Rafał A. Ziemkiewicz - okolice fantastyki

# Kto by lubił Kasandrę

# Kto by lubił Kasandrę

"Książki fantastyczne? Lubię, ale tylko złe" - mówił w jednym z opowiadań pilot Pirx. W gruncie rzeczy określał w ten sposób pewną ogólną prawidłowość. Ludzie lubią książki fantastyczne wtedy, gdy są one złe; w każdym razie te złe lubią znacznie bardziej. A może, lepiej, nie tyle bardziej je lubią, co bardziej ich potrzebują.

Proszę się nie obawiać, ten felieton nie będzie jeszcze jedną lamentacją nie chcianego pisarza, że świat schodzi na psy, bo masowa publiczność zamiast czytać jego dzieła ogląda na wideo "Krwawe bęcki 7". Określenia "złe książki fantastyczne" używam tu w pewnym szczególnym sensie, takim właśnie, jakie miało ono w zacytowanej na początku "Opowieści Pirxa"; nie po to, by owe książki piętnować, tylko po to by stwierdzić pewien mechanizm, podważający w jakimś stopniu sens istnienia dobrej science fiction.

Skoro zacząłem od Lema, to i na jego przykładzie rzecz wyjaśnię. Napisał on w latach sześćdziesiątych powieść "Głos Pana", przez wielu uważaną za najlepszą w dorobku pisarza. (Ciekawa historia, swoją drogą; paręnaście lat temu zabierałem się do tego tekstu tak i owak, od przodu, od tyłu, ze środka - i za każdym razem padałem po paru stronach; ostatnio trafiłem go gdzieś na taniej książce i połknąłem w zachwycie od jednego kopa. Czyżbym jednak z wiekiem troszkę mądrzał?) Temat dla science fiction standardowy, kontakt z obcą cywilizacją. Ujęcie natomiast jak na SF rewolucyjne, bo oto Lem opisał sprawę tak, jakby ona rzeczywiście mogła wyglądać. Żadnego picu, rysowania na piasku twierdzenia Pitagorasa i innych naiwnych głupactw, których tyle SF naprodukowała. Zamiast tego pokazuje Lem, jak grupa naukowców, i nie byle neptków, tylko najwybitniejszych, łamie sobie zęby na próbie rozwiązania zadania ze zbyt wielką liczbą niewiadomych. Zresztą nie będę streszczał, każdy szanujący się fan zna.

To właśnie nazywam tu fantastyką dobrą. Czy "Głos Pana" odniósł sukces? Hm, w pewnym stopniu, w pewnym kręgu odbiorców... Ale czy można porównać to z sukcesem "Kontaktu" Sagana? Nie przypadkiem porównuję "Głos Pana" właśnie z tą powieścią. Punkt wyjścia jest w obu niemal identyczny; odebranie przesłanego z kosmosu sygnału. Dalej jednak idzie zupełnie inaczej. U Lema odkrycie zostaje natychmiast utajnione, pracujący nad nim naukowcy ukrywają się w tajnej bazie wojskowej, na owocach ich wysiłku kładą łapę politycy i generalicja, przede wszystkim sprawdzając starannie, czy nie stanowią one zagrożenia dla bezpieczeństwa narodowego. U Sagana z punktu zaczyna się sielanka, wodzowie światowych mocarstw (tekst ma swoje lata) padają sobie w ramiona, uzgadniając współdziałanie dla dobra ludzkości. U Lema naukowcy nadgryzają komunikat od różnych stron analizą matematyczną i za każdym razem nie są w stanie zrozumieć otrzymanego wyniku. U Sagana "suną bez wysiłku w sedna środek", jak to śpiewał ongiś Młynarski. Gdy lemowscy naukowcy próbują zastosować otrzymany komunikat jako przepis konstrukcyjny, otrzymują w efekcie nie do końca wiadomo co; gdy to samo robią eksperci u Sagana, w try miga udaje im się skonstruować gwiezdny powóz, tylko wsiadać i fruuu, prosto pomiędzy odległe galaktyki.

Biorąc rzecz tak na zdrowy rozum, idiotyzm pogania u Sagana idiotyzm. Spróbujcie nadać dzikim buszmenom opis konstrukcji "Poloneza", wystukując go na tam - tamie alfabetem Morse'a. Jeśli buszmeni słysząc wasze stukanie nauczą się sami z siebie owego alfabetu, a następnie szybciutko rozwiną przemysł metalurgiczny, gumowy, naftowy, chemiczny i inne, jakie są do tego niezbędne - wszystko oczywiście bez pomocy z zewnątrz - i w czasie krótszym niż pokolenie wyfabrykują coś, co będzie w stanie jeździć, to zjem cały nakład "Fantastyki" z tym felietonem i odszczekam spod stołu. Choć oczywiście ten akurat przykład jest bardzo dla Sagana życzliwy, bo różnica poziomu między nami a buszmenami jest znikoma wobec przepaści, jaka musiałaby dzielić nas od cywilizacji zdolnej do podróży międzygwiezdnych, a i ukręcenie "Poloneza" z piasku to betka w porównaniu ze stworzeniem na Ziemi, posiadanymi tu materiałami i technologiami czegoś, co by było do takich podróży zdolne.

Ale naiwność naiwnością, a sukces "Kontaktu" był niewątpliwy ("Milion dolarów za ten guzik wart elaborat!" - wyrwał się Lemowi okrzyk zgrozy i oburzenia w jednym z wywiadów). Nie "pomimo" oczywistego faktu, iż cała jego fabułka jest od góry do dołu niemożliwa, absurdalna, wyssana z palca i naciągana do niemożności - ale właśnie dlatego.

Pamiętacie Państwo, dlaczego Pirx lubił tylko złą fantastykę? Ano dlatego, że dobra opisuje świat takim, jakim on jest - a świata takiego, jaki on jest, Pirx miał wokół siebie po dziurki w nosie i ani myślał mieć go jeszcze w lekturze. Oto i odpowiedź.

Biskup Krasicki (proszę bardzo PT. Nawiedzonych, żeby darowali sobie nadsyłanie pełnych jadu listów, iż używając w druku słowa "biskup" dopuszczam się propagowania klerykalizmu i państwa wyznaniowego; naprawdę wiem wszystko, co możecie napisać i serdecznie to, hm, lekceważę) napisał swego czasu bajeczkę o dwóch malarzach, z których jeden klepał biedę, a drugi był obsypywany złotem - bo pierwszy malował twarze podobne, a drugi piękniejsze. Ta zasada obowiązuje także przy fantazjowaniu. Mało kto oczekuje po fantastyce prorokowania tego, co się zdarzyć może naprawdę. To co się zdarzy naprawdę, będzie ani chybi szare, smutne albo wręcz parszywe, jak to życie. Po fantastykę ludzie sięgają, żeby pobujać w obłokach, poobcować z radosną bajeczką, znieczulić się nieuzasadnionym optymizmem. Dlatego niepoprawny marzyciel Sagan musiał wygrać z kraczącym jak kruk Lemem.

Powie ktoś, że przecież dzieła katastroficzne też cieszą się popytem - ale to będzie uwaga nader powierzchowna, bo w istocie, kultura masowa trawi tylko takie katastrofy, gdzie z dala widać, iż walą się tekturowe makiety. Ludzie chętnie się poboją wielkiego rekina albo Zoltara z planety jakiejśtam; poboją się strachem bezpiecznym, oczyszczającym i rozładowywanym łatwą pointą. Ale gdy katastroficzna wizja nabiera niepokojących znamion realizmu, gdy odbiorca zaczyna czuć, że to mu naprawdę grozi - popyt na nią spada gwałtownie. Gdyby było inaczej, ludzie zamiast kaset z horrorkami kupowaliby masowo przestrogi naukowców.

Innymi słowy, pisarz SF musi być grabarzem własnej popularności. Jeśli zacznie pisać za dobrze, zbyt prawdziwie, ludzie przestaną go czytać. Jeśli będzie pisać źle, zagryzą go wyrzuty sumienia (nie dotyczy grafomanów i chałturników). Jeśli któremuś z czytelników wciąż jeszcze kołatał się w głowie taki szalony pomysł, by łapać się za pisanie fantastyki, mam nadzieję, że skutecznie wybiłem mu go z głowy.

Rafał A. Ziemkiewicz - okolice fantastyki

# Kwitko Worczyk, Nornik z Dnoworek

Rzecznicy spolszczania nazwisk i nazw u Tokiena szermują argumentem, że to właśnie sam Mistrz kazał, by owe imiona i nazwiska brzmiały w każdym języku swojsko. Ich przeciwnicy, podobnie, powołują się na osobiste przykazanie Mistrza, by hobbici w każdym języku przypominali Anglików, a więc pozostawali przy oryginalnych nazwiskach i nazwach. Sam Mistrz, z przyczyn obiektywnych, zachowuje milczenie. I bądź tu, człowieku, mądry.

Myślę jednak, że to, co miał on na ten temat do powiedzenia, nie jest najważniejsze. Argumentem rozstrzygającym powinno być rychłe wejście w życie przygotowywanej w sejmie ustawy o ochronie języka polskiego. Fakt, że projekt nie idzie tak daleko, jak prawo francuskie (gdzie nawet "komputer" przerobiono na "l'ordinateur" - ale to kompleksy uwiędłego imperium) i nie narzuca zmian w utworach literackich. Jeszcze nie narzuca; ale roztropność każe się załapywać z duchem czasu, gdy tylko rzeczony duch daje się uchwycić - i fakt, że wydawca i tłumacz już teraz wyszli mu, być może nieświadomie, naprzeciw, może tylko cieszyć.

Szkoda tylko, że wyszli tak słabo i niekonsekwentnie. Przyznam bowiem, że nowy przekład "Władcy Pierścieni" p. Łozińskiego, opublikowany przez Zyska i S-kę, budzi głęboki niedosyt. Po prostu jest nie dość jeszcze swojski. Bilbo Baggins to na przykład u Łozińskiego Bilbo Bagosz. Przepraszam, Bagosz brzmi dla mnie równie obco, jak Baggins; cząstka "bag" kojarzy się, jeśli już z czymś, to z bagnem, a powinna z workiem. A więc, jeśli już, to nie "Bagosz", tylko "Worczyk". Imię Bilbo również wymaga spolszczenia - zawarta w nim bowiem cząstka "bil" brzmi dla Anglika bardzo znajomo, winna zatem zabrzmieć podobnie i dla nas. "Bill" to w angielskim albo zdrobnienie imienia William (które nie ma polskiego odpowiednika, niestety), albo słowo oznaczające rachunek, a bardziej po naszemu: kwit. Jestem zatem przekonany, że będzie doskonałym spełnieniem intencji autora zamiana tego dziwacznego dla Polaków imienia na polskie "Kwitko". Kwitko Worczyk - oto nasza swojska odpowiedź na sługusa językowego imperializmu anglosasów, Bilba Bagginsa!

Gdzie mieszka Kwitko Worczyk? Oczywiście, nie może to być Bagoszno. Ta nazwa też nie kojarzy się z wyraźnie zaznaczonym w oryginale workiem (chyba, że przez brzmieniowe skojarzenie z moszną - ale to dość odległa asocjacja). W oryginale jest "Bag End", co można przetłumaczyć bardzo ładnie i tak swojsko, że nawet minister Podkański będzie uradowany: Dnoworki (kogo czego: Dnoworek, komu czemu: Dnoworkom, etc, to jest, tfu, przepraszam, itd.) Dnoworki zaś, jak wiemy, są częścią miejsca, które w angielskim nazwane zostało "Hobbitonem", a w przekładzie pana Łozińskiego "Hobbitowem". Nie, nie, nie, panie spolszczaczu! Znowu popełnia pan ten sam błąd, co przy przy "Bagoszu" - ogranicza się pan do spolszczenia końcówki, a obco brzmiący źródłosłów pozostawia bez zmian. Tak nie można! A ponieważ słowo "hobbit", ewidentnie (tfu, tfu - chciałem powiedzieć, że jak w pysk) angielskie należy do kluczowych w całej opowieści, nie ma co robić uników, tylko trzeba chwycić byka za rogi.

Sprawa, przyznaję, nie była łatwa, bo choć "hobbit" brzmi bardzo angielsko, to nic po angielsku nie znaczy. Na szczęście w załącznikach, w trzecim tomie trylogii, autor wyjaśnia jego pochodzenie. Pisze Tolkien, że jego bohaterowie sami nazywali swoją rasę "kudukami", co z kolei pochodziło od "kud-dukan", czyli "mieszkaniec nor". "Przetłumaczyłem tę nazwę jako holbytla i utworzyłem jej skróconą formę hobbit - bo tak zapewne przekształciłby się ten wyraz, gdyby był istniał w naszym starym języku". "Nasz język" oznacza oczywiście u Tolkiena angielski, nie ma zatem najmniejszego powodu, by z jego tłumaczenia korzystać. Na polski "kud-dukan", mieszkaniec nor, przekłada się krótko jako "nornik". A miasteczko norników to oczywiście Nornikowo. Przy okazji wiemy już, jaki tytuł nadać nowemu przekładowi pierwszej z wydanych drukiem książek Tolkiena, której też przecież nie można zostawić tak jak teraz, zachwaszczonej angielszczyzną.

Trzeba jednak podejść do sprawy odważnie: jeśli ma być swojsko, samo spolszczenie nazw, nazwisk i imion nie wystarczy. Będzie bowiem poważnym zgrzytem, gdy pozwolimy naszemu Kwitko Worczykowi mieszkać dalej w Pagórku przypominającym jako żywo angielską rezydencję, zamiast w czymś podobniejszym do swojskiej chałupy. Mniejsza już nawet o drzwi, okrągłe "jak okienko okrętowe", zielone i z mosiężną klamką "sterczącą dokładnie pośrodku". Ale za tymi drzwiami, jak czytamy we wspomnianej już powieści "Nornik", rozciąga się - przepraszam za to słowo - "hall", i to "z boazerią na ścianach i chodnikiem na kafelkowej podłodze". Na dodatek czytamy o kilku garderobach i o otaczającym Pagórek typowo angielskim ogrodzie, w którym bohater, z "porządnie wyszczotkowanymi" stopami (swojski, rodzimy Kwitko nie ma prawa szczotkować sobie czegokolwiek!) ćmi sobie fajkę.

Czy muszę dowodzić, że w porządnym, swojskim przekładzie fajkę musi zastąpić "sport", ewentualnie "klubowy", a o żadnych kafelkach, garderobach i boazeriach po prostu nie może być mowy? Wysoki status Kwitka i bogactwo jego siedziby podkreślić należy w taki sposób, jak to się rzeczywiście robi na polskiej prowincji - okładając Pagórek lusterkami i montując na nim wielki, wielki talerz anteny satelitarnej. A wewnątrz domu oznakę zamożności stanowić będzie nie mnóstwo pokojów "przeznaczonych wyłącznie na ubrania", tylko ustawiony w każdym pomieszczeniu kolorowy telewizor i wideo, to jest, mówiąc swojsko, "widziaj". I jest jasne, że w swojej luksusowej willi Kwitko nie będzie podejmował Gandalfa "kropelką czerwonego wina" i szarlotką, tylko...

Ohoho, zapędziłem się i omal nie wpadłem w lukę prawną, na którą niniejszym zwracam Wysokiemu Sejmowi uwagę - chcąc pozostać konsekwentnie wiernym duchowi ustawy o ochronie języka trzeba by naruszyć ustawę o wychowaniu w trzeźwości. Poprzestańmy na stwierdzeniu, że czym Kwitko będzie podejmował czarodzieja, to i tak każde polskie dziecko, wychowane w ustawowej trzeźwości, dobrze wie. Zresztą nie zamierzam w tym felietonie odwalać całej roboty za przyszłych tłumaczy, którzy pójdą szlakiem wytyczonym przez p. Łozińskiego. Chciałem tylko uświadomić im, jak wiele trzeba będzie jeszcze zmienić, aby w duchu konsekwentnie swojskim i ustawowym przedstawić polskiemu czytelnikowi przekład "Czerwonej Księgi".

"Czerwona Księga"... Przynajmniej to brzmi niezwykle we wspomnianym duchu, bez żadnych dodatkowych zabiegów tłumaczy.

Rafał A. Ziemkiewicz - okolice fantastyki

# Kupa radości

Jeszcze parę lat temu wielu polskich autorów fantastyki jedyną szansę sprzedania książki widziało w ukryciu się pod brzmiącym z angielska pseudonimem. Dziś chce się wierzyć, że te czasy już nie powrócą. W miesiącu, w którym piszę ten tekst, w pierwszej piątce listy bestsellerów "Gazety Wyborczej" - mowa o kategorii książek polskich, oczywiście - znalazły się aż trzy polskie książki fantastyczne. Zajęły tam miejsca obok noblistki Szymborskiej oraz powieści Tomka Tryzny, bardzo chwalonej i wspartej filmem Wajdy.

Dostarczyła mi ta wiadomość różnorakich radości, daleko wykraczających poza tę najoczywistszą, iż sam, obok Sapkowskiego i Wolskiego, załapałem się do grona autorów bestsellerowych. Na tę najprostszą radość autora nałożyła się, rzecz jasna, radość fantasty, zadowolonego, że wieloletnia praca tylu miłych jego sercu ludzi nie idzie na marne, że przynosi owoce. Odezwała się i radość polskiego szowinisty (którym jestem, przyznaję otwarcie, w dwóch dziedzinach - literatury i piwa), choć ta pojawiała się już wcześniej, gdy w czytelniczych plebiscytach "Fantastyki" tubylcy zaczęli wygrywać z obcokrajowcami. Dołożyła się też do nich radość zagorzałego liberała: oto w tych czasach powszechnego skiełczenia o rządową opiekę i o dotacje, żałosnego mamlania, że "państwo musi", że "na całym świecie" etc. - literatura, której nikt nie pomaga, a wielu rzuca kłody pod nogi, daje sobie radę i wygrywa z przeciwnościami losu. O radości człowieka biesiadnego z okazji do wypitki nawet już nie wspomnę.

