Kryzys i upadek cesarstwa rzymskiego podr. s. 176 - 183 oprac. RM
„Cywilizacja rzymska nie umarła śmiercią naturalną. Ona została zamordowana” Andre Pignaniol - historyk współczesny
1. Przyczyny upadku cesarstwa rzymskiego - wewnętrzne i zewnętrzne (teksty źródłowe, podr.,s. 182 - 183)
a) polityczne
kryzys władzy cesarskiej od III w. n.e. (upadek autorytetu cesarzy, częste zmiany panującego, uzurpacje - nielegalne sięganie po władzę cesarską), relacje źródłowe - podr.,s. 182 - 183 (nr 3,4,5)
ogromne terytorium trudne do zarządzania i obrony przez jeden ośrodek władzy (jednego władcę)
zmniejszanie się liczebności armii (m in. w wyniku obniżenia wpływów z podatków do skarbu państwa)
najazdy tzw. ludów barbarzyńskich (przede wszystkim na cesarstwo zachodniorzymskie) związane z tzw. Wędrówką Ludów (wielkie migracje, tj. przemieszczenia ludności, ludów barbarzyńskich w Europie w III-V w. n.e., które przyczyniły się do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego oraz powstania na jego gruzach nowych państw;
przyczyny rozpoczęcia Wędrówki Ludów: przemieszczenie się Gotów z rejonu dolnej Wisły nad Morze Czarne (w I połowie III w ne), wędrówka Hunów z Azji nad Morze Czarne w IV w. oraz ucieczka przed nimi plemion germańskich w kierunku Dunaju i Renu, czyli w kierunku granic cesarstwa rzymskiego), źródło, s. 182
- osiedlanie się obcych ludów (plemion „barbarzyńskich”) na obszarze imperium (skutek Wędrówki Ludów),
co spowodowało zmiany w strukturze etnicznej wielu obszarów cesarstwa (zwł. jego zachodniej części),
np. osiedlenie się Wandalów w Afryce północnej, Wizygotów na Półwyspie Iberyjskim, Franków
początkowo w Galii północno- wschodniej, mapa w podr.,s. 177
b) gospodarcze (dotyczą przede wszystkim cesarstwa zachodniorzymskiego), zob. schemat w podr. ,s. 180
anachroniczny system podatkowy (pobór podatków na rzecz państwa przez prywatnych przedsiębiorców)
- obniżenie dochodów skarbu państwa (w wyniku zmniejszenia się wpływów z podatków), źródło pod. s. 183
- spadek wartości pieniądza (dewaluacja monety), w wyniku fałszowania monety przez cesarzy źródło, s. 183
upadek ekonomiczny, wyludnienie i agraryzacja miast (przyjmowanie przez miasta cech osad wiejskich)
w cesarstwie zachodniorzymskim (w bizantyjskim miasta nadal się rozwijały)
zmniejszanie się liczby niewolników będących w imperium rzymskim w niektórych sferach gospodarki
podstawową siłą roboczą
(próbą zahamowania spadku liczebności ludności pracującej w latyfundiach było wprowadzenie kolonatu - wydzierżawiania
niewielkich działek ziemi kolonom - glebae adscripti - drobnym dzierżawcom ziemi wielkich latyfundystów, wywodzących
się przeważnie z niewolników), podr., s. 161
c) społeczne i kulturowe
osiedlanie się obcych ludów (plemion „barbarzyńskich”) na obszarze imperium, co spowodowało zmiany w strukturze etnicznej wielu obszarów cesarstwa (zwł. jego zachodniej części), np. osiedlenie się Wandalów w Afryce północnej, Wizygotów na Półwyspie Iberyjskim, Franków początkowo w północno- wschodniej Galii
„barbaryzacja” armii rzymskiej (nabór do armii rzymskiej najemników z plemion barbarzyńskich, spowodowany brakiem wystarczającej liczby ochotników spośród obywateli rzymskich ) - podr. s. 180
„barbaryzacja” rzymskich elit politycznych w wyniku przenikania obcych ludów na obszar cesarstwa lub „wchłaniania” wyższych klas społecznych przez niższe ( koncepcja prof. M. Rostovzeffa )
zanik „idei Rzymu” w świadomości jego mieszkańców (poczucia przynależności do imperium rzymskiego, więzi emocjonalnej z państwem rzymskim) - koncepcja prof. A. Calderiniego
kryzys religii grecko- rzymskiej ściśle związanej z państwem rzymskim (koncepcja E. Gibbona)
wzrost znaczenia kultów wschodnich i pojawienie się nowych religii nie związanych ideowo z państwem rzymskim (koncepcja E. Gibbona)
d) demograficzne
niż demograficzny w basenie M. Śródziemnego u schyłku starożytności (spowodowany m.in. zmianami klimatycznymi), który spowodował zmniejszenie liczby mieszkańców imperium rzymskiego (obywateli rzymskich)
Teksty źródłowe, podr., s. 182 - 183
P. Haether, Upadek cesarstwa rzymskiego (wydawnictwo “Rebis”)
J. Topolski, Upadek Cesarstwa Rzymskiego - dyskusja o przyczynach, w: J. Topolski, Świat bez historii, Poznań 1998, s. 147 - 157
