STEFAN ŻEROMSKI LUDZIE BEZDOMNI
1.Praca nad powieścią:
To 5. z kolei książka Żeromskiego. Powstawała w latach 1898-99- pisana była w pośpiechu ze względu na konieczność dotrzymania terminu. Szybko ukazała się na rynku wydawniczym.
2.Materiały:
Żeromski nie ukrywał zbierania materiałów do powieści- odbył między innymi podróż do Dąbrowy Górniczej, żeby zobaczyć życie Zagłębia. Opisy w powieści musiały być dokładne, gdyż często stanowiła ona jedyne źródło informacji. Wszystkie miejsca w powieści pisarz znał z obserwacji, opisywał je z wielką troską o autentyzm. Wskazywano także niejednokrotnie na związki postaci z życiem autora- np. pierwowzorem Joasi miała być żona pisarza- Oktawia.
Żeromski to wychowanek pozytywistyczno-naturalistycznego scjentyzmu, znał wagę rzeczowej obserwacji. Wyznawał zasadę, że pisarz to uczony, który powinien badać świat (metoda sumiennego zbierania materiałów i rzeczowego opisu). Ale są to zawsze tylko inspiracje- zmienione przez pisarza w dzieło sztuki. Z materiału realności kreuje postaci fikcyjne. Materiały te to całe życie pisarza- spędzone w różnych środowiskach, wśród różnych ludzi. Bezpośredni materiał do powieści współczesnej dały obserwacje życia i pracy działaczy socjalistycznych.
3.Książka-czyn:
Powieść dosłownie otwiera XX wiek (wydana 1899/1900). Otwiera także nowy świat literacki- wraz z Wyspiańskim i jego Weselem. Powieść stała się wielkim przeżyciem pokoleniowym- formułowała przemyślenia młodych. Żeromskiego okrzyknięto pisarzem- budzicielem, pasowano go na wieszcza narodowego, kontynuatora romantyzmu, na symbol Polski walczącej i niepodległej. Z inspiracji tej powieści powstały cenne inicjatywy społeczne. Żeromski dokonuje też reorientacji literatury w skali Młodej Polski.
4.Powieść społeczna:
To powieść współczesna dająca przekrój najważniejszych spraw ówczesnych. Przewodnikiem po tych sprawach uczynił młodego i wrażliwego inteligenta. Na jego przykładzie pokazuje problem życia robotników wielkoprzemysłowych i rolnych. To powieść o świecie rozdartym- o dwóch światach: ziemiańskim i burżuazyjnym (klasa pracująca). To syntetyczny obraz rzeczywistości. Świat przedstawiony jest na zasadzie kontrastu- kontrastu natury społecznej. Z jednej strony jest świat bogactwa, piękna i kultury- a z drugiej świat klas pracujących pełen nędzy, brzydoty i nieludzkości. Opis strasznych dzielnic nie ma w literaturze sobie równych. Pisarz uzmysławia czytelnikowi, że taki świat pociąga za sobą choroby i patologie. Każdy fragment tego miejsca staje się częścią wielkiego społecznego oskarżenia. Inaczej jest w opisach zakładów przemysłowych- Żeromski staje się pierwszym z wielkich piewców pracy.
Autor pokazuje świat wyzysku i przedstawia ludzi zbuntowanych przeciw niemu- naturalistyczne opisy miały być oskarżeniem, pokazaniem nierozwiniętych zagadnień.
5.Interpretacja tytułu:
Bezdomność lumpenproletariatu Paryża i Warszawy, bezdomność klasy robotniczej żyjącej w opłakanych warunkach mieszkaniowych. To dosłowne, społeczno-ekonomiczne znaczenie.
Znaczenie w sensie metaforyczno-symbolicznym to niezgoda na zastany świat, to brak stabilizacji w życiu, to oderwanie od stałego miejsca (np. z powodu pracy). Ten typ reprezentują w powieści Wiktor Judym i Joanna. To tęsknota za domem i ziemią rodzinną. To odczucie dosłownego i społecznego sieroctwa. To społeczna bezdomność ludzi, którzy muszą opuszczać własne domy i iść w świat. Ale rozstaniu temu towarzyszy świadomość, iż chcąc iść naprzód, trzeba rozstać się z domem- bo to ostoja zacofania. Żeromski akceptuje stan wydziedziczenia, bo jest on konieczny dla społecznego rozwoju.