Pamiętam, że w lipcu roku 1995, kiedy Mirek Kowalski zdecydował się rzucić na rynek jednocześnie cztery polskie powieści i zainwestować co nieco w promocję krajowej fantastyki, uznano to za czyn o wysokim stopniu ryzyka. Sam pomysłodawca zdawał się mieć duszę na ramieniu. Po roku okazało się, że wyszedł do przodu nie tylko na Sapkowskim - z trzech pozostałych powieści jedną dodrukowywał jak dotąd trzy, drugą dwa razy, a tylko jedna sprzedała się w nakładzie założonym pierwotnie.

Co więcej: przez ten rok pojawiły się na rynku dwa wydawnictwa, utrzymujące się z publikowania autorów polskich. Pierwsze to SR, którego gwiazdorem stał się Przewodas, czyli - dla nieznajomych - Konrad Lewandowski. Wydawnictwo raczej na nim nie straciło, skoro sięgnęło także po Kołodziejczaka, Dębskiego i Jabłońskiego, zapowiada Żwikiewicza i Komudę oraz, oczywiście, kolejne książki Lewandowskiego. O ile SR startował innymi rzeczami, a z fantastyki publikuje równolegle dzieła Strugackich i Lovecrafta, to wydawnictwo Trickster zaczęło od razu od dzieł zebranych Feliksa W. Kresa. I widać na nich nie straciło, skoro obok kolejnych tomów "Księgi Całości" zapowiada także wspólny tom opowiadań Drzewińskiego i Inglota.

Co więcej, polską fantastykę zauważyły też oficyny od "Nowej", o SR czy "Tricksterze" nie wspominając, nieporównanie większe. "Zysk i s-ka" zainwestowało w Marka Huberatha, "Rebis" - w Jacka Inglota. Można oczywiście rzec, że zadecydowała o tym fandomowa proweniencja obu rynkowych potentatów. Ale najwyraźniej i oni na polskich autorach nie stracili, skoro już zapowiadają ich kolejne książki.

Ciekawe wnioski daje porównanie list bestsellerów z dzienników z zestawieniem branżowym, które sporządza "Nowa Fantastyka" na podstawie danych z księgarń w fantastyce wyspecjalizowanych. W zestawieniu za październik 1996 pozycja Tomka Kołodziejczaka jest wyższa od mojej, a Marcina Wolskiego nie ma w ogóle. Na liście "Wyborczej" jest Wolski, brakuje Kołodziejczaka (nad czym zresztą boleję, bo "Kolory Sztandarów" uważam za rzecz bardzo dobrą). Trochę podobnie było i z poprzednią czwórką "Nowej" - powodzenie poszczególnych tytułów wśród fanów nie pokrywało się z danymi o sprzedaży. Można powiedzieć pesymistycznie: Wolski znany jest z "60 minut na godzinę" i "Polskiego Zoo", a Ziemkiewicz z polityki - widać trzeba robić karierę gdzie indziej, porządny fantasta nadal nie ma poza gettem szans. Ja traktuję tę sprawę raczej optymistycznie: coraz więcej autorów fantastyki potrafi zainteresować także czytelników z zewnątrz. Nawet jeśli pomogło im w tym zaangażowanie w inne sprawy, to przecież przecierają drogę kolegom, pracują na lepszą markę całego gatunku, na zainteresowanie nim hurtowników, księgarzy i czytelników. Na - powiedzmy to odważnie - kolejny boom polskiej fantastyki. A co?

Od tamtego z początku lat osiemdziesiątych minęła już cała dekada. Najwyższy czas na następny.

Rafał A. Ziemkiewicz - okolice fantastyki

# Jak jest?

W kabaretowym skeczu z okresu schyłkowej propagandy sukcesu na powyższe pytanie odpowiadano: "jest nieźle i coraz nieźlej!" Na pytanie o stan polskiej fantastyki u schyłku roku 1998 odpowiedzieć trzeba odwrotnie: jest nieźle, ale coraz mniej nieźle.

Nieźle, rzecz jasna, jeśli porównać z początkiem dekady, kiedy to żadna sygnowana polskim nazwiskiem książka nie miała szansy wyjść na księgarską ladę (choć, mam wrażenie, w czasopismach było wtedy ciekawiej niż dziś). Przeżyliśmy jednak niedawno chwilę ekscytacji, gdy po udanym wprowadzeniu na rynek przez Nową kilku polskich powieści w 1995 i 1996 wydawało się, że krajowa SF wyszła wreszcie z dołka. W stosunku do rozbudzonych wówczas oczekiwań można być rozczarowanym. Zapowiadany (między innymi i przeze mnie) boom nie nastąpił.

Przejdźmy do konkretów. Nowa w roku 1998 wydała tylko jedną książkę - mój "Walc stulecia". Zapowiadane jest jeszcze na ten rok "Gniazdo światów" Huberatha, choć nie można wykluczyć, że przeleci na styczeń 1999. Powód tej posuchy prozaiczny - wszyscy przewalili terminy. Niemniej teksty, acz z poślizgiem, z wolna spływają do wydawcy. W końcowej fazie pracy są nowe rzeczy Wolskiego, Sapkowskiego (piąty i ostatni tom sagi), Dukaja, Białołęckiej i Dębskiego - wymieniam w prawdopodobnej kolejności druku. Zadebiutuje na rynku książkowym (powieścią utopioną wcześniej w SR) Jacek Komuda, oraz, także powieścią, otwierającą cykl fantasy, Anna Brzezińska.

Z innymi wydawnictwami jest gorzej. SR zakończył wydawanie fantastyki w równie brzydkim stylu, w jakim tę działalność prowadził - Dębski, Jabłoński, Lewandowski i Żółtowska wylądowali na taniej książce, razem z resztą produkcji upadłej firmy. Równie brzydko rozstał się Zysk z Huberathem, oddając do jatek niesprzedane egzemplarze obu jego zbiorów. Ten sam tekst niemal jednocześnie nagrodzony został Zajdlem i trafił na wyprzedaż - przypadek bez precedensu i, delikatnie mówiąc, nie świadczący o sile przebicia naszego środowiska. Z publikowania polskiej fantastyki zrezygnował, jak się zdaje, również Rebis; jak na razie przynajmniej o tyle uczciwiej, że bez wyrzucania wydanych już książek na stragan.

W tej sytuacji Nowa pozostała na placu boju osamotniona. Być może na krótko - serię polską zapowiada Prószyński i s-ka. A nawet aż dwie serie, jedną Malinowskiej, a drugą Parowskiego. Z tym, że książki tego ostatniego wychodzą, powiedzmy, z oporami: jubileuszowa antologia na piętnastolecie ukazała się dobre pół roku po promujących ją reklamach i recenzjach, i jak na razie wciąż pozostaje jedyną pozycją zapowiadanej serii, choć anonse kolejnych antologii oraz zbioru Zimniaka zdążyły pożółknąć.

Natomiast seria Malinowskiej, co już widać z zapowiedzi i wyników ogłoszonego przez wydawnictwo konkursu, stawia na fantastykę do czytania - a więc na to właśnie, czego Parowski obsesyjnie nienawidzi, co nazywa "SF rozrywkową" i co tępi w imię "SF problemowej". Ponieważ naczelny NF z miesiąca na miesiąc wydaje się coraz bardziej dziwaczeć (naubliżać czytelnikowi, w odpowiedzi na drukowany list, od chamów - to numer, jakiego chyba jeszcze nikt w Polsce nie wyciął!) można spodziewać się, że pismo będzie wojować z serią formalnie przez nie współprowadzoną.

Są przesłanki każące się spodziewać, iż ambicja Parowskiego by mieć swą serię książkową (kompleks Kowala?) skłania go do porzucenia deklaracji, jakoby nie publikował nazwisk, a tylko teksty. Jeśli jego seria nie okaże się tylko mrzonką, pewne wydaje się jej powiązanie z pismem w swoisty mini-koncern, promujący miłą sercu redaktora odmianę SF i utworzenie przy takim koncernie "stajni" autorów. To z kolei wymusi na Nowej jakieś sformalizowanie układu wiążącego ją z tradyjnie tam drukującymi pisarzami; słowem, może w przyszłości dojść do sytuacji, gdy będzie się albo autorem "Fantastyki", albo Nowej, i jedno będzie wykluczać drugie. Przedsmak stanowią już teraz noty o autorach w NF (Dukaj w 11/98. Goraj w 12/98) omijające nazwę wydawnictwa, w którym pierwszy opublikował książkę, a drugi debiutował.

By skończyć obraz rynku książkowego, wspomnieć trzeba o sporadycznych wydaniach poza seriami. Trzy polskie powieści z pogranicza baśni i fantasy wydał Prószyński, a jedną Wydawnictwo Literackie. Ponadto dał o sobie znać Stanisław Wiśniewski, spadkobierca nieboszczyka Snerga - w wydawnictwie C&T upchnął on juwenilną, eksploatującą Daenikena "Trzecią cywilizację", a w Amberze inną nie drukowaną powieść brata "Oro". Swego rodzaju fantastyką jest też powieść Redlińskiego "Krfotok" - propagandowa wizja, do czego doprowadzić by mogło rozwydrzenie "Solidarności", gdyby nie patriotyzm Jaruzela. Statystyka wygląda więc nawet nieźle.

Co do czasopism: dominująca pozycja "Fantastyki" nie ulega kwestii. Sprzedaż pisma stabilizuje się na poziomie daleko niższym niż w latach prosperity, ale wciąż opłacalnym dla wydawcy; w trzecim kwartale jakby nawet zaczęła minimalnie wzrastać. Jeszcze nie wiadomo, na ile ożywi ją nowa wkładka "Cyberkultura" (i czy się zwróci - 16 kolorowych stron bez podnoszenia ceny to ryzyko, chyba że przedsięwzięcie ma nieujawnionego sponsora). Generalnie, znać w piśmie stagnację. Nie ma konkurencji, która by zmuszała do stawania na palcach. Największą przewagą zasiedziałego czempiona nad półamatorską konkurencją pozostaje sekretarz redakcji. Dział graficzny usamodzielnił się i poświęca gros energii realizacji rozmaitych kontraktów reklamowych, ilustrując pismo w chwilach wolnych od zarabiania pieniędzy. Jednoosobowy dział publicystyki pracuje, hm, adekwatnie do sum, jakie mu "Fantastyka" sp z o.o płaci i sposobu, w jaki go traktuje. Teksty się ukazują, nierzadko nawet ciekawe, ale żadnego w tym bigla, a recenzowanych książek przeważnie już od dawna w sprzedaży nie ma. Marek nie jest też w stanie - albo nie chce mu się - obronić przed Parowskim tekstu, który ten uzna za "niezgodny z linią pisma" ani wyperswadować mu, że w szanującym się piśmie naczelny nie "prostuje" wymowy idowej każdego publikowanego tekstu dopisywaniem się doń pieniackimi peesami (patrz przypadek szkicu Krywaka o fantastyce gadzinowej). Dział zagraniczny właściwie znalazł się jakby poza redakcją - daje opowiadania z reguły dobre, ale mające się nijak do reszty pisma. Wyborcza klęska koalicji "Ojczyzna" daje szansę, że Jęczmyk zmieni swą wcześniejszą decyzję i przyjmie złożoną mu przez redakcję propozycję. Co do działu polskiego - cóż, jaki jest, każdy widzi. Tu się na razie nic nie zmieniło i nic się nie zmieni, póki pismo jest prywatnym folwarkiem Parowskiego - a ten, dochrapawszy się takowego po latach oczekiwania, trzyma się stołka równie mocno jak prezes PZPN. Dla jasności obrazu dodajmy, że wierszówki uchodzące w NF za stawkę extra stanowią obecnie mniej więcej połowę tego, co przyzwoite gazety płacą za zrobiony na kolanie tekścik o polityce lub dziurze w moście.

"Fenix" wygląda jeszcze gorzej niż za czasów gdy byłem tam wpisany w stopce jako naczelny - a to znaczy, że wygląda naprawdę źle. Mówię o wyglądzie, bo wskutek ogromnej ilości wszelkich możliwych błędów technicznych czytać mi go trudno i zazwyczaj poprzestaję na "Piątym piwie". Jeśli w numerze są, dajmy na to, dwa opowiadania Pilipiuka i w jednym Wędrowycz buduje Tajemniczą Maszynę, a w drugim łowi Złotą Rybkę, to chyba już nawet nikogo nie dziwi, że przy opowiadaniu o Maszynie ilustracja przedstawia faceta z wędką, a to o Rybce zdobi rysunek gościa majstrującego przy jakimś urządzeniu. Tu i tam a to pomylona kolejność stron, a to powtórzony dwukrotnie ten sam akapit albo na paginie tytuł tekstu z poprzedniego numeru. Literówek - od pyty. Jest już tradycją pisma, że co roku łapie ono kilka miesięcy opóźnienia, które wydawca "nadrabia" przemianowując numer listopadowy na styczniowy roku następnego. Wierszówki nieco poniżej poziomu NF.

"Magia i miecz" raz na parę miesięcy gotowa jest puścić opowiadanie fantasy, ale generalnie jest to pismo o czym innym i dla innych czytelników. Ambicję integrowania graczy z czytaczami miał łódzki "Talizman", padł jednak dość szybko, szkoda, bo pismo graficznie było znakomite, a i poczytać się dawało. Pojawił się, też w Łodzi, pierwszy i chyba ostatni numer nowego pisma "Łowca Wyobraźni" - niestety, pod każdym względem amatorszczyzna. Nie widać na horyzoncie nikogo, kto by był gotów zainwestować w pismo fantastyczne niezbędną kasę i infrastukturę, a i coraz mniej takich, którzy by w takim piśmie gotowi byli robić, nawet gdyby mieli do tego warunki. Po prostu wszyscy zajmują się czym innym, czyli zarabianiem pieniędzy. Nie ma zatem na rynku pisma, z którym dałoby się wiązać jakieś nadzieje i w przewidywalnej przyszłości raczej takiego nie będzie.

Fandom wydaje się sprawniejszy niż przed kilku laty, ciągle są ludzie, którym się chce, pisma i imprezy robią dobre wrażenie; szczególnie ciekawe jest rozmnożenie fanzinów. Ale nie zmienia się fakt, że na sprzedaż książki (pisma, jak podejrzewam, również) opinie fanów nie mają żadnego przełożenia. Również przyznawane przez nich nagrody, z Zajdlem włącznie, nie dają zauważalnego dla wydawcy efektu promocyjnego. Fandom w wielkim stopniu tworzony jest obecnie przez graczy - fantastyka w stylu Oramusa czy Zimniaka dotyczyć się ich zdaje w podobnym stopniu, co dzieła Żeromskiego. Ponadto fanowie nie kupują książek; pożyczają je od innych fanów lub z klubowej biblioteki. Wyjątek czynią może tylko dla Sapkowskiego, żeby mieć komplet na półce.

Wypada dokonać tu wreszcie ogólnego spostrzeżenia, które wyjaśnia objawy stopniowego więdnięcia polskiej fantastyki. Po prostu: nie ma tu pieniędzy. Mniejsza nawet o pisarza - wszyscy kandydaci do tego zakonu dobrze wiedzą, że tu się robi za darmo. Ale nie ma też pieniędzy dla wydawcy ewentualnego nowego pisma, dla pracowników redakcji, nie ma perspektyw, które skłaniałyby do inwestowania w tę dziedzinę czy to kapitału, czy czasu i pracy. Z pozoru fantastyka to duży segment rynku; ale jeśli się przyjrzeć bliżej, jeśli policzyć nakłady i zważyć szanse sprzedaży, coraz mniej skłania, by się tym segmentem interesować - jeśli już, bardziej pociąga praca dla głównego nurtu, gdzie i pieniądze pewniejsze (dotacje!), i większa publicity.

Nakłady to w Polsce wciąż tajemnica. Mogę powiedzieć tyle, że w Nowej sprzedaż dwóch tysięcy egzemplarzy w ciągu pół roku uważa się za wynik przyzwoity; wszystko, co powyżej, to czysty zysk. Wydawnictwo ma w ofercie już ponad dwadzieścia tytułów krajowej SF, stale dodrukowywanych i niewielkimi porcjami upychanych na rynku. Pozwala mu to rozkładać ryzyko, zadowalać się bardzo odłożonymi zyskami. Polityka wydawnicza, jaką zastosował Wojtek Płotek, jest krańcowo odmienna od tego, co robią wydawcy zachodniej masówki, z Prószyńskim, Zyskiem i Amberem na czele.

Ci ostatni, uważam, kompletnie zdemolowali rynek książki fantastycznej. Trudno mi doprawdy pojąć, czym się kierowali, podejmując decyzje o stałym zwiększaniu podaży, w każdym razie doprowadzili w ten sposób do klasycznego przegrzania koniunktury.

Mechanizm obecnego kryzysu książki fantastycznej jest następujący. Powiedzmy, wydawca ma serię, w której wydaje jedną książkę na miesiąc i każda schodzi w pięciu tysiącach. Nie satysfakcjonuje go to, postanawia zatem zdwoić produkcję, ale kiedy wydaje dwie książki miesięcznie, ich sprzedaż spada do czterech tysięcy na tytule. Zdwaja więc produkcję raz jeszcze (a cóż za problem - wciąż jeszcze są na Zachodzie tysiące książek nie przełożonych na polski!) - ale nieoczekiwanie sprzedaż tytułu spada do trzech, a może i dwóch tysięcy. A przecież nasz wydawca nie jest jedynym. Konkurenci robią to samo. Załóżmy optymistycznie, że przeciętny czytelnik połyka jedną książkę tygodniowo, i - dla uproszczenia - że nigdy nie korzysta z bibliotek ani nie pożycza od znajomych. A na ladach księgarń co dwa dni ukazują się trzy nowe tytuły (tak obliczał WojtaS podaż w roku 1997). Kto to ma kupować?

