1. Krajowy rynek ziemniaka, kierunki użytkowania i wymagania jakościowe

2. http://www.agro-info.org.pl/index/?id=285f89b802bcb2651801455c86d78f2a

Krajowy rynek ziemniaków podlega w ostatnich latach pewnym przemianom wiąże się to ze znacznym spadkiem ilości ziemniaków przeznaczanych na spasanie i przesunięciem obrotu ziemniakiem do sieci hiper- i supermarketów oraz giełd towarowych i hurtowni owocowo-warzywnych. Stopniowo rozwija się przetwórstwo spożywcze ziemniaka i w związku z tym wzrasta zainteresowanie i obrót ziemniakami przetworzonymi, są to najczęściej frytki i chipsy. Zakłady przetwórcze (np. Frito Lay Poland, Star Foods, McCain Poland, Farm Frites Poland) są najczęściej własnością inwestorów zagranicznych, którzy posiadają już dobrze zorganizowaną bazę surowcową, opartą najczęściej na odmianach zagranicznych. Firmy takie, w ostatnich latach, ograniczają liczbę dostawców ziemniaków (łącznie w kraju około 400), kosztem zwiększania powierzchni plantacji nawet do 50-80 ha. Od producentów wymaga się także płynności finansowej, wyposażenia w park maszynowy, także w deszczownie i urządzenia do sortowania i mycia ziemniaków oraz posiadania przechowalni. O atrakcyjności tego typu produkcji decyduje pewność zbytu zagwarantowana umowami kontraktacyjnymi.

Przemysłowy przerób ziemniaków został w dużej mierze ograniczony przez znaczne zmniejszenie się ilości odbiorców. Większość krajowego spirytusu produkowana jest ze zbóż (96,8%). Zaś zakłady produkujące skrobię wykorzystują swoje moce produkcyjne w około 60-65% ze względu na ograniczony regulacją unijną kontyngent skrobi do 144.985 ton. Przy plonach na poziomie 35 t/ha, bo takie osiągane są przez producentów ziemniaków skrobiowych, i skrobiowości około 20% pozwala to na uprawę zaledwie 25 tys. ha ziemniaków skrobiowych w całym kraju. Przewiduje się dalsze zwiększenie wykorzystania ziemniaków do produkcji frytek i chipsów, lecz to nie zrekompensuje spadku ich zużycia w przemyśle skrobiowym i spirytusowym.

Nowe regulacje prawne dotyczące rynku ziemniaków

W przypadku uprawy ziemniaków wsparcie finansowe dla producentów jest stosowane w bardzo ograniczonym zakresie i dotyczy tylko produkcji ziemniaków na cele skrobiowe (zostało opisane w części „Przemysł rolno-spożywczy. Produkcja skrobi, frytek, chipsów i in”). W krajach UE brak jest dotacji do produkcji ziemniaków jadalnych nie przetworzonych, te stanowią u nas w kraju wciąż około 32% (sprzedaż na konsumpcję i samozaopatrzenie) oraz ziemniaków uprawianych dla przemysłu spożywczego około 5,25%. Oznacza to, że cena tych ziemniaków regulowana będzie w znacznej mierze prawem popytu i podaży.

Krajowy rynek ziemniaków cechuje wciąż duże rozdrobnienie. Pojedynczy, mały producent rolny, w warunkach gospodarki rynkowej, ma nie wielkie szanse sprostać wymogom ilościowym i jakościowym produkcji ziemniaka. Wynikiem współpracy kilku producentów mogą być zrzeszenia producentów.

Z dniem 15 grudnia 2004 r., weszło w życie rozporządzenie w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na wspieranie grup producentów rolnych, objętej planem rozwoju obszarów wiejskich. W wykazie produktów lub grup produktów objętych pomocą finansową na wspieranie grup producentów rolnych znajdują się również ziemniaki. Główne cele tej pomocy finansowej to:
• podniesienie dochodów rolników przez zmniejszenie kosztów produkcji;
• poprawa jakości produkcji w wyniku zastosowania wspólnych technologii;
• opracowanie wspólnego systemu sprzedaży produktów;
• ustalenie zasad strategii informacyjnej.

