„Powstawanie Europy” (ok. 400-1000)

Europa, rozumiana jako zespół państw (w przybliżeniu — istniejących współcześnie) połączonych wspólnym, grecko-rzymsko-chrześcijańskim dziedzictwem kulturowym, kształtowała się w I tysiącleciu n.e. i przez długie lata różniła się od Europy „geograficznej”. Jedynym stałym elementem mapy politycznej naszego kontynentu było w tym okresie cesarstwo wschodnio-bizantyńskie. Istotnym elementem „ograniczającym Europę”, pomniejszającym teren, który w czasach rzymskich obejmowała kultura śródziemnomorska, stała się ekspansja Arabów i podbój przez nich Półwyspu Pirenejskiego (711-718). „Powstawanie” Europy następowało etapami. Najpierw ukształtowały się państwa Europy Zachodniej, później kraje bałkańskie, Europy Środkowej i Północnej. Najważniejszymi procesami tego okresu okazały się: wędrówki ludów; chrystianizacja kolejnych plemion i terytoriów dokonywana przez misjonarzy uznających prymat patriarchy rzymskiego lub konstantynopolitańskiego; przekształcanie się państw plemiennych w monarchie patrymonialne oraz kształtowanie się stosunków feudalnych (lennych).

Skutkiem przekroczenia przez Germanów na początku V w. granicy Renu (402) stał się upadek cesarstwa rzymskiego (zachodniego) i powstanie plemiennych państw Wizygotów w Galii i w Hiszpanii (418), Swebów w Hiszpanii (411, w 586 podbite przez Wizygotów), Wandalów w Afryce (439), Burgundów w pd. Galii (443), Anglo-Sasów w Brytanii (ok. 450), Franków na terenach dzisiejszej Belgii i pn. Francji (486), Ostrogotów w Italii (493, w 568 podbite przez Longobardów). Kraje te nie utrzymały się długo: Wizygoci ulegli Arabom (711-714), Burgundowie i Longobardowie — Frankom (534, 774).

U progu IX w. w Europie Zachodniej znajdowało się już niewiele państw: królestwo Asturii stanowiące pozostałość kraju Wizygotów na Półwyspie Pirenejskim; królestwo Franków sięgające po Łabę, Panonię i ziemie Chorwatów (z Królestwem Italii, ale bez Bretanii); królestwa anglosaskie w Brytanii i terytoria zależne od Cesarstwa Bizantyńskiego na Półwyspie Apenińskim. Podział królestwa Franków w 843 zapoczątkował istnienie samodzielnego Królestwa Wschodniofrankijskiego (późniejszych Niemiec), a także wyodrębnienie dzielnicy, z której po latach pozostały samodzielne królestwa Burgundii (879) i Italii. We wszystkich tych państwach religią władców i ludu było chrześcijaństwo. Porozumienie z Kościołem pozwalało germańskim najeźdźcom-arianom ułożyć poprawne stosunki z katolicką ludnością byłego cesarstwa (na terenie Hiszpanii). Chrzest pogańskiego władcy Franków, Chlodwiga I w 496, zapewniał mu — między innymi — wsparcie duchowieństwa w dziele organizacji państwa.

W pd.-wsch. części Europy, na Bałkanach, pierwsze państwo słowiańsko-bułgarskie powstało w 681. Kolejne organizacje państwowe, na ogół niesamodzielne politycznie, kształtowały się od VII w. Najwcześniej zjednoczyli się do walki z plemionami bawarskimi Słoweńcy (VII w.), nieco później — do walki z Frankami Chorwaci (pocz. IX w.), a także Serbowie, których ziemiami interesowały się Bułgaria i Bizancjum. Chrześcijaństwo Słowianie przyjmowali z rąk biskupów uznających zwierzchnictwo patriarchów Rzymu (Słoweńcy, Chorwaci) lub Konstantynopola (Bułgarzy, Serbowie).

W Europie Środkowej trwalsze organizacje plemienne powstawać zaczęły dopiero na przełomie VIII i IX w., w czasie walk terytorialnych na pograniczu słowiańsko-germańskim. Tworzyli je Obodrzyce, Wieleci, Stodoranie, Serbowie połabscy. Nie przekształciły się one jednak w państwa. Za pierwszy historyczny, samodzielny organizm polityczny w tej części Europy uznajemy dopiero państwo wielkomorawskie, istniejące od ok. 830 do 906. Obejmowało ono tereny dzisiejszych Czech i Słowacji, część Niemiec (nad Łabą), Polski (Śląsk i Małopolskę), wsch. Austrii i zach. Węgier. Wielka Morawa stała się polem rywalizacji duchownych niem., wprowadzających obrządek łaciński, i duchownych z Bizancjum, Konstantyna (Cyryla) i Metodego, ewangelizujących w języku słowiańskim. Państwo wielkomorawskie nie utrzymało się jednak. Jego miejsce zajęły na początku X w. królestwo czeskie i państwo przybyłych ze wschodu koczowników — Węgrów. W połowie X w. na terenach położonych na północ od Karpat i Sudetów pojawiło się państwo Polan. We wszystkich tych krajach w X w. wyznaniem państwowym stało się chrześcijaństwo w obrządku łacińskim.

Inaczej stało się na wschodzie. Słowiańskie państwo Rusi Kijowskiej, w którym władzę w końcu IX w. objęli normańscy Rurykowicze, w X w. przyjęło chrześcijaństwo z Konstantynopola. Kościelne wpływy bułgarskie przyniosły Rusi pismo i literaturę słowiańską, co w efekcie zaowocowało rozwojem kultury bliższej Bizancjum niż Rzymowi.

Zanim ukształtowały się państwa skandynawskie, przodkowie mieszkańców dzisiejszej Norwegii i Danii utworzyli na przełomie IX i X w. własne państwa poza Skandynawią: księstwo Normandii w pn. Francji, Danelag w Anglii i Islandię, a wodzowie szwedzkich Waregów w IX w. zasiedli na tronach Nowogrodu i Kijowa. W Skandynawii państwa norweskie i duńskie powstały nieco wcześniej (ok. 900) niż Szwecja (w końcu X w.). Wcześniej też przyjęły chrzest — w 2. poł. X w. Ich królowie walczyli ze sobą i wielokrotnie przejmowali zwierzchnią władzę nad ziemiami rywala. Władcy Szwecji stali się chrześcijanami na początku XI w.

U progu II tysiąclecia w Europie — poza wymienionymi wcześniej — znajdowały się również niezależne królestwa Szkocji (powstałe w 843), Nawarry (905) i Leonu (910), Państwo Kościelne podległe papieżowi (756) oraz Republika Wenecka rządzona przez dożę (810). Organizacji państwowej nie miały kraje leżące na peryferiach ówczesnego świata, zamieszkane zarówno przez chrześcijan (Irlandia), jak i przez pogan (słowiańskie tereny między dolną Odrą i dolną Łabą, ziemie ludów bałtyjskich).

Osobą, która wywarła największy wpływ na Europę 2. połowy I tysiąclecia, był niewątpliwie król Franków (od 768) i cesarz (800-814) Karol Wielki. Przyłączył on do swego państwa ziemie Sasów, Longobardów, Bawarów i część Półwyspu Pirenejskiego po rzekę Ebro. Narzucił zwierzchnictwo Słowianom połabskim. Jego zarządzenia dotyczące parafii zdecydowały o formach administracyjnych Kościoła.

---