Bezdomność oznaczająca ludzi bez własnego państwa, to bezdomność narodu- stąd pojawiający się topos pielgrzyma. Taki jest Judym, który odrzuca perspektywę domu-rodziny na rzecz domu-ojczyzny, domu-społeczeństwa.
Bezdomność w sensie egzystencjalnym- obcość, wykorzenienie człowieka w świecie, poczucie nieprzystosowania, samotności (tak jak odczuwa to epoka modernizmu). To postać Koreckiego- w jego samotności i lęku przed światem zawarty został dekadentyzm.
6. Dr Judym albo literackie narodziny nowego człowieka:
Żeromski wprowadza nowego bohatera- wrażliwego na krzywdę, zdolnego do współczucia innym. Najważniejszą jego cechą była niezgoda na zastany świat, poczucie potrzeby reform społecznych. Judym jest młody i pełen energii, szuka dopiero swojej drogi życiowej, jest niespokojny. To proletariusz z urodzenia i z wyboru, należy do tzw. inteligentnego proletariatu (czyli inteligencji związanej z klasą robotniczą). Ma silne poczucie związku własną klasą i obowiązków wobec niej. Wyposażony w dyplom lekarski podejmuje realizację pozytywistycznego programu i chce leczyć, zapobiegać chorobom, podnosić poziom higieny (trzeba żądać, aby kwestie warunków higienicznych stały się sprawą pracodawców). Odwołuje się, próbuje namówić do współpracy we wioskach lekarzy, do rewolucyjnych form działania (strajk). Świat lekarski odrzuca jednak reformatora- Judym w pojedynkę rozpoczyna działalność filantropijną- której sens odrzucał w Warszawie. Szybko je odrzuca po konflikcie dotyczącym stawów. Rozpoczyna wędrówkę w nieznane- trafia do Zagłębia, gdzie stan determinacji i gniewu osiąga swe apogeum. Przed Joasią broni konieczności poświęcenia się. Jest wewnętrznie rozdarty (symbol rozdartej sosny)- jego wybór jest tragiczny, obie racje (życie własne-poświęcenie) są równie ważne, a wybranie jednej skazuje drugą na zagładę. Dramatyczny wybór rodzi jednak bohaterstwo.
System wartości Judyta dopiero się kształtował- nie miał w literaturze swego kształtu. To człowiek zbuntowany, niepokorny, który nie umiał i nie chciał znosić krzywdy społeczeństwa. Ma świadomość konieczności zmieniania świata. To człowiek aktywny. Mimo, iż nie podoba mu się słowo „socjalizm”- socjaliści uznali powieść za swoją.
Judym to upór, energia, determinacja- mimo, iż idzie od klęski do klęski. Mimo oporu społeczeństwa nie traci wiary, umacnia się w swej drodze. Jego osobowość psychiczna jest obsesyjnie wręcz osnuta wokół sprawy odpowiedzialności za świat.
Powieść to wielka dyskusja światopoglądowa- między Koreckim a Kalinowiczem. Kontekstem są współczesne systemy filozoficzne: skrajny utylitaryzm i skrajny indywidualizm. Korzecki formułuje swoją tezę. Humanizm- człowiek jest miarą wartości! Cierpienie i ofiara są koniecznością- nie są programem ani ideałem Żeromskiego.
To, co istotne w powieść to coś co dzieje się miedzy ludźmi. Podstawą rozumienia człowieka było społeczeństwo- wypracowanie laickiego, heroicznego humanizmu.
Żeromski od zawsze rozumiał rolę wielkiej tradycji w kształtowaniu współczesności. W okresie tworzenia powieści pisarz zaangażowany był w pracę socjalizującej inteligencji (zwróconej ku sprawom socjalnym i egzystencjalnym). Na pierwszym planie są kwestie socjalne (higiena, warunki życia). Obce było mu pojęcie walki klas- przeciwstawiał mu nakaz braterstwa i miłości! Wiązało się to z marzeniem socjalistów o rewolucji moralnej (zainspirowany myślą E.Abramowskiego)- odwoływał się do filozofii moralnej romantyków, do koncepcji socjalizmu utopijnego: Mickiewicza i Lelewela. Romantyczny charakter ma też myślenie Joasi i wypowiedź Korzeckiego.