Grupy producentów rolnych powinny wypracować system wspólnego przygotowywania ziemniaków do sprzedaży, obejmujący sortowanie, konfekcjonowanie, oznakowanie, transport do odbiorcy i wspólny zbyt. W tabeli 4 podano przykładowo koszty użytkowania maszyn w zależności od stopnia ich wykorzystania.

Tabela 4.

Rodzaj maszyny	Roczne wykorzystanie na powierzchni
	5 ha	15-20 ha
	zł/ha rocznie
Sadzarka Kombajn ziemniaczany Rozdrabniacz łęcin Sortownik Przyczepa do transportu Ładowacz i rozrzutnik obornika	888 460 27 190 43 199	57 368 21 150 36 151
Razem	1007	783

Źródło: Chotkowski 2001 r, na podstawie normatywów IBMER.

Grupy producenckie wpisane do rejestru od dnia 1 maja 2004 r. do dnia 15 grudnia 2004 r., składają wnioski o przyznanie pomocy w terminie do dnia 31 stycznia 2005 r. Wnioski należy składać do oddziału regionalnego Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR) właściwego ze względu na siedzibę grupy. W przypadku grup producenckich wpisanych do rejestru po 15 grudnia 2004 r., wnioski należy składać nie później niż sześć miesięcy od dnia wpisania grupy do rejestru. Wymaganym załącznikiem do wniosku jest wypis z rejestru grup producentów rolnych - decyzja administracyjna wojewody. Pomoc przyznaje, w drodze decyzji administracyjnej, dyrektor oddziału ARiMR.

Wnioski będą rozpatrywane według kolejności złożenia. Następnie, po rozpatrzeniu wniosku, będą wydawane decyzje administracyjne.

Pomoc będzie udzielana przez 5 lat od momentu powstania grupy w formie rocznych płatności. Kwota wsparcia zostanie wyliczona na podstawie rocznej wartości netto produkcji sprzedanej, wytworzonej w gospodarstwach członków grupy. O pomoc będą mogły się ubiegać grupy producentów rolnych, które rozpoczęły swoją działalność po przystąpieniu Polski do UE, przez 5 lat od dnia uzyskania przez nie decyzji o wpisie do rejestru grup. Pełen tekst ww. rozporządzenia dostępny jest na stronie http://www.abc.com.pl/serwis/du/2004/2391.htm zaś wzory wniosków na stronie http://www.abc.com.pl/serwis/du/2004/2464.htm

Pewne nadzieje wiąże się z dofinansowaniem integrowanej produkcji (IP) w uprawie ziemniaków.
W Polsce nie ma jeszcze regulacji prawnych określających funkcjonowanie integrowanej produkcji ziemniaków, choć niektóre gospodarstwa stosują jej elementy. Metodyka integrowanej produkcji ziemniaków oraz sposób jej certyfikacji jest dopiero opracowywany przez oddział IHAR w Jadwisinie. Są podejmowane działania, aby ten rodzaj produkcji ziemniaków był dofinansowywany z pieniędzy z UE, jak to ma miejsce w przypadku integrowanej produkcji w sadownictwie czy warzywnictwie. Podstawową regulacją z zakresu integrowanej produkcji w Polsce jest Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 26 lipca 2004 r. w sprawie integrowanej produkcji (Dz. U. nr 178 z 2004r, poz. 1833 i 1834), zawiera ono także wytyczne dotyczące roślin rolniczych, którą jest ziemniak

 

ZNACZENIE GOSPODARCZE ZIEMNIAKA

 

Kierunki hodowli ziemniaka	Kierunki użytkowania ziemniaka	Produkty pochodzenia ziemniaczanego (po uzupełnieniu )
JADALNE	SPOŻYCIE     /ludność/	-         dodatek do drugich dań, zup, sałatek, pierogów, kopytek -         gotowane, smażone, pieczone -         placki ziemniaczane -         frytki -         pyzy -         czipsy -         prażynki
PASTEWNE	PASZE   /zwierzęta/	-         parowane -         parowane zakiszone -         surowe -         suszone (płatki - susz ziemniaczany) -         wywar ziemniaczany
PRZEMYSŁOWE	PRZEMYSŁ -         gorzelniczy   -         ziemniaczany	-  lekarstwa -         spirytus  - kosmetyki                      - paliwo (lotnictwo)   -         krochmal -         mączka ziemniaczana (skrobia      ziemniaczana)

