukaraniu i przywołaniu do porządku Aten i Eryktrei

• Nie miała większego znaczenia, rząd perski nie przykładał do niej wagi;

• Persowie spalili E

• Milkiades został wybrany głównym strategiem wojskowym (wdzięczność za wyzwolenie od Teb);

• 10 tys. hoplitów ateńskich, 1 tys. z Platej;

• Spartanie obiecali pomoc, ale ona nie nadeszła

• Bitwa pod Maratonem: siły perskie - kilkakrotnie większe od ateńskich; Milkiades ustawił żołnierzy na wzgórzu, Ateńczycy ustawieni po bokach, zaatakowali od tyłu, co doprowadziło do zwycięstwa, ale nie osłabiło Persji;

• Hoplita biegł z wiadomością o zwycięstwie 42 km. do Aten

• Powrót wojsk do Aten

• Persowie wpłynęli do Zatoki Sarońskiej, ale nie zaatakowali Aten, tylko odpłynęli.

• Zwycięstwo pod Maratonem zyskało ogromną sławę, podkreślano jego aspekt moralny (wolni Ateńczycy pokonali „Perskich niewolników”)

• 490 r.p.n.e.: wyprawa Aten przeciw wyspie Paros, która była properska (nie powiodła się) - Milkiades został pozwany, skazany na grzywnę i więzienie, gdzie umarł;

• 485 r.p.n.e.: śmierć Dariusza, króla Persji

• 485-465 r.p.n.e: panowanie Kserksesa (czas najważniejszych konfliktów grecko - perskich)

• Ogólnogreckie przygotowanie do totalnej wojny z Persją

• Temistokles: szeroki program reform, który miał zbierać fundusze na wojnę, hippejs - warstwa średnia zostaje dopuszczona do wyższych urzędów drogą losownia;

• Arystydes (przeciwnik Temistoklesa) - łączony z oligarchami;

• Przeciwnicy polityczni usunięci przez ostracyzm;

• Rozbudowa floty wojennej;

• Większość polis przyjęła taktykę niedrażnienia Persji

• Ateny i Sparta - wrogie Persji;

• 483 r.p.n.e.: odkrycie bogatych złóż srebra w Laurinion, z których finansowano budowę floty wojennej;

• W 3 lata zbudowano 200 trójrzędowców (małe, szybkie, łatwe w manewrach)

• Flota perska: 1207 okrętów (Fenicjanie, Egipcjanie, Cypryjczycy, miasta greckie z Jonii, okręty transportowe)

• Persja weszła w koalicję z Kartaginą, aby razem zaatakować polis na zachodzie Grecji;

• 481 r.p.n.e.: Ateńczycy zwołali zjazd panhelleński w celu opracowania obrony przeciw Persom;

• Przedstawiciele 31 polis;

• Nie pojawiły się „wielkie floty” Argos, Peloponezu, Krety i Kor...;

• Związek panhelleński (symachia)

• Problem przywódcy: najsilniejsze państwo lądowe - Sparta;

• Nie opracowano precyzyjnego planu;

• Sparta nie chciała się angażować poza Peloponezem;

• Ateny nie chciały zaakceptować przywództwa Sparty;

• Teby i Tesalia - properskie;

• Siły koalicji były niewielkie w porównaniu z Perskimi;

• 480 r.p.n.e: przerzucenie mostu przez Hellespont; przeprawa armii perskiej (7 dni) przez Trację i Macedonię w kierunku Grecji;

• 480 r.p.n.e.: Bitwa pod Termopilami

• Sparta wysłała kontyngent na północ do Tesalii, obsadzenie przesmyku w Termopilach, obrona (Leonidas na czele)

• Flota Grecka zajęła przylądek Artemizjon;

• Armia perska dotarła do Termopil

• Persowie nie mogli pokonać oporu greckiego, walka w wąwozie;

• Zdrada Greka, który ujawnił Persom sposób obejścia greckich wojsk

• Król Leonidas zarządził wycofanie wojsk panhelleńskich, wszyscy walczący Spartanie zginęli.

• Wojska perskie udały się na południe, przez Tesalię przeszli bez przeszkód;

• Burza morska w Tesalii zniszczyła część floty perskiej;

• Flota grecka wpłynęła do Zatoki Sarońskiej;

• Persowie wkroczyli do Attyki;

• Ludność Attyki ewakuowała się na Peloponez;

• Persowie zaatakowali kapłanów na Akropolu i zniszczyli Ateny (odwet za zniszczenie świątyni Kybele);

• 480 r.p.n.e.: Bitwa pod Salaminą

• Flota perska wpłynęła do zatoki Sarońskiej;

• Żadna ze stron nie chciała zaatakować jako pierwsza;

• Szerzący się strach we flocie greckiej;

• Temistokles spowodował starcie;

• Grecy - triery (trójrzędowce); Persowie - okręty;

• Zwycięstwo Greków;

• Większość okrętów perskich - zniszczona, reszta uciekła.

• Armia lądowa dowodzona przez wodza Mardoniusza ostała się w Beocji;

• Wódz Mardoniusz chciał przekonać większe polis do przejścia na stronę perską;

• Sparta przyjęła postawę oczekującą;

• Kolejne zniszczenie Aten;

• 480 r.p.n.e.: atak na polis greckie na Sycylii;

• Obawa, że Ateńczycy opuszczą Attykę i przeprowadzą się do kolonii;

• Armia, pod dowództwem Pauzaniasza, ruszyła na Persję;

• 479 r.p.n.e.: Bitwa pod Platejami

• Zwycięstwo Greków;

• Mardoniusz zginął na polu walki.

• 479 r.p.n.e.: Bitwa pod Mykale

• Zwycięstwo Greków;

• Zdobycie bazy perskiej na wyspie Samos

• 478 r.p.n.e.: usunięcie Persów z Macedonii, Tracji, Cypru, Wysp Morza Egejskiego; zdobycie Bizancjum.

KONFLIKT ATENY - SPARTA

• Koniec współpracy Ateńczyków i Spartan

• Coraz więcej animozji o dowództwo;

• Ateńczycy zastanawiają się, jak usunąć Pauzaniasza z funkcji dowódcy;

• Skandaliczne zachowania Spartan.

• 478-477 r.p.n.e.: Arestydes (rywal Temistoklesa) przekonuje do odebrania przywództwa Sparcie na rzecz Aten, Pauzaniasz został oskarżony o układy z królem perskim i wysłany do Sparty;

• Związek Delijski (Morski, Ateński) - pod dowództwem Aten

• Nie wchodzą do niego jedynie państwa Peloponezu, które tworzą Związek Peloponeski pod dowództwem Sparty;

• Wszyscy członkowie Związku Morskiego zobowiązali się, że nigdy nie odłączą się od niego;

• Skarbiec na wyspie Delos, w którym gromadzono majątek pochodzący z podatków;

• Na początku decyzje miały zapadać wspólnie, ale z czasem Ateny zaczęły narzucać swoją wolę innym polis;

• Wioślarze pochodzili głównie z Aten, z najniższej warstwy majątkowej (tzw. „trzeci”).