W tej masie księgarze nie odróżniają jednego autora od drugiego. Sztuka z serii to sztuka z serii - ot, fantastyka, książka do książki ma się dla nich tak, jak pomidor do pomidora. Jak taki pomidor długo leży na półce, przestaje być świeży. Księgarze, w miarę wzrostu produkcji, ograniczają liczbę zamawianych egzemplarzy na rzecz liczby tytułów. Biorą po dwa, trzy egzemplarze nowości i oczywiście nie dobierają, bo i po co. W efekcie każdy kolejny tytuł dodaje swoje do hałd rosnących w magazynie wydawcy.

Ogólna niesprawność polskiego handlu książką skłania do przyjęcia jednej z dwóch strategii. Pierwszą, stosowaną np. przez Nową, nazwałbym ostrożną: drukujemy stosunkowo niewielki nakład podstawowy (dwa - trzy tysiące) i dajemy go jedynie sprawdzonym hurtowniom, nie szafując kredytem i w miarę potrzeby dobijając dodruki po tysiąc - dwa tysiące egzemplarzy. Straty wydawcy są tu ograniczone, ale książka jest droga, dostępna tylko w niewielkiej części księgarń, nie w całym kraju, i sprzedaje się wolno. Firmy większe wybrały inną metodę, nazwijmy ją ofensywną: wytłuc od razu pięć - siedem tysięcy sztuk, zawalić nimi wszystkie kanały dystrybucyjne, a w ściąganiu należności polegać na argumencie siły - kto nie zapłaci, nie dostanie następnych tytułów. (Do pewnego momentu to działało, póki konkurencja między rynkowymi gigantami nie pozwoliła się nieuczciwym handlarzom poczuć pewniej). Książka jest wszędzie, sprzedaje się oczywiście lepiej, część idzie na rozkurz, jako nieunikniona danina dla fałszywych i prawdziwych bankrutów - a część wraca jako zwroty, już bez szans sprzedaży, bo rynek zalewa nowsza, równie masowa produkcja nasza i naszych konkurentów.

Strategia ofensywna przyśpiesza więc zapełnianie się magazynu koncówkami nakładów kolejnych książek. W którymś momencie koszt przechowywania owych resztówek zaczyna dla wydawnictwa - nawet dużego i mającego własne magazyny - stanowić poważne obciążenie. Gdyby wydawcy mieli dość rozumu, zachowaliby się tak, jak "Harlequin" - to znaczy kierowaliby resztówki na przemiał, głusi na wszelkie błagania handlarzy tanią książką. Ale zarówno Zysk, jak Prószyński, Amber, Rebis czy nawet Alfa łaszczą się na grosiki, nieświadomi, że tracą w ten sposób grube pieniądze. Oddają więc końcówki nakładów na wyprzedaż, tym samym zabijając popyt na swe nowe książki.

Tak jest: tania książka zabija rynek! Ktoś powie: przecież tak się robi i na Zachodzie. Ale zachodnia tania książka to zupełnie co innego. Tam na wyprzedaż trafiają resztki tytułów ewidentnie nietrafionych, w sytuacji, gdy wydawca definitywnie rezygnuje z chybionego przedsięwzięcia, z danego autora czy formy wydania (np. resztę nakładu hard-cover książki, która potem stała się bestsellerem, przetrzymuje się pół roku - rok i zbywa w cenie paperbacku). Nie jest natomiast do pomyślenia, by sprzedawać za ćwierć ceny pozycje z tej samej serii, która jednocześnie jest oferowana w księgarniach. Nie jest do pomyślenia, by książka na wyprzedaży stanowiła konkurencję dla książki w księgarni!

U nas zaś na taniej książce można obecnie kupić prawie wszystko, co z SFiF wydawano rok - dwa lata temu. Skłania to do pewności, że to, co leży w księgarniach obecnie, za parę miesięcy dostępne będzie po ćwierć ceny. Miłośnik SFiF, jak każdy zresztą, nie cierpi na nadmiar gotówki. Może za tę samą cenę kupić jedną książkę w księgarni bądź trzy, cztery na straganie. Te ze straganu nie są w niczym gorsze - w swoim czasie zginęły czytelnikowi w masie, a że wydane przed rokiem? Przecież i tak odczekały swoje na polski przekład.

W zachodnim systemie wyprzedaży istnieją pewne zasady. Aby skierować książkę na wyprzedaż, trzeba ją wycofać z normalnej dystrybucji, uprzedzić księgarzy i zostawić im czas na pozbycie się towaru ze sklepu. U nas nikt nie bawi się w takie uprzejmości. Niejeden księgarz stwierdza ze zdumieniem, że rzecz, którą on oferuje u siebie w pełnej cenie, pchnięta już została do jatek. Oczywiście, utwierdza go to w przekonaniu, że książka fantastyczna parzy w ręce. Że trzeba ją brać tylko gdy świeżutka, prosto z drukarni, tylko tyle sztuk, ile uda się szybko sprzedać - Boże broń niczego, co już się raz miało na ladzie.

Największą krzywdę, oczywiście, rzucenie na wyprzedaż wyrządza autorowi polskiemu. Nie kupię już w księgarni Marka Nowakowskiego ani Janusza Krasińskiego (bo jego "Twarzą do ściany", rewelację roku 1997, "Czytelnik" też rzucił do jatek, jakby to był kabanos na granicy terminu ważności) - widząc ich nowe książki myślę sobie, że mogę poczekać te pół roku. Podejrzewam, niestety, że w podobnej sytuacji znaleźli się teraz koledzy wydutkani przez SR.

Ale nawet i ci, którym takiego podłego dowcipu nie zrobiono, nie mogą nie odczuć skutków zalewu przecen. Sądzę, że mamy do czynienia z powtórką sytuacji z lat 90-tych. Wtedy krajową fantastykę zabijał zalew przekladów. Teraz tak samo kasuje ją wyprzedaż. W cenie jednego "Walca stulecia" Ziemkiewicza mogę sobie kupić cztery książki Sheckleya, Beara, Andersona, Bestera, Blisha, Carda, nawet Dicka, nawet Pratcheta, bo i ten już na straganach zagościł. O trzecim tomie drugiej części siódmej serii "Smoczej lancy" po dwa złocisze za trzy sztuki już nie wspomnę. Sam bym się zastanowił nad wyborem. A jak w takiej sytuacji wyglądają szanse autora, który rzadziej ma możność wetknąć gębę do telewizorni?

Pytanie, które zadaję sobie cały czas: czy polski czytelnik odwrócił się od polskiego pisarza? Wiele na to wskazuje, ale nie znam ostatecznej odpowiedzi. W dorocznych badaniach CBOS do czytania fantastyki przyznawało się 5 - 7 proc. respondentów. W ostatnim, z tego roku, odsetek ten wzrósł do 14 proc. Jednocześnie rynek jest w kryzysie. Jedno i drugie to oczywiście efekt zalania go tanią książką. Fantastyka po dwa złote przyciąga czytelników. Być może zaowocuje to w przyszłości zwiększonym popytem. Tylko - czy do tego dotrwamy? Osobiście mam wrażenie, że szansą dla polskiego pisarza SF jest obecnie szukanie czytelników poza kręgiem fanów. Ale nie upieram się, że to dotyczy każdego rodzaju fantastyki. To zresztą temat do osobnego rozważenia.

Aha, byłbym zapomniał: szczęśliwego nowego roku.

Rafał A. Ziemkiewicz - okolice fantastyki

# Czas na fantastykę

Takiego boomu polska fantastyka nie notowała od sześciu lat. Na przełomie 1995/1996 trafiło lub wkrótce trafi na lady kilkanaście nowych książek uprawiających ten gatunek krajowych autorów. Są wśród nich pisarze z uznanym dorobkiem i debiutanci; są rynkowe "pewniaki" i pozycje, które sami wydawcy traktują jako ryzykowny eksperyment. Można jednak, ogólnie rzecz biorąc, powiedzieć, że na naszym ekstremalnie trudnym rynku księgarskim krajowa fantastyka okazuje się zdolna rywalizować z przekładami amerykańskich mistrzów gatunku.

Wcale nie jest to światową normą. Science fiction i fantasy funkcjonują na całym świecie jako kulturowy import z USA. Na palcach jednej ręki można policzyć pisarzy brytyjskich. Francuzi i Niemcy rodzimej fantastyki praktycznie nie mają, ogranicza się ona do naśladownictw, częstokroć pisanych pod brzmiącymi z amerykańska pseudonimami. Podobnie jest w Japonii. Bardzo niegdyś ciekawa fantastyka rosyjska popadła wraz z całym krajem w głęboką smutę, na Węgrzech właśnie zbankrutowało chlubiące się wieloletnią tradycją pismo "Galaktika", które zresztą i tak od dawna promowało głównie przekłady. Lepiej wygląda sytuacja u Czechów, ale i oni dochowali się zaledwie garstki autorów zdolnych sprzedać książkę.

Podobnie mogło być i w Polsce. Przez kilka lat nawet wydawało się, że będzie - wydawcy, hurtownicy i księgarze stronili od polskich nazwisk, z czterech promujących fantastykę pism dwa upadły, a rynek został zalany przekładami z amerykańskiego (ponad 150 tytułów rocznie). Nasuwa się istotne pytanie. Na ile ten rozkwit polskiej fantastyki jest reakcją na zmiany księgarskiego rynku, które sprawiły, że już książka sprzedana w nakładzie 2.000 egzemplarzy jest dziś atrakcyjna dla wydawcy - a na ile wynikł on z przyczyn głębszych, z jakiegoś trudno uchwytnego falowania nastrojów, z podzielanego przez wielu wzburzenia zbiorowej podświadomości?

Innymi słowy: czy kilkunastu polskich pisarzy napisało niemal jednocześnie nowe książki dlatego, że teraz wreszcie mogli je napisać - czy dlatego, że właśnie teraz musieli je napisać?

J.G. Ballard, znakomity pisarz brytyjski, określił niegdyś fantastykę jako "literaturę przezroczystą", zauważaną jedynie przez zaprzysięgłych miłośników i bez względu na swe wartości ignorowaną przez krytykę i publiczność "głównego nurtu". W istocie wyobrażenia fantastyki wśród szerokiej publiczności literackiej pozostają często w kręgu stereotypów ukształtowanych przez czasy pierwszych marzeń o podboju kosmosu lub filmy z Arnoldem Schwarzneggerem. Bardziej otwarta część tej publiczności zna jeszcze Stanisława Lema, od wielu zresztą lat odcinającego się od SF i opluwającego ją ostentacyjnie.

Wszystkie te stereotypy pozostają od dawna nieaktualne. Rakiety kosmiczne przestały interesować SF już w latach sześćdziesiątych; dziś, kiedy na ekranach kin sukcesy święci historyczny film Apollo 13 sugestie, że mogłoby być inaczej, brzmią wręcz śmiesznie. Przygodowe widowisko, będące istotą większości fantastycznych filmów, w literaturze nie stanowiło nigdy nurtu dominującego - chyba tylko wśród książek powstałych na podstawie scenariuszy kasowych hitów.

Nie jest również kontynuowana konwencja, którą do perfekcji doprowadził Lem. I, wbrew twierdzeniom mistrza z Krakowa, nie dlatego, a w każdym razie nie tylko dlatego, że pisarzom młodszych pokoleń brak wykształcenia, a czytelnicy zmienili się w ciemną masę, żądną jedynie prymitywnych fabułek i pornografii. Myślę, że zapiekły żal do współczesnych i poczucie niedocenienia (niesłuszne przecież) odebrały tutaj Lemowi jego zwykłą przenikliwość. W istocie fantastyka, jaką uprawiał, osiągnąwszy pod jego piórem doskonałość, straciła zarazem uzasadnienie. Prosty materializm, racjonalizm i ateizm, sprowadzające człowieka do roli biologicznej maszyny, a świat czyniące zbiorem przypadków, w drugiej połowie XX wieku przestały być akceptowanym kluczem do zrozumienia człowieka i ludzkości. Ludzkość końca wieku kłoni się ku poszukiwaniom metafizycznym, ku penetrowaniu świata nadprzyrodzonego; literatura, która tego nie przyjmuje do wiadomości, usycha.

Nigdy nie doczekał się ze strony krytyki sprawiedliwości specyficznie polski nurt fantastyki, nazywany przez wewnętrzną krytykę gatunku "fantastyką socjologiczną" (określenie "polityczna" byłoby niewątpliwie o wiele stosowniejsze, jednak na początku lat osiemdziesiątych brzmiałoby ono jak denuncjacja). Social fiction nie polegała, jak zdarza się to niektórym krytykom sugerować, na czynieniu politycznych aluzji. Te pojawiały się w niej, jeśli w ogóle, to niejako przy okazji głównej roboty, którą była analiza społeczeństwa zniewolonego i zniewolonego człowieka.

Zbiegło się w tym zjawisku wiele szczególnych zaszłości, których wyjaśnienie wymagałoby wnikliwego szkicu. Z jednej strony, w PRL pojawiła się szczególna grupa inteligencji technicznej i przedstawicieli nauk ścisłych o humanistycznych talentach. Ludzie o patriotycznych i wolnościowych przekonaniach, wybierając w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych kierunek studiów, kierowali się ku przedmiotom ścisłym nieco wbrew sobie - bo historia, filozofia, literatura zostały przez komunistów zbyt zakłamane i zduszone, a fizyka czy matematyka pozostawały od marksizmu wolne. Ta grupa, której najdoskonalszym przedstawicielem był fizyk jądrowy i, jak sam się określał, "niedzielny pisarz" Janusz A. Zajdel, miała dla polskiej science fiction przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych oraz kierunku jej poszukiwań fundamentalne znaczenie.

Z drugiej strony, w gatunku SF dostrzegło możliwość wypowiedzenia się wielu przedstawicieli pokolenia 68, o dziennikarskim temperamencie i niecenzuralnych biografiach - nie jest przypadkiem wielkie znaczenie, jakie w kształtowaniu się fantastyki socjologicznej odegrało śodowisko skupione wokół studenckiego dwutygodnika "Politechnik". Ale ze staraniami jednych i drugich zbiegły się oczekiwania rodzącego się właśnie wówczas ruchu klubów miłośników fantastyki, zdominowanego przez ludzi bardzo młodych, poszukujących. Ruchu, który wchłonął tę część ówczesnego najmłodszego pokolenia, która w pokoleniach poprzednich tworzyła grupy poetyckie, studenckie teatrzyki i kabarety, oraz który nadał fantastyce socjologicznej, nie kochanej przez krytyków i wydawców, znaczenie, który stworzył jej legendę i otoczył ją kultem.

Fantastyka socjologiczna jest fenomenem wartym bliższego zbadania, nie tylko od strony dzieł jakie po sobie zostawiła. W moim przekonaniu pozostaje ona, nie tylko ze względu na owe dzieła, kluczowym zjawiskiem w polskiej powojennej SF, niezbędnym do zrozumienia tego, co pisze się w niej dzisiaj.

Trzeba się bowiem zgodzić z jednym z niestrudzonych popularyzatorów polskiej fantastyki, Maciejem Parowskim, że od lat osiemdziesątych fantastyka przestała być w Polsce konwencją, a stała się językiem. Jest to zasługą właśnie autorów działających na przełomie dekad 70/80, przekształcających bardzo dynamicznie zastaną konwencję. Także tych, którzy pojawili się na rynku w latach osiemdziesiątych.

Być może właśnie w owym szczególnym sposobie funkcjonowania fantastyki, jako języka, leży przyczyna interpretacyjnej niemocy, jaką żywią wobec niej krytycy głównego nurtu. Być może niemoc ta wynika po prostu z faktu, iż krytycy koniecznie chcą zamknąć fantastykę w ramki jednej, określonej konwencji, nie godzą się z faktem, iż konwencja ta dawno już została rozsadzona i że mają do czynienia ze zjawiskiem literackim. Chyba nawet więcej: alternatywnym obiegiem literackim.

Fantastyka polska, jak wspominałem, przez kilka lat była słabo reprezentowana na rynku książkowym, jednak przez cały czas wychodziły dwa branżowe miesięczniki (a do roku 1993 także kwartalnik), w których ukazywało się rocznie kilkadziesiąt opowiadań i mikropowieści. Znaleźć dla wszystkich tych utworów wspólny mianownik byłoby jeszcze trudniej, niż próbować zamknąć w jednym krytycznym pojęciu całą równoległą produkcję "głównego nurtu". Polska fantastyka bowiem, jak przystało na język - by sięgnąć po tę klasyczną definicję - komunikowania się społeczności z własną podświadomością, porusza wszystkie możliwe tematy i sięga po wszystkie możliwe techniki pisarskie.

Od Andrzeja Sapkowskiego, żonglującego z wprawą mitami, bajkami i współczesnymi stereotypami myślowymi, wpisującego to wszystko w jakby sienkiewiczowską opowieść o miłości, wierności i zdradzie - po Marka Huberatha, skupionego, rozumującego z morderczą logiką i konsekwencją fizyka, zatroskanego moralną nicością, ku której dajemy się bezwolnie unosić cywilizacyjnym prądom. Od Tomasza Kołodziejczaka, łączącego popularną, rozrywkową opowieść SF i fantasy z dziedzictwem etosu rycerskiego - po Marka Oramusa, zanurzonego po uszy w codzienności dziennikarza, który swą niezgodę na świat wywiódł chyba raczej z tradycji młodopolskiej cyganerii. Od Feliksa W. Kresa, którego świat fantasy poraża swą amoralnością, brutalnością i bezlitosnym odarciem bohaterów ze wszelkich pozorów, do warstwy podstawowych instyktów i pożądań - po bezpretensjonalnego opowiadacza rozrywkowych historii, Eugeniusza Dębskiego. Taką wyliczanką można by zająć kilka kolumn. Polska fantastyka kipi dziś bogactwem tematów, form, myśli, osobowości, ujęć - bogactwem, którego mamrocząca pod nosem, jednostajna i zapadająca się w kolaps wewnętrznych penetracji literatura głównego nurtu może jej tylko bezsilnie zazdrościć. I zazdrości - bezzasadna złośliwość i napastliwość niektórych recenzji nie pozwala w to ani przez chwilę wątpić.