Producent ziemniaków poszukuje odmian o ustalonej renomie na rynku, plennych i odpornych na choroby, gdyż zwiększa to szansę szybkiej i korzystnej sprzedaży. Konsument jest coraz częściej zainteresowany kupnem ziemniaków o bardzo dobrych cechach zewnętrznych i dobrych walorach smakowych. Sprawę jakości bulw ziemniaków, w postaci nie przetworzonej, reguluje rozporządzenie z października 2003 roku, dostępne na stronie bap-sip.lex.pl/cgi-bin/demo.cgi przepisy rozporządzenia nie obejmują ziemniaków wczesnych i ziemniaków jadalnych przeznaczonych do przetwórstwa spożywczego i przemysłowego. Podane w tabeli 2 wymagania jakościowe określane są jako minimalne. Rozporządzenie to zastąpiło nieobowiązujące już polskie normy: ziemniaki jadalne wczesne PN-R-74553 i ziemniaki jadalne PN-R-74450 oraz badanie jakości ziemniaków PN-82/R-74456. Natomiast sposób pobierania próbek ziemniaków do badań jest opisany w PN-R-74452 (jak większość polskich norm jest to dokument dobrowolny po 1 stycznia 2003 r., na który wciąż można się powoływać w kontraktach). Rozporządzenie opracowano bazując na standardach międzynarodowych OECD i polskich normach. Wymagania odnośnie wielkości bulw dostosowano do standardów międzynarodowych. Należy dodać, że wejście Polski do UE, nie oznaczało tutaj „nowej jakości”, do niedawna obowiązujące w polskich normach wymagania były w dużej mierze zbieżne z wprowadzonymi w rozporządzeniu. Z uwagi jednak na wymogi rynku, poszczególni jego uczestnicy podnoszą wymagania i wprowadzają dodatkowe obwarowania. Przykładem mogą być tutaj wymagania, co do wielkości bulw, gdzie jako frakcję niehandlową często podaje się już bulwy poniżej 40 mm średnicy, a rozporządzenie dopuszcza także bulwy mniejsze. Szczegółowe wymagania poszczególnych kupujących ziemniaki określane są w kontraktach, dla których ww. rozporządzenie może być podstawą.

W rozporządzeniu nie sprecyzowano wymagań dotyczących opakowań i sposobu ich oznakowania, gdyż zostały one określone wcześniej w ustawie o jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych (Dz. U. z dnia 24 stycznia 2001 r.) w następujący sposób:

• opakowania artykułów rolno-spożywczych wprowadzanych do obrotu powinny zapewniać zachowanie cech istotnych dla danego rodzaju artykułu, decydujących o jego tożsamości,

• znakowanie artykułów rolno-spożywczych powinno być wykonane w języku polskim, w sposób czytelny, zrozumiały i widoczny, a w odniesieniu do artykułów rolno-spożywczych w opakowaniach jednostkowych - także w sposób nieusuwalny,

• artykuły rolno-spożywcze należy znakować poprzez zamieszczenie informacji zawierającej nazwę artykułu oraz innych, istotnych z punktu widzenia nabywcy, informacji niezbędnych do identyfikacji tego artykułu,

• dla artykułów rolno-spożywczych w opakowaniach jednostkowych informacje, o których mowa wcześniej, powinny być umieszczone na opakowaniu albo na etykiecie, obwolucie lub zawieszce trwale przymocowanej do opakowania,

• w przypadku artykułów rolno-spożywczych nieopakowanych albo w opakowaniach zbiorczych nazwa artykułu oraz inne informacje, o których mowa wcześniej, są zamieszczone w dokumentach przewozowych i podane na wywieszkach w miejscu sprzedaży.

W praktyce powszechnie spotyka się opakowania etykietowane, na życzenie odbiorcy przy większych zamówieniach może też być umieszczany kod paskowy. Konieczność rejestracji producentów i dystrybutorów ziemniaków spowodowała, że etykiety obecnie znajdują się już na każdym opakowaniu ziemniaków. Znaczną część ziemniaków sprzedawanych w super- czy hipermarketach stanowią ziemniaki pakowane w małe opakowania: 1; 2; 2,5-5, 10 kg doczyszczane na sucho bądź na mokro. Na rynku hurtowym powszechne jest także wykorzystywanie worków siatkowych 25-30 kg. Ważną sprawą jest uwzględnienie 2% poprawki, przy konfekcjonowaniu ziemniaków w jakiekolwiek opakowania, na straty naturalne zachodzące w bulwach (oddychanie, parowanie) i masę opakowania. Przykładowo przy pakowaniu, w worki 25 kg, poprawka ta wyniesie + 0,5 kg. W obrocie ziemniakami luzem przydatna może być informacja, że 1 m³ bulw waży około 630-700 kg, zaś 1 tona bulw zajmuje objętość około 1,42-1,59 m³.