• Emisariusze ze Sparty dążyli do rozbicia Związku Morskiego;

• 465 r.p.n.e.: bunt wyspy Tazos; mieszkańcy ogłosili wystąpienie ze Związku;

• 463 r.p.n.e.: atak Związku Morskiego na Tazos, zniszczenie wyspy i nałożenie kontrybucji;

• Kimon - syn Milkiadesa (dowódcy ateńskiego spod Maratonu) zostaje strategiem;

• Temistokles, wyrokiem sądu skorupkowego, został skazany na wygnanie; udał się do Argos i dalej prowadził politykę antyspartańską;

• Pauzaniasz został skazany na śmierć;

• 465 r.p.n.e.: trzęsienie ziemi na Peloponezie; śmierć wielu Spartan, ogromna strata ludności;

• 464 r.p.n.e.: Wojna Meseńska

• Zagrożenie istnienia państwa spartańskiego;

• Spartanie wezwali na pomoc Ateny;

• Kimon przekonał by pomóc Sparcie;

• Sparta nie przyjęła pomocy;

• Kimon został wygnany z Aten.

• Reformy wewnętrzne Efialtesa i Peryklesa.

REFORMY EFIALTESA

• Przekonał zgromadzenie do odebrana Areopagowi większości uprawnień, zwłaszcza administracyjnych, pozostawiono jedynie uprawnienia trybunału sądowego za najcięższe przestępstwa;

• Reformy sądownictwa:

• Sądy obywatelskie: powoływane na 1 rok drogą losowania spośród obywateli, którzy ukończyli 30. r. ż. (6 tys. sędziów);

• Rada pięciuset: uprawnienia sądownicze;

• Eklezja: uprawnienia sądu apelacyjnego;

• Cel: zmniejszenie korupcji;

• Rozprawa musiała być zamknięta w ciągu 1 dnia.

• 462 r.p.n.e: śmierć Efialtesa, władzę obejmuje Perykles.

REFORMY PERYKLESA (495-429 r.p.n.e.)

• Za czasów Peryklesa - największa świetność Aten, pełnia demokracji ateńskiej;

• Perykles oficjalnie pełnił funkcję stratega;

• Od 444/443 r.p.n.e.: corocznie wybierany na stratega przez 15 lat;

• Dokończył reformy Efialtesa;

• Ostateczne osłabienie Areopagu (sądzenie jedynie spraw za zabójstwo);

• Wprowadzenie wynagrodzenia za sprawowanie urzędów

• Posiedzenia w sądach (2 obole - całodzienne utrzymanie);

• Dla widzów w teatrach (2 obole - theorika).

• Dzeugitai dopuszczono do wysokich stanowisk (także do archontatu);

• Prawo do obywatelstwa - tylko urodzeni z rodziców Ateńczyków;

• Obywatel prawnie chroniony, kobieta - nienaruszalność majątku osobistego;

• Skład społeczeństwa: 150 tys. obywateli, 50-100 tys. metojków (wolni napływowi), liczba niewolników przewyższała liczbę wolnych

• Niewolnicy

• Ich sytuacja trudna do określenia;

• Cena za niewolnika - 2 kg srebra;

• Niewolnicy Scytyjscy - strażnicy miasta.

• Najliczniejsza i najbogatsza polis grecka;

• Gospodarka

• Reforma rolna;

• Rozwój handlu;

• Rzemiosło, garncarstwo;

• Przemysł stoczniowy, triery;

• Przemysł metalurgiczny.

• Zobowiązania najbogatszych obywateli - liturgie (świadczenia z własnego majątku), sposób kontrolowania oligarchii:

• Choregia - pieniądze na rzecz utrzymania chóru;

• Architheoria - finansowanie poselstwa do Delf;

• Trierarchia - ekwipowanie i utrzymanie triery (okrętu wojennego).

• Budownictwo obronne: mury miejskie do Pireusu i Faleronu, wielki arsenał miejski, doki;

• Ateny stały się najpotężniejszą twierdzą.POLITYKA ZAGRANICZNA

• Utrzymanie stanu wojny z Persją;

• Stałe osłabianie znaczenia Sparty na arenie międzynarodowej;

• Próba narzucenia hegemonii Aten na terenie całej Grecji;

• 460 r.p.n.e.: Ateny podejmują się wyprawy Związku Morskiego do Egiptu, chęć doprowadzenia do powstania przeciw Persji - klęska Aten, osłabienie Związku Morskiego;

• Żądanie przeniesienia skarbca z Delos do Aten na Akropol;

• 457 r.p.n.e.: wojna ze Spartą i Tebami (nierozstrzygnięta); rozszerzenie wpływów ateńskich na obszar Peloponezu;

• Beocja i Focyda zostały włączone do Związku Morskiego;

• 449 r.p.n.e.: pokój Kariasza (z Persją)

• Związek Morski staje się gwarantem niepodległości na terenie Azji Mniejszej;

• Swobodny handel przez Bosfor i Morze Czarne;

• Flota perska ma trzymać się z dala od wysp.

• Szczyt potęgi Aten i Związku Morskiego;

• Całkowite podporządkowanie Związku Morskiego Atenom;

• Chęć przekształcenia obywateli innych polis na poddanych;

• Powiększenie daniny na rzecz Związku Morskiego;

• Narzucenie form demokracji ateńskiej innym polis;

• Osadzenie załóg ateńskich w cytadelach innych polis.

• 446 r.p.n.e.: powrót Kimona do Aten, znów staje na czele polityki, rokowania ze Spartą;

• 445 r.p.n.e.: pokój Aten ze Spartą na 30/40 lat; podział stref wpływów;

• 445 r.p.n.e.: Kimon organizuje wyprawę na Cypr, jego śmierć na początku wyprawy;

• 441-439 r.p.n.e.: Bunt wyspy Samos przeciwko Atenom, zakończony oblężeniem i zdobyciem Samos przez Ateńczyków, od tej pory Ateny postrzegane jako tyran.

KULTURA

• Rozwój pierwszej sofistyki - nauki propagowanej przez filozofów będącymi także twórcami prawideł retoryki (Protagoras, Gorgiasz, Protigos);

• Sofiści - pierwsi uczeni, którzy pobierali pieniądze za swoje nauki, byli postrzegani jako zagrożenie;

• Relatywizm - względność głoszonych teorii, odrzucenie dogmatycznych pewników;

• Rozwój teorii retoryki,

• Erystyka - sztuka prowadzenia sporów.