Raz jeszcze zgodzę się z Parowskim, który na łamach miesięcznika "Fantastyka" analizował przyczyny wracającej fali krajowych książek w kontekście bankructwa węgierskiej "Galaktiki". Gdyby polska SF, jak węgierska, dała się zamknąć w kręgu standardowych realizacji o UFO, maszynach czasu i kosmosie (do czego ją ongiś usilnie popychano, by przypomnieć tylko wychodzącą w kilkusettysięcznych nakładach serię SF KAWu) nie miałaby w sobie dość siły, aby przetrwać niekorzystny okres i w bardziej sprzyjających warunkach rynkowych odwojować stan posiadania sprzed otwarcia granic. O jej sile i prężności zadecydowała wyćwiczona na łamach czasopism zdolność reagowania na bieżące życie umysłowe, na nastroje czytelników, na panujące niepokoje. Ta zdolność polskiej fantastyki utrzymuje się zresztą, jak dowodzi choćby niedawny czytelniczy sukces groteskowego opowiadania Konrada Lewandowskiego "Noteka 2015", mówiącego o nieudanej interwencjii w Polsce wojsk amerykańskich, strzegących pod sztandarem ONZ i demokracji interesów sowieckiej mafii.

Ale medal ma drugą stronę. Szef Nowej, Mirosław Kowalski - którego można uznać twórcę obecnego boomu - swą akcję promocyjną jednoczesnego wydania czterech polskich książek planował już od dawna. Nie chciał jednak zaczynać od zbiorów opowiadań, a nie mógł zdobyć satysfakcjonujących go powieści. Pojawiły się one dopiero teraz, w drugiej połowie roku 1995. Wiele innych wydawanych obecnie dłuższych form to także rzeczy nowe. Dlaczego powstały właśnie teraz? Powtórzę: czy pisarze dotąd milczący lub poprzestający na krótkich formach zaczęli je pisać, bo wyczuli, że już można wydać powieść - czy też by być wiernymi jakiemuś wewnętrznemu nakazowi?

Nie znam odpowiedzi na to pytanie. Powinna je podjąć krytyka literacka, której zainteresowanie fantastyką pozostaje wciąż bardzo daleko za zainteresowaniem nią czytelników.

Rafał A. Ziemkiewicz - okolice fantastyki

# Człowiek w sieci

"Jaki człowiek jest, to my już wiemy. Chodzi o to, co z nim dalej zrobić" - powiada jeden z bohaterów "Pory deszczów" Strugackich. Lech Jęczmyk, znakomity tłumacz i człowiek instytucja polskiej science fiction przywoływał swego czasu tego zdanie gwoli wyjaśnienia, czym jest i czym zajmuje się fantastyka. Owoż, wbrew częstemu mniemaniu, nie rakietami, robotami i temu podobnym futurystycznym złomem. Ale także nie "plotkami o nieznajomych" i nie babraniem się w prawdziwych czy zmyślonych życiorysach. Science fiction, w swoich najlepszych realizacjach, zastanawia się nad tym właśnie, co z człowiekiem zrobić. I co on sam ze sobą zrobi.

Wykorzystuje przy tym fantastyka prawidłowość znaną od dawna i zaświadczoną wielokrotnie w historii literatury, zgodnie z którą każdy nowy ludzki wynalazek, każde odkrycie bądź dokonanie człowieka uświadamia mu coś nowego o nim samym. Oczywiście, nowe wynalazki i odkrycia fascynują też pisarzy same w sobie. Kiedy człowiek na dobre zadomowił się na oceanach, a skonstruowane przez niego statki poczęły przybijać do najdalszych brzegów, przez dziesięciolecia dostarczały one pożywki dla wyobraźni autorów mnożących najdziwaczniejsze perypetie na pokładach żaglowców i w interiorze odległych krain. Kiedy od ziemi oderwały się pierwsze samoloty, fascynacja stalowymi ptakami i lotnictwem udzielała się w równym stopniu twórcom tandetnych romansideł, jak poetom. Ale po legionie mniej lub bardziej jarmarcznych marynistów przyszedł Joseph Conrad, a po producentach opowieści o lotnikach de Saint Exupery i powiedzieli wszystko, co wynikało z postawienia człowieka w nowej sytuacji.

Fantastyka jest literaturą niecierpliwą. W przeciwieństwie do marynistów czy piewców podniebnych podróży nie chce z opisaniem nowej sytuacji człowieka czekać, aż się ona naprawdę wydarzy. Wystarczy jej pewność, że to prędzej czy później nastąpi. "Szukamy już dziś odpowiedzi na pytania, które staną przed ludzkością dopiero jutro" - tak specyfikę SF ujmował jeden z jej amerykańskich mistrzów, Frederick Pohl. Science fiction rozpatrzyła od najróżniejszych stron, co zrobić z człowiekiem w dobie podróży kosmicznych lub w wypadku spotkania z obcą cywilizacją. Teraz, od kilkunastu lat, do jej ulubionych tematów należy zastanawianie się nad człowiekiem wplątanym w sieć komputerową.

Stworzono dla takich prób nazwę "cyberpunk", zresztą głównie dla promocji. W latach siedemdziesiątych grupa młodych pisarzy SF, reklamujących się hasłem "odrzucamy starą, zmurszałą przyszłość", ukuła to określenie przede wszystkim dla zareklamowania swojej fantastyki i jej odmienności od tego, co pisali poprzednicy. Nazwę kupili chętnie księgarze, zainteresowani możliwie najbardziej przejrzystym ułożeniem sprzedawanych dzieł na półkach. Z punktu widzenia specjalisty od komputerów budzi już ona pewne wątpliwości. "Punk", owszem, niech będzie - fantastyka wspomnianej grupy nieodmiennie rozgrywana była w kręgach wyrzutków i przestępców ery informatycznej, pośród młodzieżowych gangów, handlujących super - narkotykami oraz nielegalnym oprogramowaniem i hakerów (szybko zresztą zrobiła się z tego sztywna, skretyniała w jednostajności konwencja - jak to zazwyczaj w popkulturze). Ale gdzie owo "cyber"?

Najgłośniejszy i bez wątpienia najwybitniejszy z "cyberpunków", William Gibson, tak naprawdę okazał się nie komputerzystą, ale po trosze poetą, a po trosze malarzem. Kilka swych pierwszych powieści, ze sławnym "Neuromancerem" na czele, napisał na zwykłej maszynie; mechanicznej, nawet nie elektrycznej. Pierwszy komputer kupił sobie, gdy był już uznaną sławą od przyszłości informatyki - podobno do dziś nie przyłączył go do sieci. Jego wizje tejże sieci, sposób, w jaki wizualizuje się ona przed bohaterami, w jaki eksploatuje się zmagazynowane tam dane, z punktu widzenia wymogów informatyki są bardzo dyletanckie, a momentami wręcz nonsensowne. Są za to nieodparcie malownicze. Gibson wymyślił świat rzeczywistości wirtualnej zanim jeszcze zaczęło się o takim świecie mówić. Zbudował go nie z dłubaniny programistów, której nie rozumiał jak każdy inny laik, lecz z płaszczyzn i punktów kolorowego światła, w rozściełaniu których nie przeszkadzały mu żadne reguły fizyki czy perspektywy. Wymyślił też dla tego świata nazewnictwo, na czele z przyjętym już w większości języków świata pojęciem "cyberprzestrzeni" (cyberspace). I chyba ma rację polski tłumacz Gibsona, Piotr W. Cholewa, gdy mówi, że jeśli przyszłościowa sieć komputerowa będzie przypominać tę z powieści Gibsona to nie dlatego, że Gibson ją tak dobrze wymyślił - tylko dlatego, że wszyscy, którzy się dziś nad stworzeniem tej sieci biedzą, wychowywali się na jego książkach.

Tak przejawia się mitotwórcza siła fantastyki. Ale o ile deklaracje cyberpunków o odrzucaniu "starej przyszłości" miały pokrycie w nowych sceneriach, to bohaterowie, jakimi te scenerie zaludniono, jak na razie wciąż pozostają bladzi i schematyczni, a ich przygody kręcą się wokół kilku wciąż tych samych standardowych wątków. Tego, co sieć komputerowa zrobi z człowiekiem, jeszcze się SF pokazać nie udało; dlatego właśnie fantastyka spod znaku "cyber", wbrew twierdzeniom niektórych krytyków, daleka jest od wyczerpania. Nie nastąpi to, dopóki nie wyda ona swojego Conrada czy de Saint Exupery'ego.

[uwaga dla korekty: chodzi o "starą, zmurszałą przyszłość", nie przeszłość - proszę nie zmieniać]

Rafał A. Ziemkiewicz - ze świata sf

# Guru

Jeden z gwiazdorów anglosaskiej fantastyki, J.G. Ballard, określił ją mianem "literatury przezroczystej". Niby istnieje, ma rzesze zapalonych zwolenników - ale przez ludzi z zewnątrz rzadko bywa dostrzegana, a jeśli, to poprzez dalekie od prawdy stereotypy. Czasami wychodzi jej to na szczęście i tak właśnie stało się w ostatnich dwóch dekadach istnienia PRL. W 1982 roku pewien miejscowy dyrektor ośrodka kultury, gdzie grupa moich znajomych zakładała klub miłośników SF, oznajmił im od serca: "to wszystko bzdury, ale lepiej, żeby się młodzież zajmowała bzdurami, niż ma rzucać kamieniami w milicję". Z podobnych przesłanek wyjść musieli jego starsi rangą towarzysze, którzy w tym samym 1982 roku zezwolili wreszcie (po pięciu latach starań) na uruchomienie miesięcznika "Fantastyka". Byli po prostu głęboko przekonani, że będzie to polegało na czarowaniu młodzieży bajędami o zielonych ludkach z UFO.

Tymczasem polska fantastyka, sprzedawana spod lady i pogardliwie zbywana milczeniem przez tzw. środowiska literackie stała się wówczas, tak naprawdę, jedyną nadziemną literaturą swego czasu - to znaczy jedyną, która na bieżąco podejmowała rozterki i problemy nurtujące czytelników. Jej patronami nie byli twórcy historyjek o latających talerzach, w znikomym tylko stopniu funkcjonował w takiej roli Stanisław Lem, którego rozważania były dla fanów SF zbyt zimne i abstrakcyjne. Bliżej było im do Orwella, Huxleya czy Zamiatina. Kluby SF stały się miejscem kształtowania znacznej części pokolenia stanu wojennego. Że była to dobra szkoła, przekonuję się co krok, spotykając starych znajomych z fanowskiego ruchu po redakcjach i organizacjach.

W ogromnej mierze - może decydującej - jest to zasługą pisarza, od nagłej śmierci którego mija właśnie dziewięć lat - Janusza Zajdla. Był on owej literatury niekwestionowanym mistrzem, zdolnym w oczach wielu przyćmić sławę Lema, był też kimś w rodzaju guru związanego z nią ruchu. Mimo dziewięciu lat, jakie minęły od jego nagłego odejścia, wciąż jest autorem pamiętanym i przypominanym.

Jak przedstawić Janusza Zajdla tym, którzy go nie znali ani nie czytali? Po pierwsze powiedzieć trzeba krótko: był człowiekiem prawym. Krótko przed śmiercią napisał w wypowiedzi dla jednego z amatorskich pism SF: "Nie uważam się za człowieka sukcesu. W dziedzinie zawodowej nie osiągnąłem wysokich stanowisk ani stopni naukowych - zachowując w zamian czyste ręce, autentycznie własne poglądy i własną twarz. W dziedzinie pisarstwa zdołałem napisać jedenaście powieści i zbiorów opowiadań. Sporo opowiadań i dwie powieści ukazały się za granicą. W ciągu dwudziestu lat pracy twórczej dorobiłem się M-4, żony, dziecka i samochodu, aktualnie mocno zużytego". Tę prezentację można uzupełnić kilkoma dodatkowymi informacjami: urodził się w 1938 roku, ukończył fizykę jądrową, pracował w Centralnym Laboratorium Ochrony Radiologicznej. Pierwszą i ostatnią organizacją, do jakiej wstąpił (nie licząc ZAiKSu) była "Solidarność"; w 1980 roku koledzy z pracy wybrali go przewodniczącym komisji zakładowej.

Pisał w czasie kradzionym z urlopów i weekendów, z początku traktując to chyba jak przedłużenie pracy zawodowej. Debiutował w roku 1961, publikował dość regularnie na łamach "Młodego Technika" czy "Astronautyki", wydał kilka powieści dla młodzieży. Przez długie lata była to jeszcze tylko solidna, klasyczna SF, odrobinę dydaktyczna, odrobinę popularyzatorska, dowcipna i pomysłowa, ale nie przekraczająca granic literatury popularnej. Innej fantastyki w latach sześćdziesiątych i na początku siedemdziesiątych być nie mogło; gatunek dopiero się tworzył, autorzy, pozbawieni kontaktu z jego głównym, zachodnim nurtem, po omacku starali się uchwycić specyfikę fantastyczno-naukowego języka.

Pod koniec lat siedemdziesiątych w twórczości Zajdla nastąpił jakościowy przełom. W stosunkowo krótkim okresie powstały wówczas powieści, wyznaczające na długie lata kanon tzw. fantastyki socjologicznej. Najpierw ukazał się "Cylinder Van Troffa", wizja tragicznych skutków zapobiegania przeludnieniu Ziemi poprzez genetyczne manipulacje, mające ograniczyć ludzką płodność. Dziś powieść staje się bodaj czy nie bardziej aktualna, niż w chwili pierwodruku, kiedy to więcej emocji wzbudzał w niej opis totalitarnie rządzonej księżycowej kolonii, w której wegetowali zdegenerowani potomkowie autorów wielkiego dzieła "stabilizacji demograficznej". Motyw zamkniętej społeczności, utrzymywanej w posłuchu zmasowanym kłamstwem, ideologią i policyjną inwigilacją wykorzystał Zajdel także w powieściach "Cała prawda o planecie Ksi" (1983) i "Paradyzja" (1984); w dwóch innych odbił się od klasycznego dla SF motywu kosmicznej inwazji, zakończonej okupacją, która wynosi do władzy zaprzedanych potężnym obcym i ich obłąkańczej ideologii kolaborantów - były to "Limes Inferior" (1982) i "Wyjście z cienia" (1983).

Te książki stały się sensacją. Znikały spod lady. Owocowały naśladownictwami i twórczymi rozwinięciami. Współtworzyły znakomitą szkołę polskiej fantastyki orwellowskiej. Rzecz jasna, odbierano je wówczas jednoznacznie jako aluzję do sytuacji Polski. Takie odczytanie było oczywiste, ale przecież nie jedyne; równie dobrze można by je odnosić do każdego istniejącego kiedykolwiek w dziejach reżimu. Zajdel nie robił aluzji. Zajdel używał metafory fantastycznego świata, by poddać analizie obłędny system i - przede wszystkim - ludzi, którym przyszło w tym systemie żyć.

Swoje powieści zaludnił Zajdel galerią charakterystycznych typów: pseudo-wallenrodów, usprawiedliwiających swe służalstwo i podłość argumentem, że inaczej przyjdą jeszcze gorsi; drobnych małych szujek; zagonionych szarych ludzi, nie wiedzących już nawet co to godność i wolność; czy wreszcie tych, dla których stawianie oporu zniewoleniu jest czynnością równie oczywistą jak dla innych oddychanie. To zasługuje na szczególne podkreślenie: Zajdel uczył swych czytelników najprostszych, niezmiennych zasad. Odwrotnie, niż zabełkotana i pogrążona w zakłamaniu lub uciekająca w abstrakcje i językowe gierki oficjalna literatura, powtarzał, że honor, wolność, godność i wierność są zasadami nadrzędnymi i wartymi poświęcenia. Że trzeba się opierać złu, choćby na niewielką, codzienną miarę. Że prędzej czy później każda noc musi się skończyć i że do tych, którzy pozostają prawi należeć będzie ostateczne zwycięstwo. To było niezmienne przesłanie jego twórczości. Może proste. Ale w końcu powtarzanie takich prostych, zapominanych czy wręcz kwestionowanych przez rozmaite "elity" prawd jest właśnie rolą literatury popularnej.

To przesłanie Zajdla zyskało mu rzeszę zapalonych zwolenników oraz pogardę ze strony tzw. "salonu literackiego". Jego twórczość deprecjonowano jako "doraźną publicystykę", "proste aluzje", najczęściej starano się - w dużym stopniu skutecznie - zamilczeć. Krytycy o nim nie wspominali, nie dopuszczono go do pozafantastycznego obiegu literackiego. Trudno było z tym walczyć - wypisanie expressis verbis, dlaczego Zajdel zasługuje na literackie laury nie było przecież wówczas możliwe.

Trudno powiedzieć, czy pisarz się tym przejmował. Czytelnicy nigdy go nie zawiedli. Widzieli w nim duchowego przywódcę, może nawet wychowawcę. On sam chętnie znajdował czas na spotkania w klubach SF, dyskusje, dzielenie się pomysłami i zainteresowaniami. Wśrod tych ostatnich szczególną ciekawością darzył Zajdel biurokrację, zwłaszcza systemy podatkowe i finansowe. Było to jego hobby, dysponował ogromną wiedzą o wszystkich sposobach zapędzania urzędnika w kozi róg i niejedną panią z księgowości doprowadził tą wiedzą do czarnej rozpaczy.

To hobby zaznaczyło się w książce uważanej powszechnie za najlepszą w dorobku Zajdla - "Limes Inferior". Jest to opowieść (recenzenci nazywali ją "fantastyką ekonomiczną") o świecie wywołanych forsowaną bezmyślnie utopijną ideoologią ekonomicznych absurdów, który funkcjonuje wyłącznie dzięki, jak byśmy dziś powiedzieli, "szarej strefie". Bohaterem jest odpowiednik naszego cinkciarza, czujący się w półświatku "lifterów", "kameleonów" i innych kombinatorów niczym ryba w wodzie, który wskutek splotu okoliczności zaczyna nagle poznawać ukryte przed szarym obywatelem rządzące światem mechanizmy.