W ówczesnych warunkach czytania aluzyjnego romantyzm traktowano hasłowo jako znak wywoławczy (odsyłający do całej gamy zjawisk- np. haseł równościowych i wolnościowych). Żeromski określa myślenie ówczesnego człowieka kulturalnego na styku wielu nurtów- w zgodzie z synkretyzmem epoki modernizmu, tworzy koncepcję człowieka otwartego na wielość uzupełniających się kierunków humanizmu europejskiego od antyku (odwołanie do Platona) przez chrześcijaństwo, romantyzm po współczesność. Buduje przy tym syntezę przeszłości. Wyrazicielem tego jest Judym. Łączy pozytywistyczny kult pracy z romantycznym poświeceniem, buntem przeciw krzywdzie. To romantyczny organicznik.
To powieść współczesna, krypto-polityczna, bo na powieść stricte społeczno-polityczną nie było wówczas warunków. Była to jednak zapowiedź burzy rewolucyjnej z 1905 roku.
7.Joasia:
Ma najwięcej cech biografii Żeromskiego: dzieciństwo, trudne wchodzenie w dorosłość, prowadzenie dziennika, obserwacje społeczno-obyczajowe, ocena ludzi niepracujących, stosunek do natury. Pełni rolę łączniczki z innymi postaciami literackiego świata Żeromskiego. Odrzuca model „siłaczki” i przyjmuje pozytywistyczne oświecenie i pracę dla ludu.
Należy do postaci wykorzenionych-samotnych i bezdomnych. Sama musi przebijać się przez życie, sama układa scenariusz swojego losu. Właśnie ta samodzielność i możliwość wyboru kształtu własnego życia to największe osiągnięcia emancypacji tego czasu. Jej dziennik pokazuje analizę psychologii bohaterki w trakcie tego usamodzielniania się.
Joasia chce jednak przewartościowania swych ideałów- pod wpływem lektury Nietzschego. Teraz to życie staje się dla niej główną wartością- liczy się dom, mąż i dzieci. Ta propozycja zostaje jednak odrzucona przez Judyma- mimo, iż Joasia próbuje go do tego nakłonić.
8.Bohaterowie drugiego planu:
Zwłaszcza Wiktor i inżynier Korzecki. Obaj zamieszani w działalność nielegalną.
WIKTOR- brat Judyma, robotnik i konspirator, z powodu nielegalnej działalności musi opuścić kraj. Jest niepokorny i świadomy własnej godności, niepogodzony z krzywdami świata. Według Żeromskiego to jedna z najwartościowszych postaci w świecie przedstawionym.
KORZECKI-nie zgadza się z istniejącym porządkiem świata. Nie jest człowiekiem czynu, ale nosicielem i swoistym medium problemów utworu. To typowe dziecko wieku nerwowego- nadwrażliwiec, dekadent, niespokojny wewnętrznie, nieprzystosowany. Zafascynowany jest śmiercią- jej bliskością i koncepcją wyzwolicielki. Jako jedyny żyje w klimacie ówczesnej literatury (zna też dobrze romantyzm). Za jego pomocą wprowadza pisarz problematykę filozoficzna do powieści (zwłaszcza pytania dotyczące człowieka), ton niepokoju metafizycznego (charakterystycznego dla Młodej Polski) i dręczy bohatera lek przed próżnią. Bohater w końcu popełnia samobójstwo- uzasadniając swą decyzję myślą sokratejską. Żeromski broni tym moralnego prawa jednostki do śmierci z wyboru, gdy nie może sobie poradzić z otaczającym światem. Przyczyną nieszczęścia jednostki jest często nadwrażliwość, która rodzi ból istnienia i gniew bezradności. Bohater często reaguje nieproporcjonalnie do zła. Żeromski pokazuje wspólnotę duchowa i uczuciową w niezgodzie na zastany świat między dekadentami i rewolucjonistami.