• Zapoczątkowanie filozofii moralnej (człowiek miarą wszechrzeczy);

• Gorgiasz - pierwszy twórca teorii oddziaływania sztuki na odbiorcę: słowo potrafi zawładnąć umysłem człowieka - oczarowania (apate); Pochwała Heleny;

• Historiografia (Herodot - ojciec historiografii greckiej, Tukidydes - historiografia pragmatyczna, odrzucał ingerencje boskie);

• Rozwój dramatu greckiego:

• Ajschylos (526-450), Sofokles (496-406), Eurypides (485-406) - ich dzieła tworzą kanon dramatów, mają znaczenie dla greckiej etyki, duchowości, religii;

• Stara komedia attycka (Eupolis, Kratinos, Arystofanes) - poddawanie ocenie wydarzeń politycznych, społecznych i kulturalnych;

• Życie publiczne przesycone poezją, retoryką i filozofią;

• Bujny rozwój różnorodnych dziedzin życia;

• Architektura monumentalna, nowe budowle na Akropolu: Partenon (Iktinos i Kalikrates), Propyleje, Erechtejon, Świątynia Nike; Świątynia Zeus w Olimpii;

• Rzeźbiarze: Fidiasz - Zeus i Atena (chryzoelefantyna - złoto i kość słoniowa); Myron - dyskobol; Poliktet - Doryforos (kanon proporcji ciała męskiego);

• Malarstwo; płótno, deski, freski: Polign/lot, Apllogos/t, Parazjos;

• Dobrobyt Aten, wielkie zasoby finansowe;

• Kultura ateńska jest kulturą panhelleńską.

WOJNA PELOPONESKA (431-404 r.p.n.e.)

• Starcie dwóch potęg: Związku Peloponeskiego i Związku Ateńskiego;

• Konflikt o dominację w państwie;

• Ateny chciały dominować w Tracji, gdyż były tam pokłady złota;

• 446 r.p.n.e.: rodzaj pokoju (podział stref wpływów Ateny/Sparta);

• Konflikt Aten z Koryntem i Tebami (rywalizacja gospodarcza, kontekst polityczny - Ateny złamały pokój);

• 440 r.p.n.e.: Perykles próbował przejąć dominację nad całą Grecją, zwołanie kongresu panhelleńskigo w Atenach, nieobecność Sparty;

• Rezygnacja Związku Morskiego z ofensywy na lądzie, nastawienie na bitwę morską, próba zniszczenia gospodarczo państw Związku Pelponeskiego poprzez odcinanie źródeł zaopatrzenia;

• Spodziewano się inwazji na Attykę, plan ewakuacji pomiędzy długie mury;

• Przewidywane ataki na wybrzeża Peloponezu (rodzaj wojny podjazdowej);

• Propaganda prodemokratyczna w państwach Związku Peloponeskiego;

• Wybuch konfliktu na zachodnich wybrzeżach Grecji (Epidamnos, wybrzeże Iliria); rywalizacja oligarchów i demokratów;

• Kerkyra: sprzymierzona z Atenami, pogwałcenie pokoju z 446 r.p.n.e.;

• 442 r.p.n.e.: konflikt w Potidei (Potideja postanowiła wystąpić ze Związku Morskiego, ale Ateny zorganizowały blokadę);

• 433 r.p.n.e.: konflikt między Atenami a Megarą, która popierała Spartę - blokada handlu morskiego Megary;

• 432 r.p.n.e: kongres Związku Peloponeskiego w Sparcie,

• Oskarżenie Aten o złamanie warunków pokoju;

• Pomoc dla państw chcących wyjść ze Związku Morskiego (Ateny miały się nie mieszać);

• Ateńskie zgromadzenie ludowe odrzuciło postulaty.

• Ateny dysponują najpotężniejszą flotą, finansami Związku Morskiego; zawierają sojusz z Etolią i Macedonią;

• Sparta opiera się na sile lądowej, poparcie państw Związku Peloponeskiego;

• 431 r.p.n.e.: wybuch wojny;

• I okres: 431-421 r.p.n.e.:

• Związek Peloponeski dokonał inwazji na Attykę;

• Perykles zarządził ewakuację Attyki;

• Sparta stosowała taktykę spalonej ziemi (koło 40 dni);

• Przygotowanie ataku odwetowego na Peloponez;

• Rywalizacja polityczna w Atenach: stronnictwo arystokratyczne - rząd;

• Zaraza w Atenach zdziesiątkowała ludność wewnątrz murów;

• 429 r.p.n.e. - śmierć Peryklesa w wyniku zarazy, władzę przejmuje Kleon ze stronnictwa demagogicznego;

• Kleon kontynuuje konflikt i nakłada podwójne daniny;

• 429 r.p.n.e. - Ateny dokonują inwazji na Potideę, zajmują miasto i blokują Zatokę Koryncką;

• Ateny tłumią bunty przeciw swojej władzy, np. na Lesbos;

• 427 r.p.n.e. - Teby atakują, zdobywają i niszczą Plateje;

• 425 r.p.n.e. - pierwsza bezpośrednia walka Aten i Sparty;

• Ateny dokonały inwazji na Sfakerię, wojska ateńskie wygrywają i biorą do niewoli Spartan;

• Spartanie po raz pierwszy poddali się, zaproponowali pokój, odrzucony przez Ateny;

• Przywódcą Spartan był Brazydas;

• Inwazja Spartan w Tracji na wyspach Morza Egejskiego, kolejne bezpośredniestarcie;

• 422 r.p.n.e. - bitwa pod Amfipolis, zwycięstwo Spartan, zginęli obydwaj wodzowie - Brazydas i Kleon;

• Ateny: wzrost wpływów arystokracji, nasilenie nastrojów antywojennych;

• Nikiasz - nowy przywódca ateński, chciał pertraktować ze Spartą;

• 421 r.p.n.e. - pokój Nikiasza, przywrócenie sytuacji sprzed wojny.

• II okres: 421-415 r.p.n.e. - pokój zbrojny:

• Trudności w utrzymaniu pokoju;

• W Atenach do głosu dochodzi Alkibiades ze stronnictwa prowojennego, był przywódcą złotej młodzieży ateńskiej i uczniem Sokratesa, został wybrany na stratega;

• Ofensywna polityka antyspartańska;

• Sojusz Aten z Argos, Malkineą i Elidą;

• Korynt domaga się wznowienia wojny, gdyż boi się zamachu stanu i blokady;

• Alkibiades chce przenieść działania wojenne do Italii, na Sycylię;

• Konflikt między Syrakuzami a Serestą;

• 415 r.p.n.e. - zgromadzenie uchwala zgodę na wysłanie sił zbrojnych na Sycylię, silny korpus lądowy; na czele wyprawy stanęli Alkibiades, Nikiasz i Lamachos;

• W noc przed wyruszeniem: zniszczenie therm, oskarżenie Alkibiadesa, nie udało się zdominować Sycylii;

• Na Sycylię dotarło zarządzenie sądu ateńskiego o odwołanie z dowództwa Alkibiadesa;

• Alkibades ucieka do Sparty i zostaje doradcą Lizandra;

• W Atenach Alkibiades dostaje wyrok śmierci;

• Sparta wysyła wojska na Sycylię z wodzem Gylipposem;

• Flota ateńska zostaje rozbita, klęska na lądzie, wzięcie do niewoli Ateńczyków;

• 413 r.p.n.e. - koniec wyprawy, Ateny zostały bardzo osłabione, szybka odbudowa wojsk.