Poza wszystkim, książki Zajdla były - i pozostają, nawet po wygaśnięciu wszystkich emocji, które zapewniały im popularność - znakomitą fantastyką naukową, czyli literaturą konstruującą logiczne, konsekwentne światy i po prostu dającą czytelnikowi lekturową przyjemność. W czasach, gdy literatura zdegenerowała się do pędzonej państwowymi dotacjami bufonady, zadęcia i bełkotu sprawia to, że dzieło Zajdla ma szanse pozostać pamiętanym jeszcze długo. Na pewno pozostanie takim dopóki żyją ludzie, którzy się na jego książkach wychowywali.

Rafał A. Ziemkiewicz - ze świata sf

# Frajerzy

Pozwoliłem sobie ongi, przy okazji, której już nie pamiętam, porównać fantastykę do działań takich, jak rozmaite STS-y, Bim - Bomy i podobne im legendy polskiej powojennej kultury. Zupełnie poważnie: uważam, że dla mojego pokolenia kluby SF odegrały dokładnie tę samą rolę, co wyżej wspomniane instytucje dla ludzi o kilkanaście czy kilkadziesiąt lat starszych. Tę mianowicie, iż umożliwiły spotkanie się dziwakom i marzycielom.

Proszę się rozejrzeć wokół siebie. W każdej szkolnej klasie znajdzie się jeden taki okularnik, który marnie biega, nie potrafi wdrapać się na trzepak, z dziewczynami wychodzi mu, no, powiedzmy, średnio - za to książki pochłania w ilościach całkiem niewyobrażalnych. Żyje trochę w swoim własnym świecie, niby jest, ale tak jakby go nie było. Czasem, jeśli go podpuścić, gotów nagle rozgadać się na tematy, które, prawdę mówiąc, poza nim psa z kulawą nogą nie obchodzą. Ale zazwyczaj myśli o nich sam.

Oto właśnie nasz dziwak. Aha, byłbym zapomniał - na dodatek jest jeszcze marzycielem. I, rzecz jasna, nie jest mu z tym wszystkim dobrze, dlatego, jak zresztą każde żywe stworzenie, instynktownie szuka innych podobnych sobie. Bądźmy spokojni, że nie znajdzie ich na dyskotekach, basenach, w halach sportowych i gdzie tam jeszcze gromadzą się jego rumiani, wolni od bólu istnienia rówieśnicy. Ale, coś na pocieszenie - na owych dyskotekach i siłowniach rzeczy ważne i piękne rodzą się rzadko. Zazwyczaj, jak świadczą całe niemal dzieje kultury, tworzą je właśnie tacy pogardzani frajerzy.

Nie wiem, co się z takimi dziwakami dzieje teraz, ale za moich czasów duża ich część trafiała właśnie do klubów SF. Kluby te, niejako z założenia, naznaczone były piętnem ciężkiej szajby. Weźmy, na przykład, konwenty. O, za moich czasów nie przypominały one jeszcze dzisiejszych perfekcyjnie zorganizowanych spędów na kilkaset osób, z nieustannymi projekcjami na telebimie, osobnymi salami dla graczy - turlaczy, graczy - strategów i graczy - karciarzy, pokojem dla internautów, równoległym programem seminaryjnym, wyszynkiem, dyskoteką i striptizem. Pamiętam konwent w kwaterze Hitlera w Gierłoży, gdzie wskutek mrozu wszyscy chodzili poowijani w koce, a zamroczeni płynami rozgrzewającymi organizatorzy ratowali program, urządzając pokaz sztuk walki - z taką ofiarnością, że aż posoka tryskała na beton ścian. Pamiętam równie mroźny konwent w Łodzi, a właściwie pod Łodzią, gdzieś w szczerym polu, gdzie jedyne jedzenie stanowiły ciasteczka w "zimnym bufecie" - zimnym nie tylko z nazwy, mróz zarastał tam od wewnątrz szyby. (Wiele imprez organizowano wtedy zimą, by wykorzystać nagle odkrycie tego lub owego ośrodka kultury, że musi szybko, do końca roku wydać przydzielone fundusze, aby mu ich zaś w następnym nie obcięto) Na takie to imprezy tłuc się trzeba było przez cały dzień brudnym, spóźnionym o pół doby pociągiem, nie ogrzewanym, albo jeszcze gorzej, ogrzewanym do temperatur tropikalnych bez żadnej możliwości regulacji, by potem przez kilka dni katować organizm podłym jedzeniem oraz brakiem snu. I żeby ślepnąć od wpatrywania się załzawionymi oczyma w dusznej, nabitej na full sali w telewizor wielkości znaczka pocztowego, na którym leciała jakaś kopia z siódmego przegrania.

I po co to wszystko? W gruncie rzeczy po to, by się nagadać - do rana w sześciu przy jednej połówce. Po to, by ze sobą pobyć. Żeby się spotkać i wymienić swoim szaleństwem, wciskać sobie nawzajem do łapy nowe płody młodzieńczego pióra, snuć do świtu wizje przyszłych potężnych pism, serii książkowych i fanzinów, no i oczywiście prowadzić święte międzyklubowe wojny, bezinteresowne zgoła i właściwie pozbawione jakiegokolwiek sensu, ale traktowane z tak śmiertelną powagą, jakby w nich szło o światowe zasoby złota i uranu.

Kto by ponosił tyle wyrzeczeń i wysiłków w tak błahym celu? Tylko frajerzy. I o to właśnie, tak naprawdę, w całej tej fantastyce chodziło. O niewiarygodną, przemożną radość obcowania z podobnymi sobie frajerami, tak samo jak ty uganiającymi się nie wiadomo za czym, nie wiedzieć czym urzeczonymi. Fantastyka była furtką do innego, lepszego świata. Także w sensie towarzyskim. Mam nadzieję, że jest nią i będzie nadal - bez względu na to, co się akurat w fandomie sączy i czym zakąsza, i czy się czyta, czy ogląda, czy gra.

A po co? Bo warto. Piszę ten felieton w przeddzień epokowego, jak to zapowiada telewizja, wydarzenia - bezpośredniej transmisji z Marsa. Jutro miliony ludzi zasiądą przed ekranami, aby przyglądać się lądowaniu na Czerwonej Planecie amerykańskiej sondy. Wszyscy o tym trąbią, nawet przyjechał do Polski autentyczny amerykański astronauta, żeby komentować na żywo transmisję. A mnie się chce śmiać. Ha, ha! Frajerzy! - mam ochotę zawołać do tych podekscytowanych tłumów przed telewizorami. - My to wszystko widzieliśmy już piętnaście lat temu, dziesiątki razy, we wszystkich możliwych wariantach. A wy się o Marsie dowiedzieliście dopiero teraz? Ha, ha. Z czym do ludzi?!

Rafał A. Ziemkiewicz - ze świata sf

# Dług

Mija osiem lat od śmierci Janusza Zajdla; autora, którego seria powieści, dziś z wolna zapominanych, przewróciła polską SF do góry nogami i otworzyła w niej bodaj czy nie najciekawszy rozdział - fantastyki socjologicznej.

Janusz A. Zajdel nie został przez krytyków głównego nurtu obdarzony mianem wielkiego pisarza; ale też, jak sądzę, bycie wielkim pisarzem w takim znaczeniu, jakie nadali temu pojęciu krytycy głównego nurtu, niewiele go interesowało. Pisarstwo stanowiło dla Zajdla ulubioną zabawę, było owocem "niepróżnującego próżnowania" podczas weekendów i urlopów, kiedy to zapracowany fizyk przedzierzgał się w opowiadacza historii. Inżynierska dusza Zajdla nie znosiła marnowania czasu i brzydziła się zabawą dla samej zabawy, toteż jego weekendowe pisarstwo po prostu musiało służyć czemuś więcej niż tylko uprzyjemnianiu ludziom kolejowych podróży lub deszczowych wakacji. Swoje utwory konstruował więc Zajdel jak na umysł ścisły przystało: wiedział dokładnie, co chce osiągnąć i z bogatego skarbca literackich chwytów wybierał takie, które wydawały mu się najstosowniejsze. Kreacja świata, bohater, dialogi, fabuła - wszystko to istniało nie tylko samo dla siebie, ale dla treści, którą autor chciał rozpropagować. Każdy element konstrukcji miał przyciągnąć czytelnika, zainteresować go, poruszyć, uczynić podatniejszym na zawarty w utworze przekaz. Prostota, jasność i przejrzystość wywodu, żadnych udziwnień ani artystycznych cudactw; tak przynajmniej ja osobiście to widzę. Wyliczone powyżej przymioty nie są raczej kojarzone z - cokolwiek by to miało oznaczać - wielką literaturą. Jak się już rzekło, twórczości Zajdla nie należy rozpatrywać w tych kategoriach. Zajdel, czy popularyzował problemy naukowe, czy też wypowiadał się o politycznych i społecznych problemach współczesnego mu świata, był przede wszystkim znakomitym - nie waham się tutaj użyć określenia "wielkim" - publicystą.

Pogląd, że publicystyka nie może się łączyć z literaturą, pochodzi z tego samego składowiska bredni, co twierdzenia, że wiersz nie może mieć rymu ani rytmu, albo że prawdziwej sztuce nie wolno traktować o niczym konkretnym. Czterdzieści parę lat prowadzonej przez władze peerelu "polityki kulturalnej" pozostawiło nam całe sterty podobnych mądrości. Swego czasu umożliwiały one byt kawiarnianym pseudoartystom, których komuniści mieli kaprys utrzymywać, podobnie jak dawni królowie hodowali w złotych klatkach papugi albo małpy. Wszystko, na co koncesjonowani literaci mieli za małe móżdżki albo co mogłoby się nie spodobać ich właścicielowi - wobec którego wprawdzie modny był lekki dąsik, ale który przecież regularnie sypał do złotych klatek karmę i utrzymywał je w czystości! - spotykało się ze strony tego środowiska z chóralnym potępieniem i wypchnięciem poza nawias Sztuki. Zwłaszcza publicystyka. Koncesjonowani literaci pisali zawsze "tania" publicystyka. A już czymś najokropniejszym, najdalszym jak tylko można od Prawdziwej Sztuki była dla nich publicystyka "doraźna". Bardzo to wesołe, jeśli się chwilę nad sprawą zastanowić. Bo przecież tak się akurat składa, że większość tego, co w literaturze polskiej najwspanialsze, wyrosło z doraźnej publicystyki. Więc biorąc poważnie jazgot zaludniających ZLePowskie i eSPePowskie kawiarnie papug, należałoby wyrzucić z podręczników i "Pieśń o spustoszeniu Podola" Kochanowskiego, i pełne doraźności satyry oraz pamflety biskupa Krasickiego... Bardzo wiele należałoby wyrzucić. "Dziadów część III" Mickiewicza to przecież załatwianie doraźnych porachunków poety z Nowosilcowem, Koźmianem i panną Ankwiczówną. Słowacki w "Kordianie" leci po nazwiskach, najpierw niszcząc przywódców powstania listopadowego, potem przywalając papieżowi, a na końcu oskarżając carskiego brata o zamordowanie na tle seksualnym pewnej cudzoziemki. A Krasiński, poświęcający połowę "Nie-boskiej" na rozprawę z wyznawcami - jak to sam poeta określał w listach - "komunistowskiego bluźnierstwa"? A Wyspiański ze swoim "Wyzwoleniem", zaplątanym w doraźne polityczne spory bardziej niż niejedna gazeta? "Tragedia jest to przedstawienie fatalności historycznej albo socjalnej, wiekowi albo narodowi jakiemu wyłącznie właściwej." To Norwid. Sformułowana przez niego definicja nie wyczerpuje możliwych sensów literatury. Przedstawia jeden z jej równouprawnionych nurtów. Uwidocznić "fatalność historyczną albo socjalną" - bo nie można dojść do prawd uniwersalnych i ponadczasowych inaczej, niż wychodząc od konkretnych warunków historycznych i społecznych. A w każdym razie jest naturalnym procesem dochodzenie do uogólnienia, ponadczasowej syntezy od obserwacji szczegółów. Próba wyeliminowania z literatury "doraźnej publicystyki" nie wynikała wcale z dbałości o to, by Sztuka operowała jedynie prawdami uniwersalnymi i ponadczasowymi. Wręcz przeciwnie - chodziło o to, by tych właśnie prawd nikomu nie objawiła. Na szczęście natura próżni nie toleruje i zakazane w tzw. literaturze pięknej konkrety musiały się gdzieś podziać. Myślę, że jak to często bywa, znakomitemu publicyście Januszowi A. Zajdlowi przydarzyło się coś, o co mało dbał. W swych prostych, dydaktycznych powieściach, aż gęstych od nawiązań do aktualności, zatrącił o sprawy ponadczasowe i uniwersalne, te, które stanowią o literaturze. Wykorzystując fantastykę dla skromnych, dydaktycznych i popularyzatorskich celów pokazał jej, niejako przy okazji, drogę do wielkości.

Otwierające ten tekst zdanie jest oczywiście pewnym skrótem myślowym i proszę nie brać go dosłownie. Naturalnie, przed Zajdlem byli Żuławski i Lem, równolegle z nim pisał fantastykę socjologiczną Wnuk-Lipiński, którego również można by uznać za twórcę tego nurtu. Nie jestem krytykiem literackim i piszę tych parę słów w innym celu, niż przynależne krytyce. Chciałem po prostu podkreślić, jak wielką i arcyważną instytucją w rodzimej SF był Zajdel dla nas, autorów startujących w czasach jego wielkości. Otoczony sławą niekwestionowanego lidera krajowej fantastyki, a zarazem bardzo przystępny, otwarty, zawsze gotów znaleźć chwilę na rozmowę o czym tam akurat miał kto ochotę rozmawiać. Należał do tych ludzi, wokół których zawsze gromadzą się uczniowie, wyznawcy i przyjaciele. Bo czego jak czego, ale przyjaciół Zajdel miał całe krocie. Zwłaszcza po śmierci. W nieco innym sensie i ja stałem się przyjacielem Zajdla dopiero po jego odejściu. Wcześniej jakoś nie było okazji; jako małolat, stawiający w literaturze pierwsze kroki, nie miałem po prostu z czym do mistrza startować. Zamieniliśmy kilkakrotnie parę słów, podrzuciłem mu jakąś swoją głupotkę, o której przez uprzejmość nie powiedział niczego konkretnego - ot, wszystko. Zajdel umarł w roku 1985. Na parę lat przed tym, jak zacząłem mieć z nim o czym rozmawiać. Bywa. Jest pochowany na warszawskim cmentarzu ewangelickim. Niedaleko znajduje się grobowiec, który dość często odwiedzam i w którym najpewniej zostanie położony także i mój futerał, kiedy już przestanę go potrzebować. Nabrałem więc zwyczaju zachodzenia przy okazji na grób Zajdla. Może to dziwactwo, ale czuję się dłużnikiem autora "Limes Inferior" i "Cylindra van Troffa".

Ten dług, to nauka myślenia o wolności. Wolności, która nigdy i nigdzie nie jest człowiekowi dana, o którą trzeba się bezustannie użerać, pilnować jej i bronić. Z książek Zajdla widać doskonale, że wiedział to, co spora część Polaków pojęła dopiero w ostatnich latach, po bolesnej nauczce "okrągłego stołu" - a czego większość nie pojmie nigdy i zresztą nie pragnie tego, bo sen o wolności zawsze był udziałem nielicznych. Może dlatego tak wielu ludzi dostrzegło w książkach Zajdla tylko tyle, że "robił aluzje". Współczuję takim facetom i staram się ograniczać rozmowy z nimi do niezbędnego minimum. Zajdel opisywał nie tyle sytuację zniewolenia, ile mechanizm utraty wolności. Bardzo łatwo ją utracić. Wystarczy, że do autobusu wejdzie pijany zbir i potrząsnąwszy ci, drogi czytelniku, przed twarzą piąchami, każe ci śpiewać albo sp... z fotela. Możesz być pewien, że wszyscy współpasażerowie - choć razem bez kłopotu daliby facetowi radę - staną się przezroczyści i w skupieniu zaczną kontemplować widoki za oknem. Zupełnie przy tym nie zechcą pamiętać, że za chwilę zbir dobierze się do któregoś z nich, przy tej samej obojętności sąsiadów. Ty zresztą też będziesz wolał podporządkować się rozkazowi, niż się z pijakiem użerać. Ostatnie lata dowiodły, że Polska jest takim właśnie autobusem. W roku 1980 przywódcy buntu rozmawiali z komunistami przy włączonych mikrofonach, a głośniki stoczniowego radiowęzła niosły każde ich słowo. W dziewięć lat później porozumieli się jakoś milczkiem, nawet nie przy okrągłym stole, ustawionym raczej dla dekoracji, tylko w jeszcze węższym gronie, w Magdalence. Niektóre szczegóły tego porozumienia, jak się zdaje, nie zostały ujawnione do dziś. Są przecież są kraje w pełni demokratyczne, którymi rządzi i w których jest właścicielami wszystkiego raptem kilka połączonych mafijnym układem rodzin. Są kraje kapitalistyczne, w których z dobrodziejstw kapitalizmu korzystają oligarchie, a większość skazana zastała na wegetowanie w beznadziejnej biedzie. Są rozmaite prawne i konstytucyjne kruczki, które pozwalają w strukturach formalnie demokratycznych sprawować faktyczną władzę rozmaitym nieformalnym sitwom i koteriom. Brak cenzury nie stanowi jeszcze o wolności słowa, bo za pomocą różnych manewrów z przepisami i funduszami potęga mass-mediów łatwo może zostać wyrwana spod społecznej kontroli i podporządkowana takim właśnie sitwom. Tego wszystkiego za komuny nie wiedzieliśmy i nie przewidywaliśmy. Wydawało się, że po zwycięstwie wolność po prostu będzie - tymczasem okazało się, że w walce o nią każde zwycięstwo jest tylko rozpoczęciem kolejnej walki, a każdej zdobyczy trzeba niestannie bronić. Demokracja, pozostawiająca wszystko do rozstrzygnięcia większości, nie przeszkadza przecież wcale zniewoleniu - bo większość można ogłupić, bo większość ulega psychozom, modom i stereotypom, bo większości nie chce się "zajmować polityką", bo w końcu większość czasem po prostu ordynarnie pragnie być trzymana za mordę. Te wszystkie odkrycia trzech ostatnich lat dla Zajdla nie byłyby, jak sądzę, zaskoczeniem. Z maniackim uporem, w pośpiechu, ścigając się z kostuchą, powtarzał w swych ostatnich powieściach: pilnujcie swojej wolności, walczcie o nią, bądźcie nieufni wobec obietnic, strzeżcie się duchowego lenistwa, pozwalającego działać cynicznym tyranom i obłudnym manipulatorom! Chciał wszczepić dręczący go niepokój wszystkim dokoła, chciał dotrzeć z tym ostrzeżeniem do jak największej liczby zagrożonych zniewoleniem ludzi. Nad jego trumną Lech Jęczmyk powiedział po prostu: "żegnamy dziś Janusza Zajdla, człowieka prawego". Sądzę, że ujął w tych słowach wszystko, co najważniejsze.