E. Wipszycka, Sporów o upadek Cesarstwa Rzymskiego dzień dzisiejszy, w: Narodziny średniowiecznej Europy, pod red. H.
Samsonowicza, W. 1999, s. 32 - 51
P. Vogt, Upadek Rzymu
„Peter Heather - brytyjski historyk i wykładowca Worcester College w Oksfordzie, autor książki Upadek cesarstwa rzymskiego (wydawnictwo Rebis) o przyczynach upadku cesarstwa rzymskiego:
„Dramatyczna historia upadku cesarstwa rzymskiego oparta na najnowszych badaniach historycznych
Dlaczego imperium rzymskie upadło? Od czasów Zmierzchu Cesarstwa Rzymskiego Edwarda Gibbona odpowiedzi na to pytanie pojawiało się wiele. W 1984 pewien niemiecki uczony obliczył, że wskazano ponad dwieście przyczyn: od impotencji spowodowanej przez systematyczne zatruwanie ołowiem do rabunkowej gospodarki leśnej, od nadmiernie rozrośniętej biurokracji do zamiłowania do zbyt gorących kąpieli, od emancypacji kobiet po podagrę. Nic dziwnego, że wielu historyków znużonych nie kończącymi się kontrowersjami przychyla się do lansowanej w ostatnich dziesięcioleciach przeciwnej teorii: upadku właściwie nie było.
Rzymska Europa nie legła w gruzach, lecz uległa ewolucyjnemu przekształceniu.
Według Petera Heathera rzymski kolos w IV wieku był potężny jak dawniej i bynajmniej nie chwiał się na glinianych nogach. Co więc było przyczyną upadku? Autor, posługując się barwnym językiem, wskazuje głównych podejrzanych. Czyni to na podstawie najnowszych badań archeologicznych i wnikliwej interpretacji źródeł historycznych. Prawdziwym katalizatorem upadku cesarstwa zachodniego było jedno brzemienne w skutki wydarzenie z 376 roku: nagłe pojawienie się nowego, budzącego grozę ludu - Hunów. To pod ich naporem barbarzyńscy sąsiedzi imperium - Goci, Wandalowie, Frankowie, Alanowie - przez następne sześćdziesiąt lat szukali schronienia na ziemiach cesarstwa. Rezultatem było powstanie w Galii, Hiszpanii, Afryce, Italii barbarzyńskich królestw - zalążka przyszłej Europy - których Rzymianie nie potrafili ich zmusić do uległości. W 476 roku ostatni cesarz Romulus Augustulus został po cichu „odesłany na emeryturę” przez germańskiego wodza Odoakera i był to koniec imperium założonego -ironia losu! - przez jego mitycznego imiennika”.
2. Narastający kryzys wewnętrzny cesarstwa w III w. ne - kres przejściowy między pryncypatem i
dominatem (235 ne - ok. 284 ne)- okres wojen domowych, częste zmiany panującego, uzurpacje
(nielegalne sięganie po władzę cesarską - podr. s. 178), ponad 20 cesarzy w tym okresie, relacje źródłowe -
nr 3 (podr. s.182), nr 4, 5 (podr. s. 183)
3. Reformy okresu dominatu jako próba powstrzymania upadku imperium rzymskiego:
- Dioklecjan (284 - 305) jako pierwszy władca dominatu i jego reformy (podr. ,s. 178), np.:
▪ wprowadzenie przez Dioklecjana systemu tetrarchii - czwórwładzy (współrządy 4 cesarzy -
2 Augustów i 2 Cezarów), zob. słynną płaskorzeźbę ukazującą system tetrarchii (czterech cesarzy)
▪ nowy podział administracyjny imperium (podwojenie liczby prowincji, kilka prowincji tworzy
diecezję) zob. strukturę władzy cesarskiej w Rzymie w okresie dominatu - podr. s. 178
▪ nowa tytulatura władcy nawiązująca do monarchii despotyczno - teokratycznej (przyjęcie przez
cesarza tytułu „dominus ac deus”)
▪ orientalizacja ceremoniału na dworze cesarskim - relacja źródłowa, podr. s.