• III okres: 413-404 r.p.n.e. - dekelejski:

• 413 r.p.n.e. - inwazja na Ateny, osadzenie stałego korpusu i twierdzy Dekeleja;

• Prowadzenie aktywnej akcji antyateńskiej;

• Wojska spartańskie systematycznie pustoszyły Attykę;

• Doradcą Spartan został Alkibiades;

• Gospodarka ateńska przestała funkcjonować;

• Zwiększenie danin państw związkowych;

• 20 000 niewolników zbiegło do obozu spartańskiego;

• Powołanie zespołu 10 osób, który zastępował Radę 500, aby móc szybciej podejmować decyzje;

• Persja przystępuje do wojny, gdyż chce opanować Azję Mniejszą;

• Przekupują państwa greckie by pozyskać Spartę;

• Sparta buntuje państwa związkowe przeciw Atenom;

• Bunt: kilka polis występuje ze związku, np. Chios;

• Szczególna mobilizacja Aten, które posiadały na Akropolu skarbiec z funduszami na czarną godzinę;

• Rozbudowywanie floty;

• 412/411 r.p.n.e. - przygotowanie Aten do walk;

• Flota ateńska zablokowała Korynt i obległa Chios;

• Sytuację w Atenach wykorzystała oligarchia próbując dokonać zamachu stanu, poparcie ze strony Alkibiadesa;

• Alkibiades chciał powrócić do Aten i negocjować z Persją;

• 411 r.p.n.e. - eklezja zgodziła się przekazać władzę w ręce 400 oligarchów;

• Plany Ateńczyków: w skład rady 500 wchodzą wszyscy arystokraci, zamach stanu;

• Rywalizacja wśród oligarchów;

• Bunt załóg we flocie ateńskiej na Morzu Egejskim;

• Ateny zagrożone inwazją;

• Nowa forma ustroju: mieszany - oligarchiczno - demokratyczny;

• Tukidydes uważał, że jest to najlepsza forma rządów;

• Ochlokracja - rządy motłochu pod przywództwem demagogów;

• Nowy rząd ateński: przywrócenie Alkibiadesa, który został przywódcą floty;

• Wygrane przez Ateńczyków bitwy: 411 r.p.n.e. - Abydos , 410 r.p.n.e. - Kyzikos;

• Euforia wśród Ateńczyków, lud chce odzyskać swoją pozycję;

• 410 r.p.n.e. - powrót do pełni demokracji;

• Sparta proponuje pokój Ateńczykom (odrzucony);

• Ateny zaczynają prowadzać ład na zbuntowanych wyspach;

• Nadzieje na szybkie zakończenie konfliktu;

• Lizander został wodzem Spartan;

• 406 r.p.n.e. - klęska Aten pod Notion, obwiniono za nią Alkibiadesa, mimo że nie brał udziału w bitwie;

• Coraz gorsza sytuacja Aten;

• 406 r.p.n.e. - Bitwa pod Arginuzami, zwycięstwo Aten, ale uczestnicy zostali skazani na śmierć za niepochowanie ciał;

• Kolejna propozycja pokoju wysunięta przez Spartę (znowu odrzucona);

• Bitwa pod Aigis Potamoi, flota ateńska poddaje się Lizandrowi bez walki;

• 404 r.p.n.e. - Ateny, pozbawione floty i zablokowane od strony lądu, kapitulują;

• Warunki kapitulacji bardzo niekorzystne dla Aten;

• Teby i Korynt chcą całkowitego zburzenia Aten, jednak Sparta się sprzeciwia;

• Rozwiązanie Związku Morskiego, floty ateńskiej (pozostało tylko 12 okrętów), likwidacja demokracji;

• Osadzenie garnizonu spartańskiego na Akropolu;

• Rządy 30 tyranów (przez 3 miesiące, brutalnie prześładowali demokratów);

• 404 r.p.n.e. - ustanie wojny peloponeskiej;

• Poważny kryzys polityczny i gospodarczy;

• Oba państwa bardzo osłabione, żadne nie było zwycięskie;

• Skutki wojny peloponeskiej:

• Konkurencja między Tebami i Koryntem (nowe siły polityczne;

• Zniszczenie gospodarki;

• Pogorszenie się losu biedoty miejskiej;

• Zwiększenie się liczby niewolników;

• Kryzys polityczny, Lizander wprowadza wszędzie rządy oligarchiczne;

• 403 r.p.n.e. - walki uliczne w Atenach, których celem było obalenie tyranów, na ich czele stał Trazybulos;

• Pokonanie sił tyranów i wygnanie ich z Aten;

• Przywrócenie rządów demokratycznych i wyrzucenie wojsk spartańskich;

• Powszechna amnestia służąca pogodzeniu wewnętrznemu;

• 399 r.p.n.e. - oskarżenie Sokratesa o bezbożność I skazanie go na śmierć;

• Ateny dążą do odbudowania swojej pozycji.

PO WOJNIE PELOPONESKIEJ

• 387/386 r.p.n.e. - pokój królewski (Antalikidesa)

• Potwierdza hegemonię Sparty;

• Przywraca hegemonię Persji w Azji Mniejszej;

• Rozbudowa floty ateńskiej;

• Atenom grozi hegemonia Sparty i Persji.

• 378 r.p.n.e. - II Związek Morski (przywrócenie poprzedniego);

• Sparta została osłabiona koalicją Aten i Teb;

• Związek Morski opierał się na zasadzie partnerstwa, nie był pod przewodnictwem Aten.

• 362 r.p.n.e. - Bitwa pod Leuktrami

• Teby pokonały Spartę;

• Epaminondas - Wódz Teb;

• Kleombrotos - wódz Sparty.

• Koniec hegemonii Sparty;

• Ogłoszenie wolności dla Mesenii;

• Sparta, zredukowana do Lakonii, przestaje się liczyć jako siła lądowa i zostaje odizolowana od reszty Grecji;

• Dominacja tebańska przez krótki okres;

• Ateny dominują na obszarze Morza Egejskiego;

• Ten układ sił trwał do 338 r.p.n.e. (Bitwa pod Cheroneją);

• Faza końcowa epoki niepodległości państw greckich;

• Do głosu zaczyna dochodzić Macedonia.