Rafał A. Ziemkiewicz - okolice fantastyki

# Chuchać i dmuchać !

Pisarzem się nie jest, pisarzem się bywa - pozwolę sobie sparafrazować wieszcza. Co najgorsze (tu znowu pożyczę konstrukcję zdania, tym razem od Bułhakowa) to, że się nim tylko bywa, okazuje się zazwyczaj nagle. Ot, opublikował człowiek to czy tamto, odniósł, powiedzmy, jakiś sukces, zdobył sobie mniejsze albo większe grono życzliwie nastawionych czytelników, czekających na kolejne teksty, oczywiście jeszcze lepsze - słowem, teraz już tylko pisać. Siada więc nad klawiaturą, zbiera myśli... i nic. Nie ma czego zbierać. Źródło wyschło, natchnienie odpłynęło jak sen jaki złoty i ani myśli wracać, choćby autor nie wiem jak mozolnie starał się wyrzeźbić coś w zdrewniałym nagle mózgu. W pierwszej chwili tknięty paraliżem pióra delikwent pociesza się, że to nic, że wystarczy wstać od biurka, przejść się, popływać, może pojechać na wakacje, i przejdzie. Często rzeczywiście tak jest; zły okres mija i przez jakiś czas wydaje się, że wszystko jest w porządku. Złudne nadzieje: przypadłość rozwija się jak malaria, po pierwszym ataku przychodzą nieuchronnie następne, przedzielone krótszymi lub dłuższymi okresami remisji, i trzeba się nauczyć jakoś z tym żyć. Różnie zresztą bywa; czasem już pierwszy atak eliminuje dotkniętego tym syndromem z grona piszących. Niekiedy okresy remisji stają się rozpaczliwie krótkie, a okresy pisarskiej niemożności rozciągają się na całe lata.

Amerykanie nazwali to writer's block; blok pisarski. Można uznać go za chorobę, choć o ile mi wiadomo, Minister Zdrowia i Opieki Społecznej zapomniał ująć ją w urzędowym wykazie chorób i opatrzyć numerem statystycznym. Niedopatrzenie: przypadłość jest naprawdę częsta, dość spojrzeć w historię literatury. W fantastyce przykład najbardziej spektakularny stanowi Alfred Bester, który po znakomitej powieści "Gwiazdy moje przeznaczenie" nie mógł nic napisać przez piętnaście lat. Po czym napisał jeszcze lepszą powieść "The Demolished Man". Przykład nie tylko spektakularny, ale i optymistyczny - gdyby mnie osobiście trafiło się w życiu zrobić tylko jedną taką powieść, uznałbym, że moje istnienie zostało usprawiedliwione.

Nie taję, że o bloku pisarskim nie piszę tu z pozycji akademickich; myślę o nim mniej więcej tak, jak pewnie prostytutki i narkomani myślą o AIDS (a w każdym razie, jak powinni o tym myśleć). Sam może jeszcze zbyt poważnych paroksyzmów choroby nie doświadczyłem, pisanie zawsze szło mi jak krew z nosa, stroniczkę rodzę dobrą godzinę i nic się tutaj nie zmieniło. Ale, proszę mi wybaczyć takie nieznośne kombatanctwo, co i raz obserwuję, jak twórcza impotencja powala któregoś z przyjaciół, z którymi razem się startowało, i którzy się ongiś zapowiadali nie to, że równie dobrze, ale znacznie lepiej. W grupie TRUST, u zarania lat osiemdziesiątych, było nas w porywach do sześciu. Z tej szóstki w miarę regularnie pisuje oprócz mnie jeszcze tylko jeden Piekara. Z późniejszego o kilka lat i szerszego o kilka nazwisk Klubu Twórców nie zostało wiele więcej. Pustawo się robi na horyzoncie.

Nie myślę tutaj o tych, którzy rzucili pisanie, bo po prostu zajęli się czym innym. To jest inne zjawisko. Fantastykę pisało się za moich czasów tak, jak się pisze pierwsze młodzieńcze wiersze - było wielu ludzi, zdolnych skądinąd, którzy zrobili w tej dziedzinie tyle, ile mieli do zrobienia, i nie mają już nic do dodania - pozakładali firmy, pożenili się, nie mają powodu żałować. Nie o nich tu myślę. Myślę o autorach z krwi i kości, którzy na pisanie postawili, którym szło ono świetnie - i nagle uschło. I dla których jest to problem.

Na pisarską niemoc żadnej viagry dotąd nie wynaleziono, można się więc leczyć z niej tylko półśrodkami. Można zacząć pisać dzienniki (ale to rada tylko dla twórców starych i udekorowanych), można przekwalifikować się na krytyka, felietonistę, wreszcie choćby na publicystę politycznego. Finansowo może się to nawet opłacać. Ale, takie mam wrażenie, jeśli ktoś naprawdę zaznał tej szajby, jaką jest pisanie, podobne namiastki nigdy już mu jej nie zastąpią. Pisanie, tworzenie światów to swego rodzaju narkotyk. I za każdym razem siada człowiek do nowego tekstu tak, jak gladiator wychodzący na arenę, zadając sobie w duchu pytanie: czy to już ten ostatni raz, czy jeszcze tym razem się podniosę?

Pisarz, niech PT czytelnicy wezmą to sobie do serca, to stworzenie delikatne jak szklarniowa roślinka; proszę się nie dać zwieść jego pozorną odpornością na pochłaniane trucizny. Na pisarza czytelnicy powinni chuchać i dmuchać, żeby im się nie zablokował. A jeśli się już przypadkiem zablokował - to żeby się odblokował. Czego serdecznie życzę wszystkim chwilowo milczącym kumplom, w głębokim przekonaniu, że swoje najlepsze kawałki wciąż jeszcze mają oni przed sobą.

Rafał A. Ziemkiewicz - okolice fantastyki

# Okolice fantastyki

Jak to się je, czyli parę słów o pisaniu fantastyki Zacząć by należało od wyjaśnienia, czym właściwie jest fantastyka, czy też - zwykłem używać tych terminów wymiennie - science fiction. Wedle dostępnej mi wiedzy polonistycznej badający problem literaturoznawcy wypracowali w tej kwestii około 230 definicji, różniących się od siebie właściwie wszystkim, ale mających jedną cechę wspólną: wszystkie one, mianowicie, są do bani. To znaczy, albo usuwają poza obręb fantastyki dzieła zdaniem autorów i czytelników niewątpliwie fantastyką będące - albo też każą do niej zaliczać teksty, których fantaści po prostu za swoje nie uważają i już. Zdaje się, że wysiłki próbujących zdefiniować gatunek krytyków są równie beznadziejne, jak swego czasu starania pracowników Katedry Języka Polskiego polonistyki UW, którzy uparli się wprogramować polską gramatykę do komputera; po kilku latach udało im się ten komputer przepalić i był to niestety jedyny sukces. Z tej prostej przyczyny, że gramatyka, tworząca się latami, nawarstwiająca się na rozmaitych przypadkowo uznanych za zasadę precedensach, ze swej natury jest nielogiczna i ma więcej wyjątków niż reguł. Uczniowie się z tym godzą i wkuwają na pamięć - komputery jeszcze tego nie potrafią. Podobnie nielogiczne i stąd nie poddające się definicji wydają mi się gusta miłośników SF. Jak coś im się spodoba, to zaliczają to do fantastyki i nie ma rady, choćbyś walił głową ścianę. Pisarze SF wiedzą o tym i tworzą na własny użytek swoje definicje, o tyle bardziej urokliwe od tych literaturoznawczych, że dające się interpretować, powiedzmy, dość szeroko. Taką pisarską definicją jest na przykład stwierdzenie bodajże Artura Clarka, że SF to "literatura o zmianach" (choć chyba nie o wszystkich rodzajach zmian - nie sądzę, by na przykład miała SF obejmować tzw. przekształcenia własnościowe). Inną definicję, bardzo zresztą przeze mnie lubianą, stworzył Fryderyk Pohl. Jego zdaniem SF to "literatura, która już dziś odpowiada na pytania, jakie ludzkość postawi sobie dopiero jutro". Cyborga z rzędem temu, kto potrafi z tej definicji wycisnąć jakieś konkretne wnioski, ale brzmi ładnie i niewątpliwie jest słuszna.

Cały ten przydługi wstęp kreślę tutaj jako swego rodzaju zasłonę dymną. Wobec braku satysfakcjonującej definicji gatunku, o czym mam tutaj zuchwały zamiar pisać, zamierzam bowiem stworzyć takową sam. Wszystko co powyżej było mi potrzebne na wypadek, gdyby nie przypadła ci ona, czytelniku, do gustu - ma cię uprzedzić, że łamały sobie na tym zęby nie takie tuzy jak ja i tym sposobem sprawić, byś nabrał dla mnie kompasji oraz mizerykordii. A teraz, skoro już się to stało, moja definicja (moja teoria, która jest wymyślona przeze mnie i stanowi moją własność - jak by to powiedzieli Monty Pythonsi): fantastyka to taki rodzaj literatury, w którym podstawą przekazu i zasadą funkcjonowania jest przenoszenie czytelnika do innego świata, wykreowanego przez autora z elementów stanowiących wspólny dorobek i własność wszystkich uprawiających tę konwencję pisarzy. Kto nie wierzy, niech poczyta pod tym kątem trochę klasyki i spróbuje mi udowodnić, że w SF najważniejsze może być coś innego.

Bohater? Trzy czwarte klasyki SF ma bohaterów wyciętych z papieru, a mimo to pozostaje klasyką. Fabuła? Wszystkie teksty "złotego wieku" mają fabułki słabiutkie i pretekstowe, służące tylko pokazaniu świata SF w działaniu, a mimo to... etc. Oczywiście, światy fantastyki zmieniały się w jej dziejach: od lśniących chromem i niklem wnętrz rakiet galaktycznych pionierów, po śmierdzące oraz zaszczurzone slumsy czarnej przyszłości, surrealistyczne pejzaże inner space lub baśniowe ostępy pełne uganiających conanów. Zmieniał się sposób ich funkcjonowania w utworze oraz przyczyna, dla której je kreowano. Z początku bywały celem samym w sobie, by z czasem zacząć służyć za egzemplifikację futurologicznych bądź filozoficznych hipotez, ostrzeżenie, autonomiczną kreację artystyczną, wreszcie metaforę.

To ostatnie wydaje mi się najciekawsze, najpłodniejsze i najbardziej warte wysiłku: tworzenie światów będących metaforą (nie mylić z alegorią czy aluzją!), pozwalających o sprawach trudnych wypowiedzieć się w sposób prosty bez ich upraszczania oraz zawrzeć w utworze swoje lęki, przemyślenia i poglądy bez szkody dla fabularnej atrakcyjności tekstu. Takim właśnie pisaniem warto się zajmować.

Skoro ustaliliśmy już, w czym jest specyfika i niezwykłość fantastyki, możemy poświęcić uwagę sprawom dotyczącym każdej w ogóle literatury - choć na terenie SF szczególne istotnym. Otóż ktokolwiek chciałby pisać, musi zdać sobie sprawę, że wszelkie pisanie zaczyna się i kończy na słowach. Powtórzmy: pisanie polega na układaniu słów. Nic mniej i nic więcej. Tylko z pozoru jest to banał. Jak nietrudno zauważyć po efektach, owo układanie słów stanowi wielką i trudną sztukę. Niejeden mniema, że wystarczy po prostu otworzyć sobie w głowie zbiorniczek z myślami - scenami, obrazami, historyjkami - i pozwolić im ściekać wartką strużką na papier. Znam autorów, których tempo pisania ogranicza jedynie szybkość klawiatury; ot, stukają w nią i stukają, aż uznawszy, że wyleli już z siebie wystarczającą ilość słów, robią nowy akapit, potem rozdział, a w końcu stawiają słowo "koniec". Ukończony tekst pchają do druku nawet nie czytając go powtórnie, i zresztą słusznie, bo zazwyczaj jest to ostatnia rzecz, do jakiej ich dzieło się nadaje. Tacy faceci skazani są na ciężkie rozczarowania i egzystencjalne męki. Nie mogą potem za grosz pojąć, dlaczego ich myśli i uczucia wzbudziły w odbiorcach tyleż zainteresowania, co tartinki z cebulą i smalcem na dyplomatycznym raucie. Szukając odpowiedzi nieodmiennie dochodzą do wniosku, że czytelnicy są do bani, kultura upada, a prawdziwi artyści skazani są na nieuchronną przegraną w walce z wymóżdżeniem i komercją. Cóż innego mogą sądzić? Że sami są do niczego? Po pierwsze, nikt łatwo nie przyjmuje czegoś podobnego do wiadomości, a po drugie mają przecież na swoje poparcie silne często argumenty: wszak zawierają w swych utworach ważkie i oryginalne "głębsze treści", których istnieniu zaprzeczyć nie może żaden fachowiec. To zjawisko jest fatalną spuścizną straszliwego nieszczęścia, jakie spadło na literaturę na przełomie wieków. Nieszczęścia określanego mianem "awangarda". Owa awangarda narobiła spustoszeń na dwa główne sposoby. Po pierwsze, zaprzeczyła tej najoczywistszej prawdzie, że pisarz jest rzemieślnikiem słowa. Zaprzeczyła regułom stylistyki, gramatyki, składni. Może jej twórcom o coś jeszcze chodziło, wielu z nich mogło pochwalić się i talentem, i umiejętnościami. Ale w śladach prekursorów niemal natychmiast zaroiło się od drobnego ścierwa, które przyuczyło się od małego, że pisarz nic nie musi umieć, a już zwłaszcza nie musi umieć napisać normalnego, prostego zdania, takiego w stylu "markiza wyszła z domu o piątej".

W normalniejszych czasach całe to drobne ścierwo skosiłby w parę tygodni rynek: niestety, w zepsutym wieku dwudziestym za mecenasowanie sztuce wzięły się rządy, przynosząc w efekcie społeczeństwom zalew malarzy, których nikt nigdy nie uczył jak się rysuje człowieka albo konia, poetów, którzy nie wiedzą czym się różni rym pełny od asonansowego, czy wreszcie literatów, którzy nigdy nie próbowali napisać jednej i tej samej sceny na dziesięć różnych sposobów. Całe to tałatajstwo w dodatku - i to drugi fatalny spadek po awangardach - czuje się od takich umiejętności dożywotnio zwolnione, ani mu w głowie przysiąść fałdów, popracować, skądże - dawać im tu szmalec za ich wypociny, bo są kulturą narodową i każdy winien płonąć żądzą poznania ich wewnętrznych światów, jeśli nie chce robić za ćwoka i luja. Kiedy się owym literackim lepperom przyjrzeć, trudno nie zrozumieć, dlaczego nieboszczka literatura tzw. głównego nurtu nie interesuje dziś już nawet psa z kulawą nogą. My, jak to sformułował wieszcz, plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi, czyli do samej istności owego cudu, jakim jest dobrze napisana książka lub opowiadanie. A ów cud nie przydarza się nikomu, kto zapomni popracować nad swym językiem. Nie chciałbym się zanadto mądrzyć, ale nie sposób zacytować tu także innego wieszcza, który życzył sobie "aby język giętki powiedział wszystko, co pomyśli głowa", oraz jeszcze innego, który napisał "mowa ojczysta niechaj będzie prosta, ażeby każdy kto usłyszy słowo zobaczył rzekę, drzewo, zakręt drogi tak jak się widzi w blasku błyskawicy" (zaliczone - więcej wieszczów na dziś już nie przewiduję).