- reformy Konstantyna Wielkiego (306-337):
▪ uzyskanie przez chrześcijan swobody wyznania (edykt mediolański z 313 ne) - podr.,s. 175
▪ Konstantynopol (dawne Bizancjum) jako nowa stolica
- nowe stolice imperium w okresie dominatu: Rawenna, Mediolan, Konstantynopol - panowanie Juliana Apostaty (361 - 363) jako nieudana próba przywrócenia religii grecko-
rzymskiej statusu religii panującej: był ostatnim cesarzem nie wyznającym religii chrześcijańskiej, chciał starej pogańskiej
religii grecko - rzymskiej przywrócić status religii państwowej, uważał, że dzięki temu można powstrzymać upadek imperium rzymskiego
(poglądy te były zatem zbieżne z poglądami, żyjącego w IV w. ne, historyka Ammiana Marcelina - zob. temat: Historiografia starożytnego
Rzymu), niektóre źródła podają , że ostatnie jednak słowa Juliana Apostaty, przed śmiercią, brzmiały: „Galilejczyku zwyciężyłeś!”
- edykty cesarza Teodozjusza Wielkiego (379 - 395):
▪ uzyskanie przez chrześcijaństwo statusu religii panującej (wprowadzenie zakazu
sprawowania kultów pogańskich w 392 ne)
▪ dokonany przez Teodozjusza Wielkiego podział cesarstwa w 395 ne. na część zachodnią i
wschodnią, synowie Teodozjusza: Arkadiusz (władca części wschodniej) i Honoriusz (władca
części zachodniej)
Teksty źródłowe - podr. 158 - 159, 172, 175, s. 182 - 183,
4. Wzrost zagrożenia zewnętrznego cesarstwa u schyłku antyku (IV - V w. ne)
- odrodzenie imperium perskiego (w wyniku upadku państwa Partów w I połowie III w. ne) w okresie
panowania dynastii Sassanidów (utrata przez cesarstwo rzymskie Mezopotamii, w walkach z Persami
zginął np. cesarz Julian Apostata w 363 ne)
- Wędrówka Ludów (wielkie migracje, tj. przemieszczenia ludności, ludów barbarzyńskich w Europie w III-
V w. n.e., które przyczyniły się do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego oraz powstania na jego gruzach
nowych państw;
przyczyny rozpoczęcia Wędrówki Ludów: przemieszczenie się Gotów z rejonu dolnej Wisły nad Morze
Czarne (w I połowie III w ne), wędrówka Hunów z Azji nad Morze Czarne w IV w. oraz ucieczka przed
nimi plemion germańskich w kierunku Dunaju i Renu, czyli granic cesarstwa rzymskiego), źródło, s. 182
najazd Gotów i bitwa pod Adrianopolem w 378 r. (śmierć cesarza Walensa)
bitwa na Polach Katalaunijskich w 451 r. jako zahamowanie dalszej ekspansji Hunów, zwycięstwo Rzymian dowodzonych przez Aecjusza (wspieranych przez plemiona germańskie) nad Hunami i ich królem Attylą
wyprawa Hunów na miasto Rzym w 452 r. ich wódz, Attyla, zrezygnował jednak z jego zdobywania, w wyniku przyjęcia okupu oraz negocjacji z papieżem - św. Leonem I Wielkim
złupienie Rzymu przez plemiona germańskie (Wizygotów w 410 r. pod wodzą Alaryka oraz Wandalów w 455 r. pod wodzą Genzeryka)
Najazdy obcych ludów (plemion) na miasto Rzym u schyłku starożytności
Rok najazdu |
Nazwa ludu |
410 ne |
Wizygoci pod wodza króla Alaryka, trzy dni łupili Rzym, oszczędzając tylko kościoły, do których schronili się mieszkańcy miasta |
452 ne |
Hunowie, podeszli pod Rzym, ich wódz, Attyla, zrezygnował jednak z jego zdobywania, w wyniku przyjęcia okupu oraz negocjacji z papieżem - św. Leonem I Wielkim |
455 ne |
Wandalowie pod wodzą króla Genzeryka, od tego wydarzenia określenie „Wandal” jest synonimem barbarzyństwa i bezmyślnego niszczycielstwa, Wandalów nie cechował jednak większy „wandalizm” od innych ludów przenikających wówczas na obszar cesarstwa |
5. Upadek cesarstwa zachodniorzymskiego w 476 r. (obalenie ostatniego cesarza
zachodniorzymskiego Romulusa Augustulusa przez germańskiego wodza Odoakra, odesłanie przez
Odoakra insygniów władzy cesarzy zachodniorzymskich do Bizancjum)
6.Kiedy nastąpił koniec starożytności i upadek świata antycznego? (czasy Konstantna Wielkiego?,
podział cesarstwa w 395, upadek cesarstwa zachodniego w 476?, wkroczenie Longobardów do Italii
w 568 ?, podbój przez Arabów południowej części basenu Morza Śródziemnego w VII - VIII w.?)