MACEDONIA

•  Państwo mające około 40 000 m², obszar słabo zaludniony (600 - 800 tys. mieszkańców);

• System monarchiczny (odwzorowywał dawną kulturę plemienną);

• Ajgaj i Pella - 2 stolice królewskie;

• Górna Macedonia podzielona na plemienne księstwa;

• Ustrój arystokratyczny, władca, który był „pierwszym wśród równych”, wybierany przez przywódców plemiennych;

• Przywódcy plemion bronili swojej niezależności;

• Armia odgrywała nadrzędną rolę, była dowodzona przez króla;

• Bardzo liczna, zależna warstwa chłopska, która zajmowała się rolnictwem i pasterstwem;

• Olint - najważniejsza kolonia grecka na wybrzeżu Macedonii;

• Grecy uważali Macedończyków za barbarzyńców;

• Nie istnieje literatura w języku macedońskim, która pozwoliłaby zbadać ten język;

• Grecy i Macedończycy - pokrewieństwo etniczne i językowe, wzajemnie się rozumieli;

• VI w.p.n.e. - uznanie zwierzchności Persji nad Macedonią;

• W okresie wojen perskich Macedonia opowiada się po stronie Perskiej;

• Zwycięstwo Grecji dało niepodległość Macedonii;

• 413-339 r.p.n.e. - rządy króla Archelaosa:

• W czasie końcowego etapu wojny peloponeskiej wspierał Ateny;

• Uwłaszczenie warstwy chłopskiej;

• Reformy wojskowe (jazda - chetairoi; piechota - pedzetairoi);

• Zwrócił uwagę na kulturę ludową, zaprosił na swój dwór uczonych i artystów.

• Po wojnie peloponeskiej Macedonia popadła w zależność od Teb;

• 399-359 r.p.n.e. - król Perdikkas musiał wysłać do Teb zakładnika, własnego brata, Filipa, który był tam przez wiele lat, a gdy Perdikkas zmarł, uciekł i przejął władzę (zamach stanu);

• 359-336 r.p.n.e. - rządy Filipa Wielkiego:

• Twórca podstaw potęgi macedońskiej;

• Dążenie do wzmocnienia państwa macedońskiego;

• Opanował Trację, gdzie znajdowały się kopalnie złota, zamieszkiwaną przez dzikie plemiona górskie;

• Zniesienie autonomii plemion, centralizacja państwa;

• Uniezależnienie Macedonii od zewnętrznych potęg;

• 357-354 r.p.n.e. - podbój kolonii greckich na wybrzeżu Macedonii, interwencja Aten;

• Demostenes - wróg Filipa, który przewidział rozwój polityki macedońskiej;

• Filip pozyskiwał złoto i wybijał z niego własne monety, które służyły powiększeniu armii.

• 356-352 r.p.n.e. - święta wojna:

• Mieszkańcy Focydy najechali Delfy i złupili sanktuarium;

• Amfiktionia delficka - ogólnogrecki obowiązek obrony Delf;

• Na pomoc wezwano Macedonię;

• Filip pokonał Focydyjczyków i podbił Tesalię.

• Chciał zdobyć Grecję, ale został powstrzymany pod Termopilami;

• 348 r.p.n.e. - Filip zaatakował i zdobył Olint;

• W Atenach wytworzyło się stronnictwo filomacedońskie (Ajschines);

• Obszar Chalkidiki podporządkowany Filipowi;

• 346 r.p.n.e. - pokój Filokratesa:

• Pokój Aten z Macedonią;

• Potwierdzenie odebrania terenów greckich.

• Wyrzucenie Focydy z amfiktionii delfickiej i oddanie jej miejsca Macedonii;

• Ateny tracą większą część swoich sprzymierzeńców;

• Kryzys, powiększa się stronnictwo filomacedońskie;

• Izokrates - chciał zjednoczyć Grecję pod wodzą Macedonii w celu walki z Persją, jednak nie zyskał poparcia;

• Filip postępował ostrożnie;

• Demostenes chciał zorganizować wyprawę z bronią na Macedonię;

• Sojusz Macedonii z Persją przeciw Atenom, Persja pozostawiła Filipowi wolną rękę w walce z Grecją;

• Filip opanowuje Epir i atakuje kolonie Bizancjum;

• 340 r.p.n.e. - plan zaatakowania pozostałej części Grecji;

• Heroiczna aktywność Demostenesa, plan powołania koalicji przeciwko Macedonii;

• W ciągu 1,5 roku tworzy Związek Helleński, do którego nie wchodzą;

• Wyparcie Filipa z Bizancjum;

• 338 r.p.n.e. - inwazja na Grecję, zagrożenie dla Aten i Teb;

• Demostenes pogodził Ateny i Teby;

• 338 r.p.n.e. - Bitwa pod Cheroneą:

• Demostenes walczył jako hoplita;

• Heroiczna postawa Świętego Legionu Tebańskiego;

• Przegrana wojsk greckich.

• Koniec niepodległości Grecji.

OKRES HELLENISTYCZNY

• Ateny zostały potraktowane łagodnie, trochę surowiej Teby;

• Filip starał się zachować postawę pojednawczą, nie nadużywał swojej siły;

• Akcja polityczna idei Izokratesa, który chciał utworzyć związek przeciw Persji;

• 337 r.p.n.e. - delegaci państw greckich i Macedonii ustanawiają w Koryncie koalicję wojskową przeciw Persji;

• Dowództwo obejmuje Filip;

• Zakaz zaciągania się do armii perskiej dla Greków;

• Zakaz wewnętrznych sporów;

• Ogłoszenie pokoju na terenie Grecji;

• Gwarancje majątkowe dla obywateli;

• Wypowiedzenie wojny Persji.