W obrocie handlowym, podziału wszystkich odmian ziemniaków dokonano na podstawie stopnia dojrzałości bulw. Za ziemniaki jadalne wczesne (młode) uznaje się te zebrane do 20 lipca, ziemniaki zebrane po tym terminie zaliczane są do tzw. ziemniaków jadalnych.

Partie ziemniaków (np. przyczepę, wagon kolejowy, opakowania jednostkowe) dyskwalifikuje obecność bulw: porośniętych kiełkami powyżej 3 mm, nadmiernie zawilgoconych na powierzchni oraz obecność bulw:

• zaparzonych - bulwy pozbawione turgoru, z oznakami więdnięcia, z widocznym zaciemnieniem miąższu na przekroju, rozciągającym się między powierzchnią bulwy a pierścieniem wiązek przewodzących, niekiedy sięgającym w głąb miąższu, a czasami z pękającym miąższem;

• zapleśniałych - bulwy pokryte pleśnią na części lub całej powierzchni;

• zmarzniętych - bulwy, w których po skaleczeniu skórki paznokciem lub na przekroju wyczuwa się kryształki lodu, lub bulwy miękkie, z których wycieka woda; na przekroju tkanki zdrowej i obumarłej tworzy się strefa zaciemniona lub nieregularna szczelina;

• zanieczyszczonych środkami ochrony roślin - bulwy z pozostałością środków ochrony roślin w formie stałej, ciekłej lub z pozostałością obcych zapachów.

Tabela 2. Wymagania jakościowe dla ziemniaków wczesnych i ziemniaków jadalnych

Lp.	Wymagania jakościowe	Ziemniaki wczesne	Ziemniaki jadalne
1.	Wielkość bulw:
		1) minimalna średnica bulw okrągłych i okrągło-owalnych	poprzeczna 28 mm	poprzeczna 35 mm
		2) minimalna średnica bulw podłużnych	poprzeczna 28 mm	poprzeczna 30 mm, a podłużna 2 razy większa od poprzecznej
	2.	Maksymalny udział wagowy bulw:
		1) zazieleniałych1)	do 1%	łącznie do 2%
		2) z wadami wewnętrznymi2)	nie dotyczy
		3) porażonych zgnilizną3)	do 1%	do 1%
		4) zanieczyszczonych mineralnie4) i organicznie5)	do 2%	do 1%
		5) o mniejszej średnicy, niż określono dla bulw wymienionych w lp. 1	do 3% (nie mniejszej jednak niż 15 mm)	do 2% (nie mniejszej jednak niż 28 mm)
		6) porażonych parchem zwykłym6)	nie dotyczy	do 3%
		7) uszkodzonych7)	do 2%	do 3%
		8) niekształtnych8)	nie dotyczy	do 3%
		9) niedojrzałych9)		do 2%
		10) innych odmian10)	do 2%	do 2%
3.	Maksymalny łączny udział wagowy bulw, o których mowa w lp. 2 pkt 1 i 3 - 5	do 5%	nie dotyczy
4.	Maksymalny łączny udział wagowy bulw, o których mowa w lp. 2 pkt 1-7	nie dotyczy	do 6%
5.	Maksymalny łączny udział wagowy bulw, o których mowa w lp. 2		do 8%

Źródło: Rozporządzenie MRiRW (Dz. U. z 2003r. Nr 194, poz. 1900),

Objaśnienia:
¹⁾ bulwy o zielonej barwie występującej:

• w przypadku ziemniaków wczesnych - na powierzchni większej niż 1/8 bulwy, którą można usunąć przy zwykłym obieraniu,

• w przypadku ziemniaków jadalnych - na powierzchni większej niż 1/8 bulwy, sięgającej w głąb miąższu powyżej 5 mm;