7. Ukształtowanie się trzech kręgów kulturowo - cywilizacyjnych w basenie M. Śródziemnego po
upadku cesarstwa zachodniorzymskiego, we wczesnym średniowieczu:
▪ bizantyjski (obszar cesarstwa bizantyjskiego),
▪ łaciński (początkowo jest to Europa Zachodnia - obszar nowych państw, królestw germańskich),
▪ arabski (obszary podbite przez Arabów w VII - VIII w.)
8. Powstanie nowych państw (królestw germańskich) na gruzach cesarstwa zachodniorzymskiego
nowe państwa: Odoakra w Italii (476 - 493), Franków, Ostrogotów, Wizygotów, Wandalów,
Burgundów, Longobardów
Powstanie nowych państw (królestw germańskich) w wyniku Wędrówki Ludów i upadku cesarstwa zachodniorzymskiego. mapa!, podr. do średn. - tabela, s. 5, oprac. RM
1. Państwo Odoakra w Italii (476 - 493)
2. Państwo Ostrogotów w Italii: powstało w 493 r., w wyniku podboju państwa Odoakra przez Ostrogotów i
ich króla Teodoryka, twórcą państwa Ostrogotów w Italii był zatem król Teodoryk, stolicą Rawenna (ważny ośrodek kultury w V-VI w., zwł. architektury), przyjazna polityka Teodoryka wobec ludności rzymskiej, pokojowa koegzystencja Rzymian i Ostrogotów w państwie Teodoryka, ale skazanie filozofa Boecjusza oskarżonego o spisek przeciw królowi (WHS, t. 4, s. 56)
zob. list Teodoryka do cesarza bizantyjskiego Anastazjusza, w którym zapewnia go o swojej przyjaźni - WHS, t.4,s.53
państwo Ostrogotów przestało istnieć w wyniku podboju przez Bizancjum w 552 r. w okresie panowania Justyniana Wielkiego
3. Państwo Wizygotów na Płw. Iberyjskim (od V w. do podboju przez Arabów w początkach VIII w.),
kulturowa unifikacja Rzymian i Wizygotów w ich państwie (WHS, t., s. 50), zwłaszcza po przejściu przez Wizygotów z arianizmu na
katolicyzm,
4. Państwo Wandalów w Afryce północnej (istniało od 429 r. do podboju przez Bizancjum w 533 r. w
okresie panowania Justyniana Wielkiego, podboju dokonał wódz Belizariusz),
Wandalowie i Rzymianie w Afryce północnej - separacja czy symbioza ?, na pewno pokojowe współistnienie (WHS,t.4, s. 56)
5. Państwo Franków (od schyłku V w., początkowo na obszarze północno - wschodniej i północnej
Galii), zob. odrębny temat: Państwo Franków
6. Państwo Burgundów (na obszarze części Galii południowo - wsch., od V w. do podboju przez Franków w VI w.).
7. Państwo Longobardów w Italii: powstało w 568 r. w wyniku zajęcia większości obszaru Italii przez Longobardów, posiadłości bizantyjskie w Italii skurczyły się wówczas do obszaru tzw. egzarchatu raweńskiego, obejmującego m. in. Lacjum z Rzymem oraz rejon Rawenny, skutkiem najazdu Longobardów była barbaryzacja Italii, okrucieństwo L. wobec podbitej ludności pochodzenia rzymskiego, która spadła wówczas do kategorii półwolnych (WHS, t.4, s. 59), państwo Longobardów w Italii został osłabione w wyniku sojuszu papieża z królem Franków Pepinem Małym i powstania państwa kościelnego w 755 r., istniało zaś do podboju przez Karola Wielkiego w 774 r.
8. Państwa (państwa) Anglów i Sasów w Brytanii - od V w. do najazdu normańskiego (Normanów) w XI w.
(wczesnośredniowieczna Brytania jako historyczny kontekst narodzin opowieści o królu Arturze, Makbecie, Tristanie i Izoldzie)
1