Żadna głębsza treść ani żadna najmisterniej naplątana fabuła nie zajmie uwagi czytelnika, jeśli poda mu się ją stylem jąkały, w zdaniach trzeszczących pomiędzy zębami i nierównych jak oddech zdychającego na zaolejonej plaży walenia. Więc jeśli przypadkiem, drogi kolego, słoń ci nadepnął na ucho i po prostu nie jesteś w stanie zauważyć różnicy pomiędzy mową potoczystą, wartką i obrazową, a drętwym ględzeniem - medycyna zna takie przypadki - to lepiej idź się od razu powieś i nie psuj papieru. Jeśli nie jesteś pewien, czy masz się wieszać, czy może coś jeszcze z ciebie będzie, możesz to bardzo prosto sprawdzić. Sięgnij po prostu po parę dobrych książek. Weź, dajmy na to, "Stąd do wieczności" Jonesa i "Paragraf 22" Hellera. "Krzyżowców" Kossak - Szczuckiej i trylogię Tolkiena. Tę ostatnią porównaj z "Hobbitem". Albo weź jakiegoś dobrze przetłumaczonego Rosjanina - Wojnowicza, Trifonowa - i porównaj z Hłaską. Możesz poczytać chwilę na głos. Czujesz różnicę? Jeśli nie, to naprawdę daj sobie spokój. Jeśli tak, spróbuj ją określić i powtórzyć po swojemu. Właściwie każdy dobry pisarz (w wypadku etranżera trzeba mówić o tandemie pisarz - tłumacz) to osobny zestaw rozmaitych melodii. I jeśli chcesz pisać samemu, musisz się z tymi melodiami osłuchać, aby móc z czasem zacząć tworzyć nowe. Od tego właśnie zaczyna się pisanie: od czytania. Myślę, że do napisania jednej stroniczki własnej trzeba najpierw pochłonąć około tysiąca cudzych. Dobrze jest, jeśli nie będą to beznadziejnie sknocone tłumaczenia: znam autora naprawdę utalentowanego, który pisze koszmarkowatym językiem "klubówek", jakby słowo po słowie tłumaczył z angielskiego - i tym samym skazuje się na wieczną drugorzędność. Jeśli nie chcesz powtórzyć jego losu, staraj się nie zawężać do swej ulubionej makulatury w kolorowych okładkach. Sięgaj po klasykę. Po głośne powieści współczesne (choć tu już trzeba być ostrożnym). Po poezję. Najlepiej po wszystko.

Skupiaj uwagę na kluczowych scenach. Takich, jak w "Stąd do wieczności" sceny, gdy Prewitt gra capstrzyk, gdy urzyna się na drodze z Wardenem, gdy pracuje szesnastofuntowym młotem w kamieniołomach Schofield Barracks i gdy walczy z Grubasem Judsonem. Każda z nich to zupełnie inny język i rytm. Jeśli będziesz czytać uważnie, szybko zdołasz sam na własny użytek zrekonstruować sobie dziesiątki drobnych reguł, rządzących układaniem słów. Jakich reguł? Choćby takich jak ta, że rytm zdania jest najprostszym i najoczywistszym sposobem regulowania tempa akcji. Długie, wielokrotnie złożone zdania sprzyjają rozciągnięciu uwagi, są na miejscu, gdy chcesz przyhamować, zwolnić. Jeśli chcesz przy tym zrobić nastrój sceny, bardzo skuteczne jest połączenie dłuższych zdań z rytmicznie powtarzającą się frazą, powracającą co jakiś czas niczym refren. Oczywiście, aby zrobić nastrój musisz też uważać, by nie wetknąć gdzieś słowa do tego nastroju nie pasującego. Wracając do rytmu: dla odmiany zdania krótkie, pojedyńcze, wymarzone są do opisu scen szybkich, o dużym napięciu. W momentach szczytowych dobrze jest nawet zastąpić je na chwilę samymi równoważnikami zdań. To oczywiście przybliżenie. W praktyce nie ma nic nudniejszego, niż jednostajność. Natłok krótkich, szybkich zdań nuży tak samo, jak kwiecisty, młodopolski słowotok, w którym na każde zdanie przyapadały trzy orzeczenia i sześć okoliczników. Dwa zdania długie, jedno krótkie, jedno długie, dwa krótkie - taki jest mniej więcej optymalny rytm narracji, kiedy nie dzieje się nic szczególnego.

Osobną sprawą są dialogi. Tutaj słuch potrzebny jest autorowi bardziej niż w którymkolwiek innym momencie pracy. Dialog nie może być drętwy. Musi brzmieć tak, jakby ludzie mówili naprawdę. Słuchaj rozmów - w domu, na uczelni, w autobusie. Zwróć uwagę, że każdy mówi nieco inaczej i postaraj się uchwycić na czym ta inność polega. Na pewno zauważysz szybko, że język mówiony (który w istocie jest inną zupełnie odmianą polszczyzny) praktycznie rzecz biorąc nie da się zapisać, to znaczy zapisany dosłownie staje się bełkotem. A jednak dialogi nie mogą też być zrobione językiem "pisanym". Jaki stąd wniosek? Ano taki, że musisz je podstylizować na język mówiony. Musisz dobierać słowa tak, aby pozostawały zrozumiałe, a zarazem brzmiały jak spisane z taśmy magnetofonowej. Nie zapominając przy tym, że każdy z bohaterów musi mówić na swój, indywidualny sposób wysławiania się (tylko nie staraj się tego ostatniego osiągnąć sposobem scenarzystów serialu "Dom", gdzie każdy cudak obowiązkowo wtrącał co dwa zdania swoje "powiedzonko", doprowadzając tym widzów do ciężkiej desperacji).

Zwracam uwagę na pewną drobnostkę: otóż czytelnik podskakuje z radości, gdy w utworze coś mu zabrzmi znajomo. Dotyczy to zarówno wewnątrztekstowych powtórzeń, zwłaszcza wracających refrenowo fraz w dialogach (co, na przykład, jest stałą zasadą konstruowania tekstów przez Sapkowskiego), jak i nawiązań w tekście do jakichś sformułowań znanych z życia codziennego. Zresztą mechanizm ten działa nie tylko na poziomie języka. Generalnie: musisz pamiętać, że czytelnik ma do wyboru także wiele odmiennych propozycji. Za te same pieniądze może obejrzeć film, zjeść hamburgera, wypić piwo. Nie licz na jego cierpliwość. Naprawdę nie musi czytać twoich dzieł i byłoby bezczelnością domagać się od niego, by płacił za nic. Dlatego musisz napisać pierwsze zdanie tak, aby chciało się po nim przeczytać następne, musisz pisać w ten sposób, aby każdy akapit zaciekawiał, ciągnął za sobą dalsze partie tekstu. Na tym właśnie polega sztuka pisania.

W potocznym mniemaniu tym, co sprawia, że czytelnik nie może oderwać się od tekstu i przerzuca kartki z zapartym tchem, zagryzając przy tym wargi z emocji, ma być wartka akcja. Przy czym wartkość akcji rozumie się tu zazwyczaj jako spiętrzenie w jak najkrótszym czasie maksymalnej ilości pogoni, bijatyk, strzelanin etc. W wielkim stopniu jest to bzdurą i mogę z miejsca wskazać kilkanaście takich dzieł (zwłaszcza spośród tzw. fantastyki antyimportowej końca ubiegłej dekady) w których zużycie amunicji i materiałów wybuchowych przekracza pięcioletni limit całych polskich sił zbrojnych do kupy wziętych, a mimo to nie sposób nad nimi nie ziewać.

Czas odkryć kolejne z podstawowych praw rządzących literaturą. Otóż pisanie zasadza się na grze z emocjami czytelnika: ich umiejętnym pobudzaniu i rozładowywaniu. Ciekawe skądinąd, że sprawę odkrył już dziadzio Arystoteles, a wciąż można o niej mówić niczym o prawdzie objawionej. Przystępnie i ładnie wyjaśniał to mistrz suspensu, Alfred Hitchcock, na przykładzie z bombą pod stołem. Mamy oto sytuację, że bohater negatywny chcąc zabić pozytywnego podłożył bombę zegarową pod stolikiem, przy którym pozytyw gra z przyjaciółmi w karty. Kretyn rozegra to tak, że pokaże, jak faceci grają w karty, aż tu nagle łubudu - wylatują w powietrze. Widz przez chwilę jest ogłuszony i dłubie palcem w uchu. Koniec. Człowiek z olejem w głowie przede wszystkim zadba o to, aby odbiorca wiedział o bombie. A więc: najpierw scena, jak szwarccharakter umieszcza bombę pod stołem. Zbliżenie wskazówek zapalnika. Potem goście siadają przy stole. Ględzą. Zbliżenie na bombę - bomba cyka. A ci nic. Rozdają karty. Bomba cyka. Zbliżenie na zegarek. Któryś proponuje, żeby pójść do baru. Widz oddycha z ulgą. Ale nie: postanowili jeszcze raz zagrać. Bomba cyka. Zbliżenie zegarka. A ci grają. Nagle rozdającemu upada pod stół karta. Schyla się, sięga o centymetr od tykającej bomby i... nie zauważa jej! Wracają do gry. Zbliżenie zegarka, na którym do wybuchu pozostają już tylko sekundy. I w tym momencie widz z trudem opanowuje chęć, aby zerwać się i wrzeszczeć na cały głos: "ludzie, uciekajcie, tam jest bomba!". Na tym właśnie polega budowanie akcji. Czytelnik nie będzie śledzić wydarzeń tylko dla nich samych. Czytelnik potrzebuje czegoś, co go do zainteresowania się owymi wydarzeniami pobudzi, co sprawi, że będzie miał ochotę dowiedzieć się, jak to się skończy. W klasycznym kryminale rolę tego magnesu pełni zagadka: czytamy, by dowiedzieć się kto zabił. W thrillerze i horrorze zagadkę zastąpiono obawą: tu czytamy by się upewnić, że nie stanie się coś, co ma się stać. Stąd tyle tam grożących bohaterowi niebezpieczeństw, tyle niewinnych dzieci i sympatycznych panienek na które dybią zboczeńcy z piłami łańcuchowymi bądź śmierdzące gnijącym mięsem demony. Autor, który odpala wszystkie petardy od razu jest takim samym partaczem, jak facet, który z miejsca łapie kobietę za najczulszy punkt i załatwia sprawę w minutę osiem, pozostawiając jąc ją z miną "to już wszystko?" - i tak samo czeka go sromota oraz pohańbienie. W jaki sposób stopniować i dawkować napięcie najlepiej uczyć się na najlepszych horrorach, które dlatego mają średnio po pięćset stron, że przez pierwsze sto autor szkicuje sympatyczne, przeciętne amerykańskie miasteczko, przez drugie sto sympatyczną, przeciętną amerykańską rodzinę, przez trzecie sto rozrzuca po tekście rozmaite niesamowitości, zwiastujące rychłe pojawienie się Nieznanego, a dopiero rozgotowawszy czytelnika na miękko poświęca ostatnią setkę na finałową rozpierduchę.

Sposobów jest rzecz jasna nieskończona ilość. Wspomniany już Hitchcock twierdził że utwór powinien się rozpoczynać solidnym trzęsieniem ziemi, i tego momentu napięcie musi stale wzrastać (to świetna metoda, jeśli tylko zawczasu przygotowałeś sobie parę waliz kapiszonów). Zdaniem Agaty Christie drugi trup tylko przeszkadza w lekturze (co nie przeszkodziło jej samej napisać "Dziesięciu Murzynków"). Jest szkoła, która uważa, że nie powinno się zdejmować nogi z gazu ani na moment (na przykład Ludlum, którym, szczerze mówiąc, gardzę) i jest szkoła wręcz nakazująca kształtować fabułę na podobieństwo sinusoidy, to znaczy po mordobiciu dawać dla odsapnięcia chwilę przytulanek w świetle księżyca i dialogu, jakie to życie jest. Jest wreszcie całe mnóstwo gotowych segmentów fabularnej układanki, w rodzaju "o co tutaj chodzi?", "kobieta w niebezpieczeństwie", "szaleniec roi o wladzy nad światem" etc. Możesz je sobie wyłuskiwać z pochłanianych lektur, kolekcjonować w pudełku i stosować do oli. Zalecałbym jednak w tym umiar: z zasady bowiem ilość fajerwerków w tekście jest odwrotnie proporcjonalna do jakości autora i mnożąc eksplozję bomb atomowych, rozpylając na proszek całe planety oraz sadząc się od razu na katastrofy w skali kosmicznej łacno można wyjść na leszcza.

Celowo nie wspomniałem dotąd o najważniejszej sprawie, jaka się wiąże z budowaniem fabuły - a to mianowicie dla jasności wywodu. Tą sprawą jest bohater. W 90% napisanych dotąd książek tym, co skłania czytelnika do lektury jest ciekawość, jak też potoczą się losy głównego bohatera i czy uda mu się dopełnić tego, co sobie zamierzył. Nietrudno oczywiście się domyślić, że aby czytelnika to w ogóle zainteresowało, trzeba owego bohatera odrobić należycie, a nie wyciąć z gazety - los gościa wyciętego z gazety nikogo bowiem nie wzrusza. Gdy mówi się o dobrze skrojonym bohaterze to, nie wiem dlaczego, większość ludzi jakoś odruchowo odczytuje to w ten sposób, że niby ma ów bohater być skomplikowany psychologicznie. To znaczy, powienien być workiem kompleksów i urazów, ofiarą seksualnego molestowania w dzieciństwie, mieć lęk wysokości i bać się kobiet, które kojarzą mu się z nianią-sadystką; najlepiej, żeby jak w latynoamerykańskim dramacie był cierpiącym na niemoc twórczą pisarzem - alkoholikiem i impotentem, na dodatek sparaliżowanym po wylewie i obdarzonym żoną nimfomanką. Takie oczekiwania są powszechne od czasu, gdy znaczna część głównego nurtu ugrzęzła we Freudzie i jego następcach. Nie mam pojęcia, dlaczego tak to chwyciło. Psychologizm był w literaturze niewiele znaczącym epizodem i naprawdę, penetrowanie popapranych psychik nie należy do jej powinności. Bohater nie musi być skomplikowany psychologicznie. Spójrzmy na dorobek faceta, który stworzył bodaj najlepszą galerię literackich herosów w dziejach polskiej prozy - na Sienkiewicza. Czy Zagłoba jest skomplikowany? Albo Petroniusz? Ani trochę. A jednak są to postacie, których nie sposób zapomnieć. Są bowiem wyraziste. I o to właśnie chodzi: bohater musi być charakterystyczny, zapadający w pamięć. Musi być także facetem, którego da się lubić - po to właśnie, aby fabuła z jego udziałem przykuła uwagę czytelnika i aby nie było mu obojętne, czy gość na końcu pojmie królestwo i pół księżniczki, czy też utną mu łeb. Nie jest łatwo takiego gościa wystrugać. Trzeba użyć do tego fragmentów samego siebie. Trzeba gościa poznać dogłębnie, zżyć się z nim, znać na wyrywki jego przeszłość, wiedzieć co pomyśli i jak się zachowa w każdej sytuacji. Mnóstwo czasu i roboty. Dlatego też zazwyczaj jeśli już autor zdołał tego dokonać, nie rozstaje się ze swym bohaterem przez wiele tomów.

Tym oto sposobem doszliśmy do początku niniejszych rozważań, czyli do budowy świata utworu. Być może zarzucasz mi w tej chwili, drogi czytelniku, daleko idącą niekonsekwencję. W końcu na samym wstępie stwierdziłem, że fabuła, bohater i styl to w SF sprawy nienajważniejsze, by potem poświęcić im bite dziesięć stron ględzenia. No cóż, będę brutalnie szczery: epoka, w której kwestie nienajważniejsze można było olewać, minęła bezpowrotnie. Za czasów, gdy Harrison szył "Skalnego nurka" a Asimov "Nastanie Nocy" można było polegać wyłącznie na pomyśle, co do reszty dbając tylko o przyzwoity poziom. Dziś trzeba się zmierzyć z telewizją, wideokasetami, komputerami i diabli wiedzą czym jeszcze. To znaczy, że trzeba być dużo lepszym niż dawni mistrzowie; a przynajmniej wypruć z siebie flaki w dążeniu do tego celu. Język, fabuła, bohater, to kwestie wystarczające by pisać na przyzwoitym poziomie każdą inną literaturę. Fantastyka, jako wyższa szkoła jazdy, wymaga jeszcze zdobycia umiejętności dodatkowej, jaką jest tworzenie światów, Sztuka ta sama w sobie wymagłaby książki, tym bardziej, że owych światów mogą być nieskończone ilości zależnie od konwencji, jaka autorowi przypadła do smaku, i od niego samego. Inaczej robi się świat twardej SF, inaczej - najłatwiej, jak sądzę - fantasy, o innych gatunkach nie wspominając. Mogę mówić tylko o SF, i to o jej odmianie socjologicznej, bo na tym się przypadkiem znam. Z niekończonej ilości sposobów kreacji jej uniwersów mnie osobiście najbliższa jest ekstrapolacja. To znaczy: bierzemy coś ze świata współczesnego i poddajemy obróbce. Zakładamy pewien scenariusz wydarzeń - tak, jak wydaje się to prawdopodobne albo możliwe - i staramy się skonstruować rzeczywistość, która byłaby logicznym następstwem przyjętych założeń. Przymierzamy i poddajemy efekt naszej pracy testowi na wewnętrzną spójność. Poprawiamy i próbujemy znowu. Upewniamy się co do szczegółów wertując książki i rozmawiając z rozmaitymi ludźmi, którzy się na takiej lub innej sprawie znają. Masz jak w banku, że jeśli choć w jednym jedynym punkcie odpuścisz i nie upewnisz się, czy to co wymyśliłeś jest rzeczywiście możliwe, to znajdzie się jakiś facet nie znający się absolutnie na niczym poza tą jedyną sprawą i publicznie zrobi z ciebie durnia. Więc trzeba sprawdzać i spasowywać wszystko, aż logika i prawdopodobieństwo twojego świata nie będzie pozostawiać absolutnie nic do życzenia.

Tak budowane światy mają jedną maksymalnie wkurzającą cechę: ogromna większość ciężkiej pracy, jakiej wymaga napisanie tą metodą utworu, koniec końców prawie w ogóle nie jest w nim widoczna. Trzeba się jednak z tym pogodzić, jako że innego sposobu po prostu nie ma. Osobną bowiem kwestią jest świat wymyślić, a osobną ukazać go czytelnikowi tak, aby go nie znudzić. Tu mamy dwie metody, które stosować trzeba równolegle. Pierwsza, to pokazywanie świata w działaniu; druga, to inkrustowanie pewnymi charakterystycznymi jego przejawami tła. Pokazywanie świata w działaniu rozumiem tak, iż wszystkie wydarzenia fabularne powinny być wynikiem zdarzeń zachodzących w owym wykreowanym świecie, być dla niego charakterystyczne i nie mieć sensu poza nim. Nie opisujemy świata przyszłości poprzez gościa, który pracuje jako pomywacz w knajpie i którego pomywanie nie różni się nic a nic od pracy pomywacza w knajpie normalnej, dzisiejszej, ani zeszłowiecznej. Opisujemy go poprzez Kowboja Cyberprzestrzeni, Liftera albo inne tego typu zwierzę.