• Wojska grecko - macedońskie wyruszają na Azję Mniejszą i zdobywają przyczółki małoazjatyckie;

• 336 r.p.n.e. - zamordowanie Filipa, królem Macedonii zostaje Aleksander, syn Filipa, uczeń Arystotelesa;

• Próby powstań na obszarach zdominowanych przez Filipa;

• Związek Koryncki potwierdza uprawnienia Aleksandra (Sparta pozostawała w izolacji);

• 336 r.p.n.e. - w Atenach i Tebach wybucha powstanie antymacedońskie, wywołane przez Demostenesa;

• Ateńczycy chcieli odzyskać niezależność;

• Atak Aleksandra na Teby i całkowite ich zburzenie;

• 335 r.p.n.e. - upadek powstania;

• Wyprawa Aleksandra na Persję, która była odwetem za spalenie świątyń greckich;

• Monarchia perska przedstawiona jako despotyczni barbarzyńcy;

• Aleksander chciał opanować świat; miał poczucie misji, gdyż matka wmówiła mu, że jego ojcem jest Zeus;

• 334 r.p.n.e. - zorganizowanie armii;

• Sytuacja Persji:

• Zła kondycja gospodarcza;

• System finansowy oparty na tezauryzacji (skarby i pieniądze były gromadzone, ale nie wprowadzane w obieg);

• Ciągłe podnoszenie podatków;

• Bunty satrapów;

• Artakserkses III chciał odbudować Persję, nie znalazł poparcia i został zamordowany;

• Po 2 latach bezkrólewia, w  336 r.p.n.e., władcą zostaje Dariusz III;

• Persowie wiedzieli, że Aleksander na nich napadnie, ale nie traktowali tego poważnie, gdyż myśleli, że uda im się go pokonać;

• Nie mieli żadnych planów działań;

• 334 r.p.n.e. - atak na wybrzeże Azji Mniejszej, bitwa pod Granikiem, rozgromienie satrapów małoazjatyckich;

• Zajęcie Anatolii, Sardes, zachodniej Azji Mniejszej;

• Najdłużej broniły się Milet i Karia;

• Zajęcie środkowej Azji Mniejszej;

• Wkroczenie do Syrii, bogatej prowincji perskiej i zdobycie jej;

• Persowie dokonują kontrofensywy na morzu i atakują zaopatrzenie macedońskie;

• Próba inwazji w Grecji;

• Ateny jawnie przeciwstawiły się Macedonii i wsparły kontrofensywę perską;

• W bitwie morskiej zginą Grek Menton, dowódca Persji;

• Koniec bitew morskich;

• Twierdze perskie na obszarze Fenicji, w Tyrze i Sydonie;

• Podbicie Syrii, Fenicji, Cypru, dawnego Egiptu;

• 333 r.p.n.e. - bitwa pod Issos, pierwsze wielkie starcie pod wodzą królów, wygrana Aleksandra, w ręce Macedończyków wpadł królewski tabor perski; pozyskanie funduszy na rozbudowę armii;

• Oblężenie twierdzy w Tyrze, które trwało 7 miesięcy, zakończone sukcesem Aleksandra;

• Próba zawarcia pokoju, Dariusz III zaoferował Aleksandrowi wszystkie prowincje perskie na zachód od Eufratu, ale Aleksander nie zgodził się;

• Zajęcie Palestyny, Gazy i wkroczenie do Egiptu;

• Aleksander udał się do świątyni w Oazie Sziwa, gdzie utwierdził się w przekonaniu, że jest synem Zeusa;

• 332 r.p.n.e. -  założenie Aleksandrii, symbol geniuszu greckiego, ośrodek kultury i nauki, założono wiele miast o tej nazwie;

• 331 r.p.n.e. - wyprawa na wschód; zajęcie Asyrii, Mezopotamii, Babilonu;

• Aleksander brał udział we wszystkich większych walkach;

• 331 r.p.n.e. - bitwa pod Gaugamelą, starcie wojsk Dariusza z wojskami Aleksandra; Dariusz uciekł z pola bitwy;

• Traci poparcie poddanych; spisek antykrólewski pod wodzą Bessosa;

• 330 r.p.n.e. - Dariusz III zostaje zamordowany przez spiskowców perskich, Bessos ogłasza się nowym królem Persji;

• Podbój Persji trwał do 327 r.p.n.e., do zajęcia wszystkich stolic perskich;

• Próby pojednania z Persami;

• Plany Aleksandra: dalsze podboje z pomocą Persji;

• Aleksander ogłasza się nowym władcą perskim, królem królów, przyjmuje perski ceremoniał by zjednać sobie Persów, nie podobało się to Grekom i Macedończykom, gdyż Aleksander kazał się traktować jak boga;

• Dowódcom greckim kazał żenić się z arystokratkami perskimi; sprzeciw Macedończyków (zostawili w Grecji żony);

• Spalenie Persepolis podczas orgii;

• 327 r.p.n.e. - Aleksander wyrusza na podbój Afganistanu, zamieszkałego przez plemiona Baktryjskie (klany górali);

• Utrata dużej części wojska;

• Zawarcie pokoju z plemionami poprzez ślub z księżniczką afgańską Roksaną;

• Bunt przeciwko Aleksandrowi, skazanie buntowników na śmierć, co ukazało jego okrucieństwo;

• Wyprawa do Indii trwająca 70 dni w deszczach monsunowych, osłabienie chęci walki;

• 326 r.p.n.e. - wojska znalazły się na granicy Indii, jawny bunt żołnierzy, kryzys w wojskach Aleksandra;

• Samodzielne ataki na miasta indyjskie;

• Decyzja o odwrocie i podzieleniu armii (droga do granic Persji: morska/lądowa);

• 324 r.p.n.e. - zdziesiątkowana armia dotarła do granic Persji;

• Aleksander przeprawił się do Babilonu i opracował nowy plan podboju, gdyż nie udało mu się zdobyć Indii, planował podbić Kartaginę i Półwysep Arabski;

• 323 r.p.n.e. - śmierć Hefajstiona, partnera Aleksandra;

• 13 czerwca 323 r.p.n.e. - śmierć Aleksandra (prawdopodobnie zapił się na śmierć;

• Imperium Aleksandra sięgało od Pustyni Libijskiej do granic Indii;

• Osiągnięcia Aleksandra:

• Nowa idea państwa, polegająca na przemieszaniu etnicznym;

• Próba scalenia trzech narodów: Greków, Macedończyków i Persów;

• Przejęcie ceremoniału królów perskich;

• Narzucenie kultu władcy;

• Odejście od tezauryzajcji;

• 70 miast założonych przez Aleksandra pod jego imieniem;

• Sam Aleksander wykształcony, ambitny, wybuchowy.