²⁾ bulwy z rdzawą, czarną, szarą plamistością oraz z pustowatością serc;
³⁾ bulwy porażone suchą zgnilizną [Fusarium sp., Alternaria sp.], gangreną [Phoma foveata], mokrą zgnilizną [Erwinia (Pectobacterium) carotovora (Jones) Holland., Bacillus sp., Clostridium sp., Pseudomonas sp.], zarazą ziemniaka [Phytophthora infestans de Bary] itp.;
⁴⁾ bulwy zanieczyszczone grudkami ziemi, kamieniami;
⁵⁾ bulwy zanieczyszczone częściami łętów, słomy, chwastów, obłamanych kiełków;
⁶⁾ bulwy pokryte plamami, których łączna powierzchnia jest większa niż ¼ powierzchni bulwy [Streptomyces scabies (Thaxt) Waksem. Et Henr. Syn. Actinomyces scabies (Thaxt) Güss];
⁷⁾ bulwy uszkodzone mechanicznie lub przez szkodniki:

• w przypadku ziemniaków wczesnych - na głębokość większą niż 3,5 mm lub bulwy z płytszymi uszkodzeniami występującymi na powierzchni większej niż 1/5 bulwy,

• w przypadku ziemniaków jadalnych - na głębokość większą niż 5 mm

⁸⁾ bulwy:

 zdeformowane - wyraźnie różniące się od typu odmianowego,

 dzieciuchowate - z wtórnymi naroślami,

 wrzecionowate - zakończone stożkowo przy stolonie;

⁹⁾ bulwy o łuszczącej się, nieskorkowaciałej skórce, która na skutek lekkiego potarcia palcem złuszcza się;
¹⁰⁾ bulwy określonej odmiany, których jednolitość określa się organoleptycznie na podstawie kształtu, głębokości oczek, barwy skórki i barwy miąższu na przekroju;

Powyższe przepisy pozwalają na pewne ilości w partii (np. opakowaniu jednostkowym, palecie, środku transportowym) bulw z wadami oraz zanieczyszczeń, w przypadku ziemniaków wczesnych jest to maksymalnie 5%, zaś zbieranych po 20 lipca 8%. Bulwa jest żywą, zmodyfikowaną częścią podziemnej łodygi ziemniaka, która bardzo łatwo podlega uszkodzeniom na długiej drodze jego mechanicznego „przemieszczania” (zbiór, transport z pola, rozładunek, etap dosuszania i dojrzewania, sortowanie, pakowanie, transport, sprzedaż). Dlatego też coraz wyższe wymagania konsumenta muszą uwzględniać cały trudny proces przygotowania bulw do sprzedaży, ważne jest aby wszystkie jego etapy odbywały się w temperaturze co najmniej +10oC. Z badań ankietowych wynika, że rolnicy wciąż mają duży problem z ograniczeniem uszkodzeń mechanicznych, w dalszej kolejności z zazielenieniem bulw, porażeniem parchem zwykłym i przez szkodniki glebowe. Znalezienie pojedynczej lekko uszkodzonej czy zazielenionej bulwy nie może jednak oznaczać dyskwalifikacji partii, czego dowodem są przedstawione powyżej wymagania jakościowe.

Do odmian ziemniaków o najwyższej odporności bulw na uszkodzenia (ocena 7 i powyżej, w skali 9. stopniowej), należą: Aster, Bard, Lord, Orlik, Ruta, Albina, Bila, Perkoz, Sumak, Baszta, Ibis i Sante. Zaś najbardziej wrażliwe (ocena 2, w skali 9. stopniowej) są bulwy odmian: Albatros, Anielka, Danusia, Fianna, Hinga, Jasia, Meduza, Nimfy, Omulew, Pasja, Rumpel, Saturna, Signal, Skawa, Umaik, Wolfram, Zeus.

Do dodatkowych wymagań określonych przez IHAR Jadwisin, jakie powinien spełniać ziemniak jadalny konfekcjonowany należą:

• regularny kształt (≥7 w skali 9. stopniowej),

• płytko wysadzone oczka (≥7 w skali 9. stopniowej),

• gładka skórka (ładnie wyglądająca po umyciu),

• dobry smak (≥7 w skali 9. stopniowej),

• odpowiedni typ konsumpcyjny (A, AB, B, BC, C) w zależności od preferencji konsumentów,

• mała zdolność do ciemnienia miąższu bulw surowych i po ugotowaniu.

Strona | 1

---