Każemy mu się mierzyć z problemami typowymi dla jego sytuacji, wynikłymi z jej specyfiki. Innymi słowy, każemy mu - a wraz z nim czytelnikowi - brnąć przez skutki działania owej myślowej konstrukcji, którą właśnie puściliśmy w ruch (zwróćcie uwagę, że zakłada to, iż najpierw musimy mieć kompletny świat, aby w ogóle zacząć kombinować nad fabułą. Słyszałem, że Lem zaczął "Solaris" od drugiego końca i nie potrafię tego wyjaśnić inaczej, jak tylko że całą robotę musiał mieć już wcześniej wykonaną w podświadomości). Ponieważ z reguły to nie wystarcza - wszak prowadząc bohatera przez wszystkie możliwe zdarzenia, jakie mogą mu się trafić w jego świecie, zanudzilibyśmy czytelnika na amen - trzeba też przenieść nieco do tła. Nasz bohater nie porusza się przecież w pustce. Koło niego przewijają się różni ludzie, rozmawiają z nim i między sobą, odzywają się telefony, radioodbiorniki, od czasu do czasu wzrok bohatera paść musi na ekran telewizora lub gazetę. Czytelnik musi zobaczyć, że nasza historia jest tylko jedną z wielu, które się stale w tym świecie dzieją. Aby to osiągnąć, warto strawić nieco czasu na dopracowywanie szczegółów, i warto też potem bezlitośnie wywalać z tekstu ich nadmiar. W ogóle - i to moja ostatnia rada - warto nie mieć dla własnego tekstu litości. Jeżeli kusi cię, by być dla siebie samego pobłażliwym, pamiętaj, że inni na pewno tacy nie będą.

Można by oczywiście dłużej i więcej, ale myślę, że zrealizowałem już oba zamierzone cele. To znaczy: wypełniłem zamówioną przez redakcję objętość i zdołałem zniechęcić cię, czytelniku, do prób pisania i odbierania mi chleba. Jeśli tak, powiem ci teraz jedną rzecz na pociechę: kiedy już poznasz wszystkie, ale to wszystkie reguły, które trzeba poznać, by dobrze pisać, przyjdzie chwila (dopiero wtedy - niestety), abyś zrozumiał, że tak naprawdę wszystkie one nie są ważne: że naprawdę ważna będzie tylko ta jedna, dotąd nikomu nie znana, którą odkryjesz sam.

Rafał A. Ziemkiewicz - okolice fantastyki

# Chwała pechowcom

Powiedzmy sobie szczerze bolesną prawdę: nie wszyscy załapiemy się do historii. Nawet tak w sumie, na tle dziejów powszechnych, marginalnej, jak historia polskiej fantastyki. Przewodas wyliczył swego czasu, ile to setek autorów SF i fantasy przewinęło się tylko w ostatnim dziesięcioleciu przez czasopisma oraz księgarnie ("Stary krytyk mocno śpi", NF ?/?). Z owej licznej gromady najbardziej zapalony fan zdoła wyliczyć dziesięć, może dwadzieścia nazwisk. Taki już jest porządek świata: sukces odnoszą wybrańcy, reszta pozostaje dla nich tłem. Są w owym tle i tacy, którym pary starczyło na tylko jedno naprawdę odkrywcze dzieło. Ci mają jeszcze szansę zostać ocalonymi od zapomnienia przez krytyka, który odda im sprawiedliwość wzmianką w historycznoliterackiej syntezie.

Z tym, że akurat pod tym względem autor fantastyki znajduje się w sytuacji wyjątkowo ciężkiej, bo na jej temat krytycznych syntez napisano bardzo niewiele, wszystkie kończące się na początkach lat osiemdziesiątych (a więc właśnie wtedy, gdy zaczynało być najciekawiej). Nowych, wobec znanego faktu ogólnej nieopłacalności wszystkiego, nie ma się nawet co spodziewać. Siłą rzeczy opisanie fantastyki spoczęło na barkach zagonionych i z przymusu niemetodycznych recenzentów. Nie sposób nawet mieć pretensje, jeśli im jakiś tytuł czy nazwisko umknie. Można najwyżej powiedzieć, że autor, który sobie na taką wzmiankę zasłużył, a jej nie dostał, po prostu miał pecha.

W ramach walki z rozmaitymi niesprawiedliwościami świata tego (czym, jak uważny czytelnik zapewne wie, zajmuję się na wiele sposobów) prowadzę na własny użytek prywatną listę takich pechowców, którzy wnieśli do SF coś ważnego, a z różnych względów nie zostali docenieni. I od czasu do czasu zamierzam tu o ludziach i dziełach z mojej listy wspominać, choćby na użytek najmłodszych, którzy inaczej nigdy się o nich nie dowiedzą.

Na początek dwoje pisarzy, których pech miał przeciwstawne wektory. W wypadku Gabrieli Górskiej i jej debiutanckiego opowiadania - właściwie nawet mikropowieści - "Inicjacja", pech ten polegał na tym, że napisała i wydrukowała tekst o kilka lat za wcześnie. W wypadku Andrzeja Mercika i powieści "Mgła" było dokładnie odwrotnie - rzecz wyszła o kilka lat za późno.

W obu wypadkach miałem wrażenie obcowania z dziełem dobrze przemyślanym i ucziwym. Opowiadanie Górskiej ukazało się w prasie literackiej w roku 1977, na dwa lata przed Wnukiem i "Cylindrem Van Troffa" Zajdla, i zapowiedziało już wtedy zbliżające się triumfy social - fiction. Prosta, ale ładnie napisana historia młodego człowieka, który nie może pogodzić się z nagle poznaną prawdą o mechanizmie rządzącym jego światem, brzmi na szalenie podobną nutę, jak kilka późniejszych od niej powieści. W opisie fantastyki socjologicznej powinna "Inicjacja" zostać za to należycie uhonorowana - pech sprawił, że ją to ominęło.

Z kolei powieść Mercika byłaby zapewne tekstem szeroko dyskutowanym i docenionym pod koniec lat siedemdziesiątych. Fabułą nawiązująca trochę do lemowego "Ananke", była "Mgła" bardzo udanym rozwinięciem modelu twardej fantastyki, której wzbogacenie o tematykę społeczną i metafizyczną wychodziło tu niejako od wewnątrz, brało się nie z odrzucenia konwencji, a z logicznego pociągnięcia jej o krok dalej. Niestety. Opowieść Mercika, pełna mglistego, tajemniczego nastroju i niepokojów zupełnie w twardej SF nowatorskich wyszła drukiem, kiedy podobne tony inni zdążyli już wygrać mocniej - po wierzchołku fali socjologicznej i po zaprezentowaniu nowej poetyki w licznych debiutanckich opowiadaniach. Wydana w szarej, nieciekawej okładce, bez emblematu SF, jakoś wpadła "Mgła" między głośniejsze dokonania i nikt jej dotąd stamtąd nie wygrzebał.

Trudno liczyć, by ktoś dzisiaj wznowił czy to "Mgłę", czy antologię "Naszej Księgarni" "Instar Omnium", w której przedrukowano "Inicjację". Może najwyżej ktoś te pechowe dzieła odkryje na jakimś straganie ze starymi książkami. Jeśli tak, zachęcam serdecznie, by wysupłać na nie parę groszy.

Rafał A. Ziemkiewicz - okolice fantastyki

Okolice fantastyki

# A mury runą...

Pamiętam, jak dobrych paręnaście lat temu chichraliśmy się w klubie SFAN niczym młode małpy nad zamieszczonym w poczytnym wówczas tygodniku artykułem pewnego jegomościa. Jegomość ów lżył okrutnie science fiction za to, że bombarduje czytelnika cudacznymi nazwami i neologizmami, zupełnie dla normalnego człowieka (dla niego, znaczy się) niezrozumiałymi. Najzabawniejsza w tym była przytoczona przez pana redaktora, jak to się mądrze nazywa, egzemplifikacja. Jako cudaczne a niezrozumiałe neologizmy wymieniał on bowiem słowa takie, jak "laryngofon" czy "serwomotor".

W kilkanaście (?!) lat później przyjaciel, z którym się wówczas naśmiewaliśmy z nieszczęsnego publicysty, zarzucił mi w recenzji, że sieję po tekście jakąś komputerową kminą - na przykład słowami tak niezrozumiałymi, jak "aplikacja" czy "serwer". Z lekka to mną wstrząsnęło, prowokując do pewnej banalnej refleksji, którą niniejszym mam nieprzepartą chęć uraczyć PT czytelników. W największym skrócie sprowadza się ona do jeszcze jednej próby wyjaśnienia, dlaczego napisać dobrą fantastykę jest wielokrotnie trudniej, niż dobrą prozę współczesną. Bo że trudniej, to chyba oczywiste: wystarczy porównać, ile pisze się w Polsce książek przynależących do głównego nurtu, a ile SF, pamiętając, że ludzie zawsze wolą iść na łatwiznę i że pisarze nie stanowią wśród nich żadnego wyjątku.

Dlaczego zatem? Otóż pisarz SF staje przed szeregiem problemów, których autor prozy współczesnej nie przeczuwa nawet w najkoszmarniejszych snach. Ten drugi, patrząc na sprawę z technicznego punktu widzenia, ogranicza się do opisu. Ten pierwszy musi jednocześnie tworzyć to, co opisuje, i język, w którym opisuje. Musi więc radzić sobie ze wszystkimi problemami, które dręczą jego konkurenta, i jeszcze z całą stertą zupełnie tamtemu nie znanych.

Inaczej mówiąc; podkreślałem już kiedyś na tych łamach, że w ostatecznym rozrachunku literatura to nic więcej, jak tylko słowa. Wszystko, co pisarz robi, zaczyna się i kończy na języku. Za jego pośrednictwem czytelnik poznaje świat, zdarzenia i bohaterów, pod wpływem doboru takich a nie innych słów zostaje wprowadzony w odpowiedni nastrój, rytm zdań warunkuje łatwość i przyjemność czytania. Prosty stąd wniosek, że warunkiem podstawowym literackiego sukcesu jest ciągłe utrzymanie zrozumienia między nadawcą a odbiorcą. Język pisarza musi być językiem czytelnika. Inaczej ten drugi zaczyna ziewać, przerzucać nerwowo całe strony w pościgu za umykającą akcją, a wreszcie zirytowany rzuca książką o podłogę.

Wbrew pozorom, utrzymać tę wspólnotę języka to zadanie potwornie trudne już wtedy, gdy świat opisywany przez autora pokrywa się ze światem znanym czytelnikowi z doświadczenia. Cóż dopiero, gdy jest inaczej! Kiedy autor ma przed oczyma wyobraźni coś zupełnie nowego, niewidzianego, niesłyszanego, i pragnie się tym z kimś podzielić - a słowami, na jakie jest skazany, chwyta się ową wykreowaną rzeczywistość topornie, niczym przez grubą rękawicę z jednym palcem. Taka właśnie sytuacja jest w fantastyce regułą. Zdarza się zresztą także w wielu podgatunkach prozy współczesnej, kiedy autorzy usiłują wejść w prywatne światy bohaterów, w rzeczywistość urojeń, schizofrenicznych deformacji lub obsesji. Ponieważ jednak mainststreamowcy, rozpieszczeni rozmaitymi dotacjami i ułatwieniami, żyją w oddaleniu od czytelnika i nie czują nad grzbietem jego bata, z reguły idą po najmniejszej linii oporu: po prostu komplikują język i rezygnują ze wszystkiego, co stanowi o atrakcyjności utworu. W efekcie przeczytanie ich dzieł wymaga zazwyczaj uprzednich specjalnych studiów (sama polonistyka, jak wiem po sobie, nie wystarcza), które potencjalny czytelnik musiałby podjąć bez żadnej pewności, że w ogóle dane dzieło czytać warto. Z tego powodu mało kto, poza zamkniętym środowiskiem innych twórców, w ogóle po te dzieła sięga, co skutkuje ze strony wspomianego środowiska coraz głośniejszym dobijaniem się do ministerstw i urzędów wojewódzkich o jeszcze większe dotacje, bo inaczej kultura narodowa zginie.

Pisarz fantastyki, na swoje szczęście, żadnych dotacji nigdy nie dostanie. Cóż zatem mu pozostaje? Musi nauczyć czytelnika słów, niezbędnych mu do zrozumienia świata utworu. Musi to uczynić nie tracąc jego zainteresowania, niejako na marginesie głównego toku fabuły, drobnymi porcjami, niepostrzeżenie. Drobnostka, nieprawdaż? Spróbujcie sobie wyobrazić, że nikt na świecie nie zna angielskiego ani nie słyszał o Średniowieczu, i napisać jeszcze raz "Hamleta", po angielsku, ale tak, aby czytelnik nie znający tej mowy uczył się jej z każdym kolejnym słowem, zarazem cały czas rozumiejąc o czym mowa i nie tracąc ochoty na dalszą lekturę. Jeśli ktoś potrafi podobnego wyczynu dokonać, powiem mu, że śmiało może się kusić o napisanie fantastycznego arcydzieła.

Oczywiście, pisarze stawiani przed takim zadaniem wymyślali przeróżne ułatwiające je sztuczki. Najstarszą i najczęściej używaną było wprowadzenie w ów wykreowany świat człowieka mniej więcej takiego samego jak czytelnik, o zbliżonej do niego świadomości i zasobie pojęć. Przytłaczająca większość starej SF opisywała przyszłość za pomocą bohatera współczesnego jej twórcom, który dostał się tam maszyną czasu lub jako zamrożony w lodach hibernatus i którego obywatele wykreowanego świata mogli na każdym kroku pouczać, tak jak Sherlock Holmes musiał wyjaśniać swe dedukcje wiecznie nic nie kumającemu Watsonowi.

No, ale w którymś momencie czytelnikom musiało się to znudzić. Wtedy pisarzom fantastyki zostało tylko jedno: pracować zespołowo. Kraść od siebie nawzajem, zawsze zresztą z przyzwoleniem okradanego, który przy najbliższej okazji odkradał się na kradnącym. Dzięki temu świat SF (analogicznie było ze światem fantasy) stał się wspólną własnością i czytelnik pochłaniający kolejne dokonania konwencji nie musiał być za każdym razem uświadamiany od zera, co to robot, a co dysza silnika rakietowego. Rodziło to dwojakie skutki uboczne. Z jednej strony, słabsi pisarze nie mogli często zapanować nad tą wspólną rupieciarną i pozwalali, aby konwencja muyślała za nich; z drugiej zaś fantastyka zaczęła się zamykać na tych, którzy owej graciarni nie znali. Czytanie SF stało się na długie dziesięciolecia wtajemniczeniem, wymagającym wprowadzających i specjalnej inicjacji. Nie sposób było przecież napisać kawałka SF bez używania neologizmów, oznaczających przedmioty jeszcze w realnej rzeczywistości nie istniejące!

Co, mówiąc nawiasem, i tak jest łatwizną. Tak naprawdę przecież język rozwija się nie przez neologizmy, ale głównie przez neosemantyzmy - starym słowom nadaje się nowe znaczenia. Cytowana tu "aplikacja" dziesięć lat temu oznaczała naszywkę na koszulkę, a "wibrator" to była za moich czasów taka metalowa wajcha u gitary elektrycznej. Tu stopień trudności, piętrzących się przed autorem, podnosi się wręcz przerażająco, a ryzyko wygłupienia się, jak dowodzi przykład z wibratorem, wzrasta skokowo. Spójrzmy choćby, jak fatalny pech przytrafił się braciom Strugackim, i to ich najgenialniejszej książce. Słowo "stalker", utworzone przez nich w pełnej zgodzie z logiką języka od to stalk - podkradać, względnie czaić się - z niewiadomych przyczyn zaczęło we współczesnej amerykańszczyźnie oznaczać... gwałciciela. Biedny Red Shoehart.

Zacząłem jednak ten felieton od cytowania słów, które choć wcale nie zostały wymyślone przez autorów SF, zdają się części publiczności równie niezrozumiałe jak ich neologizmy. A zarazem - są do pisania o pewnych sprawach niezbędne, jak przysłowiowy dżdż kani. No bo jakże tu opisać dialog czołgistów lub nurków bez laryngofonu albo komputer bez aplikacji? Nie da się.

Z pozoru wniosek z tego smutny: pewne kręgi czytelników zawsze będą nas, fantastów odrzucać, bo nie znają języka, w jakim piszemy. Otóż nie, wcale nie tak! Tak można było myśleć dawniej. Dziś zrobiło się odwrotnie, i to mnie właśnie cieszy, a i innych powinno. Dziś świat rzeczywisty zaczął językowo - przynajmniej w kwestii nazewnictwa, bo w bardziej skomplikowane zagadnienia nie chciałem się już wgłębiać - nadrabiać zaległości. Przy tym tempie rozwoju technologicznego nawet panny służące będą niedługo wiedziały, co zacz antymateria (czytałem, że podobno ją właśnie zsyntetyzowano - tylko troszkę, ale to tak, na początek). Mury językowego getta walą się z trzaskiem, szykujmy się do opanowania nowych mas czytelniczych!

Pewnie, może jeszcze przez pewien czas zostać malejąca z każdym rokiem grupa ludzi zacofanych, nie wiedzących, co to serwer, a co troubleshooter. Ja sam, jeśli miewam problemy z komputerową terminologią, pytam znajomych dwunastolatków. Oni zawsze wiedzą - więc mogę tę metodę z pełnym przekonaniem polecić czytelnikom.

Rafał A. Ziemkiewicz - okolice fantastyki - 1

---