OKRES HELLENISTYCZNY

• HELLENIZM - pojęcie użyte po raz pierwszy przez Johanna Gustava Droysena w Historii hellenizmu, książka ta byłą zarysem dziejów od śmierci Aleksandra Wielkiego do kresu ostatniego państw hellenistycznego, śmierci Kleopatry w 31 r.p.n.e. Dotyczy wszystkich dziedzin cywilizacji greckiej;

• Rozpad państwa Aleksandra na królestwa hellenistyczne;

• 40 lat po śmierci Aleksandra trwały walki o sukcesję;

• Władzę przejęli diadochowie (dowódcy Aleksandra);

• Powstanie w Grecji zapoczątkowane przez Ateny (Demostenes), charakter panhelleński;

• Walki na morzu;

• Klęska floty greckiej pod Amorgos i pod Kranon (kapitulacja);

• Ponowne osadzenie załogi macedońskiej w Atenach, likwidacja autonomii i instytucji demokratycznych;

• Demostenes chronił się na wyspie Kalauria i zażył truciznę w 322 r.p.n.e;

• Wojny koalicyjne;

• I dynastia diadochów:

• Diadochowie ogłosili się władcami absolutnymi państw hellenistycznych:

• Królestwo Ptolemeuszów - krewniacy Aleksandra (Egipt, Cypr, Palestyna, Fenicja);

• Królestwo Seleucydów - monarchia syryjska, najbardziej rozległa (siedziba w Antiochii; Syria, Azja Mniejsza, Mezopotamia, Persja);

• Królestwo Tracji i zachodniej Azji Mniejszej - Lizymach;

• Królestwo Macedonii - Kasandra, syna Antypatra;

• Rywalizacja między tymi państwami;

• Walki o Palestynę i Fenicję, wygrana Seleucydów;

• Wojna Seleukosa z Lizymachem, pokonanie i zajęcie obszaru Lizymacha;

• Próby restauracji imperium Aleksandra przez Seleukosa;

• 284 r.p.n.e - śmierć Ptolemeusza I;

• 281 r.p.n.e - zamordowanie Seleukosa podczas przeprawy przez Hellespont, śmierć Lizymacha;

• Koniec I dynastii diadochów;

• II dynastia diadochów:

• 3 wielkie monarchie (do 220 r.p.n.e):

• Od 276 r.p.n.e - dynastia Antygonidów w Grecji i Macedonii;

• Monarchia Seleucydów - część azjatycka;

• Dynastia Ptolemeuszów (Lagidów) - Egipt;

• 280-220 r.p.n.e - okres epigonów;

• Świat kosmopolityczny - wymieszanie idei, synkretyzm kulturowy, przemieszanie cywilizacyjne;

• Polityka rozszerzania żywiołu greckiego;

• Elita grecka grupą uprzywilejowaną;

• III w.p.n.e. - powstanie Królestwa Attalidów w środkowej Anatolii, ze stolicą w Pergamoni, najświetniejsze królestwo hellenistyczne, przetrwało do czasów rzymskich;

• Nieudana inwazja plemion celtyckich (Celtowie - wysoko rozwinięta cywilizacja;

• Połowa III w.p.n.e. - koniec ery przedchrześcijańskiej - Królestwo Greków Baktryjskich (bardzo wysoki poziom cywilizacji, przejęli kontrolę nad szlakami handlowymi, zniszczone przez najazdy ludów azjatyckich);

• II-I w.p.n.e. - wyspa Rodos centrum kulturowym i naukowym;

• Bezpieczeństwo opierane na armii zawodowej;

• Duża liczba wojen była przyczyną wysokich wydatków wojskowych i rozwoju armii;

• Administracja: greccy i macedońscy imigranci, na szczycie władca i jego najbliższe otoczenie, średnie i niższe stanowiska zajmowali miejscowi (musieli znać grecki);

• Koine językiem obowiązującym, tłumaczeni Tory i Septuaginty;

• Biurokracja - jej cel to dbanie o porządek i ściąganie podatków;

• Najbardziej stabilną strukturę miało Państwo Egipskie, pobierano cła w wysokości 20-50%;

• Monarchia absolutna na wzór orientalny;

• Monopole królewskie na poszczególne sektory gospodarki, olejowy najbardziej dochodowy;

• Miasta były zhellenizowane - centra życia greckiego:

• Zabieganie o przychylność lokalnych elit;

• Przywileje gospodarcze dla miast;

• Struktura społeczeństwa

• Król z rodziną;

• Krąg dworski;

• Elita średnia - greccy i macedońscy osadnicy;

• Bogate elity nie-greckie - arystokracja miejscowa;

• Drobni kupcy, rzemieślnicy, robotnicy najemni - autochtoni;

• Niewolnicy;

• Gospodarka opierała się na warstwie niewolniczej, niewolnicy byli traktowani jak mówiące narzędzia, handel nimi bardzo dochodowy;

• Delos - centrum handlu niewolnikami (10-15 tys. dziennie);

• Ludność wiejska pozostawała w stanie zależności, uprawiali ziemię dla króla;

• Król był władcą wszystkiego, dawał ziemię faworytom;

• Kobieta miał wysoką pozycję społeczną, w najwyższych kręgach posiadała własne majątki;

• W Egipcie kojarzono pary w najbliższym otoczeniu (np. bracia z siostrami);

• W niższych warstwach kobiety były nadal pod władzą mężczyzn;

• Małżeństwo był kontraktem cywilnym, nie zawierano ślubów z miłości, służyło jedynie prokreacji i dobrobytowi;

• Hellenizacja zamożnych warstw nie-greckich (przybieranie i nadawanie greckich imion, posyłanie dzieci do greckich szkół);

• Cząstkowa hellenizacja na terenie Palestyny, Żydzi - reakcja antyhelleńska;

• Akcja kolonizacyjna - sprowadzanie Greków z Wielkiej Grecji;

• Rozszerzenie się religii greckiej, orientalizacja;

• Aleksandria - główne centrum hellenistyczne (inne: Pergamon, Efez, Rodos);

• Założenie Biblioteki Aleksandryjskiej i Muzeionu;

• Rozwój nauk ścisłych: astronomii, fizyki, matematyki, geometrii, medycyny;

• Nauki stają się częścią kultury greckiej;

• Filologia powstała za czasów Biblioteki Aleksandryjskiej, definiowano kanony, opracowania, katalogowano dzieła;

• Powstanie krytyki tekstu - drogą porównań powstaje tekst wzorcowy;

• Rozwój nowych szkół filozoficznych (Ateny - centrum):

• Stoicy - programowe ograniczenie do etyki, ideał mędrca, cnoty (Zenon z Kition, Panajtios z Rodos - łagodził etykę), stoicyzm upowszechnia się;

• Epikurejczycy - podważali istnienie bogów, materialistyczność duszy, hedonizm;

• Cynicy - równość społeczna, odrzucenie bogactwa, pielęgnowanie cnoty i duchowości;

• Rozwój budownictwa;

• Rozkład miast tak jak polis klasycznych, każde posiadało teatr, termy, gimnazjony;

• Rozwój sztuki:

• Rzeźba - patos, nastrojowość, zmysłowość (Galaci, Ołtarz Pergamoński, Laokoon, Nike z Saotraki);

• Malarstwo;

• Mozaiki;

• Sztuka finansowana z kasy królewskiej, władcy byli mecenasami kultury, dworscy poeci na pensji królewskiej.