9.Struktura postaci powieściowych:
Walka bohaterów toczy się równocześnie ze światem zewnętrznym i z samym sobą. Judym poświęca się dla proletariatu, ale nie wszystkich jego reprezentantów kocha. Wielu rzeczy nie wie o sobie, nie zawsze może sobie zaufać. Jego wnętrze nie jest jednolite i harmonijne. Często instynkty działają w nim wbrew jego świadomości. Żeromski podkreśla ten brak równowagi wnętrza ludzkiego, które jest w ciągłym ruchu, przemienia się. Dzięki tej wiedzy autor może przedstawiać swych bohaterów od wewnątrz- poprzez odtwarzanie poszczególnych stanów psychicznych unaoczniających proces przeżywania i doznawania świata. Często pisarz używa w tym celu obrazowych ekwiwalentów- stąd ogromna rola przyrody w powieści, symboliki i formy dziennika.
DZIENNIK-najlepsza forma dla analizy psychologicznej, umożliwia wprowadzenie informacji o miejscu bohatera w świecie- to okno na świat przedstawiony.
Postacie Żeromskiego dzięki analizie psychologicznej stają się mediami osobowości pisarza, za pomocą których przedstawia nurtującą go problematykę. Występują oni często jako porte parole autora. Dzięki temu są pełne życia i autentyzmu. Postaci dalszego planu prezentowane są z zewnątrz- przez opis- i nie maja tak doniosłej roli. Mimo to są to często barwne figury.
10.Kompozycja powieści:
Luźna budowa- to powieść nastrojowa, oparta na zasadzie odpowiedniości (np. pejzaż odpowiada stanom duszy). Autor posługuje się techniką symboliczno-nastrojowa, dokonując w ten sposób liryzacji prozy (nasycił ją elementami charakterystycznymi dla poezji). Ogromną rolę odgrywa tu symbolika- tak charakterystyczna dla modernizmu (zwłaszcza symbol pawia- znak niewypowiedzianego, tajemnicy śmierci, spotkania z Bogiem: rozdział Asperges me).
Zakończenie to kondensacja problematyki i symboliki: ogień, pożar (oznaka rewolucji), sosna (rozdarcie serca, zapowiedź kosztów rewolucji z 1905 roku).
Krańcowość powieści- dramatyzmowi i tragiczności towarzyszy humor i ironia. Żeromski nie boi się dysonansowości. Humorystyczne rozdziały miały rozładowywać zagęszczoną atmosferę utworu.
Koncepcji otwartej powieści służył dziennik- cieszący się w modernizmie ogromną popularnością. Może on zawierać wszystko, być otwartym na każdy aspekt życia. Przy tym służył liryzacji prozy.
Żeromski tworzy nowy rodzaj powieści- powieść nastrojową , młodopolską- przełamuje zasady ścisłej fabularności, operuje zasadą mieszania technik.
11.Stylistyka powieści:
Łączy w sobie cechy stylu pozytywistycznego i modernistycznego. Z tradycją realistyczną i naturalistyczną wiąże ją rzeczywistość i obiektywizm informacyjny. W percepcji świata uczestniczą zmysły- stąd ostre widzenie świata tak charakterystyczne dla naturalistów. W opisach miejsc widać naukowość i drobiazgowość oraz biologiczny punkt widzenia. Z drugiej strony wszechobecny w opisie człowieka jest emocjonalizm (nagromadzenia, powtórzenia, metaforyka). Klasyczny dla modernizmu jest tzw. potrójny epitet, maksymalnie zmetaforyzowany, synestezja, subiektywizm i liryzacja.
Obecny humor i ironia towarzyszy zwłaszcza Judymowi. W przypadku Joasi mamy do czynienia z autoironią, która jest świadectwem krytycznej świadomości. Ironia jest sposobem dystansowania się narratora i bohaterów wobec przeciwieństw losu i jest to zarazem sposób na pohamowanie liryzmu i patosu.
Każdy z bohaterów cechuje się zindywidualizowanym językiem o charakterze społecznym.
Żeromski ogromną wagę przyłożył do roli tradycji językowej i kulturowej- stad liczne cytaty i stylizacje biblijne- zwłaszcza tam, gdzie współczesny język nie wystarczał.
1