KRÓLESTWO PTOLEMEUSZÓW

• Egipt nie był niszczony najazdami - podstawa stabilizacji;

• Ciągłość dynastii, brak wojen wewnętrznych;

• Ptolemeusz I (od 281 r.p.n.e.):

• Blisko spokrewniony z Aleksandrem Wielkim;

• Bardzo wykształcony;

• Za jego czasów powstała Biblioteka Aleksandryjska i Muzeum - sanktuarium muz, które posiadało kapłana;

• Szybki rozwój nauki i literatury naukowej;

• Żona Berenika I, z którą miał syna Ptolemeusza II;

• Ptolemeusz II Filadelfos:

• Urodził się na Kos;

• Rozwinął kulturę;

• Wygnał żonę Arsinoe i poślubił swoją siostrę o tym samym imieniu, przez co miał przydomek Filadelfos - miłośnik siostry;

• 280 r.p.n.e - ustanowił Ptolemeje - igrzyska panhelleńskie na cześć ojca;

• Za jego czasów Sostratos wybudował latarnię morską zaliczaną do 7 cudów świata;

• Ptolemeusz III Ereugetes:

• Syn z pierwszego małżeństwa Ptolemeusza II;

• Poślubił Berenikę II;

• Renowacja budowli;

• 241 r.p.n.e - pokój z Seleucydami, koniec ekspansji Egiptu na wschód;

• Śmierć Ptolemeusza III była kresem świetności dynastii,

• Ptolemeusz IV Filopator

• Powolny upadek państwa,

• Ptolemeusz V Epifanes

• Oddał Egipt pod rzymski protektorat;

• Ptolemeusz VII

• Uczeń Arystarcha z Samos, dyrektora Biblioteki Aleksandryjskiej;

• Ptolemeusz XI

• Ojciec Kleopatry IX i Ptolemeusza XII ;

• Na Kleopatrze kończy się dynastia Lagidów;

• Biblioteka Aleksandryjska

• Spłonęła za czasów Cezara, ale nadal funkcjonowała odbudowana;

• 2 części: większa,- Bruchejon (700 tys. dzieł, połączona z Muzeionem), spłonęła; mniejsza - Rakotis (60-60 tys. dzieł, przy świątyni Syrapisa);

• Dyrektorzy: Zenodot - pierwszy, Rodostenes, Apolloniusz, Arystofanes z Bizancjum;

• Kalimarch stworzył pierwszy katalog treściowy, pinakes - opis książki, świetnie opracowane zbiory;

• Po spaleniu Biblioteki Aleksandryjskiej Marek Antoniusz podarował Kleopatrze Bibliotekę Pergamońską (200 tys. dzieł przeniesiono do Egiptu);

• Spalenie przez fanatycznych mnichów pod koniec IV w.p.n.e.;

• 641 r.n.e. - ostateczne spalenie na polecenie kalifa Omara podczas podboju muzułmańskiego.

• Biblioteka Pergamońska

• Założyciel: Attalos I;

• Skatalogowana przez Kratesa z Marlos;

• Funkcjonowała do II w.n.e.

SCHYŁEK PAŃSTWA GRECKIEGO

• 280 r.p.n.e - powstał Związek Achajski, który pełnił rolę Zwiąku Peloponeskiego bez Sparty, wyraźne antymacedońskie nastawienie;

• Sparta: samoizolacja, utrata Mesenii, straty w ludności, przejęcie majątków;

• 244 r.p.n.e - Agis IV (król Sparty) chciał wprowadzić reformę rolną, ale został zamordowany;

• 235 r.p.n.e - Kleomenes (król Sparty):

• Podział ziemi;

• Peirojkowie mogli kupić ziemię;

• Heloci mogli się wykupić;

• Przywrócił spartańskie wychowanie;

• 222 r.p.n.e - bitwa po Sellazją, przegrana Sparty - utrata szansy na niepodległość;

• Nowy przeciwnik Grecji - Rzym;

• Rzym zawiera układ z Macedonią (Hannibal i Filip V);

• Związek Etolski;

• 215-205 r.p.n.e - I Wojna Macedońska;

• 202 r.p.n.e - klęska Kartaginy;

• Rzym staje się największą potęgą militarną;

• 201-197 r.p.n.e - II Wojna Macedońska, nierozstrzygnięta, oderwanie Grecji od Macedonii;

• 196 r.p.n.e - senat rzymski ogłasza niepodległość Grecji;

• Macedonia zachowuje swoją integralność;

• Ekspansja Rzymu budzi niepokój Seleucydów;

• 190 r.p.n.e - Antiloch organizuje wyprawę na Rzym, ląduje w Grecji i ponosi klęskę pod Termopilami;

• Całkowita eliminacja władzy Seleucydów w Azji Mniejszej;

• Rzym postanawia zlikwidować Macedonię;

• 171-168 r.p.n.e - III Wojna Macedońska;

• Likwidacja Macedoni;

• Klęska w bitwie pod Pydną;

• Macedonia zamieniona w rzymską prowincję;

• Grecja formalnie niepodległa;

• 169 r.p.n.e - Wojna Machabejska w Palestynie;

• Wskrzeszenie wolnego państwa Izraela;

• Początek Dynastii Machabejskiej;

• Rzym dokonuje rabunku Macedonii i ogranicza swobody Grecji;

• 148 r.p.n.e - Związek Perski dokonuje powstania przeciw Rzymowi;

• 146 r.p.n.e - likwidacja Państwa Kartagińskiego, stłumienie powstania Greków, zdobycie Koryntu;

• Rzym panuje nad całym Śródziemnomorzem;

• Grecja po upadku powstania zostaje włączona do Grecji jako prowincja;

• Pokojowe przejmowanie przez Rzym królestw hellenistycznych;

• 133 r.p.n.e - Attalo III zapisał w testamencie Pergamon Rzymowi;

• 96 r.p.n.e - Appion, król Cyreny przekazuje królestwo Rzymowi;

• 79 r.p.n.e - Nikomedes, król Bityni przekazuje królestwo Rzymowi;

• 88-84 r.p.n.e. - I Wojna z Mitrydatesem

• Mitrydates, król Pontu, wywołuje bunt w Azji Mniejszej i wzywa do ogólnogreckiego powstania;

• Prawie wszyscy Rzymianie w Azji Mniejszej zostali wymordowani;

• Sulla wyparł Mitrydatesa wgłąb Anatolii;

• 86 r.p.n.e - złupienie Aten przez wojska rzymskie;

• 83-81 r.p.n.e - II Wojna z Mitrydatesem;

• 74-63 r.p.n.e - III Wojna z Mitrydatesem;

• Pokonany przez Pompejusza;

• Pont stał się prowincją rzymską;

• Egipt został jedynym państwem greckim;

• W Rzymie wybuchła wojna domowa;

• Cezar pozbawił Ptolemeusza XIII władzy;

• 31 r.p.n.e - bitwa pod Akcjum, Oktawian przejmuje Egipt;

• 30 r.p.n.e - likwidacja państwa Greckiego, Grecja zostaje prowincją Rzymu.

1

---