GRY DYDAKTYCZNE
WSTĘP
Jednym z zadań nauczyciela w procesie nauczania jest zorganizowanie przyjaznego dla ucznia środowiska uczenia się, a w nim najkorzystniejszych sytuacji dydaktycznych na miarę posiadanego zasobu wiedzy pedagogicznej. Tworząc środowisko dydaktyczne nauczyciel powinien pamiętać, że najskuteczniejszą metodą uczenia się jest uczenie się w działaniu inaczej zwane uczeniem się przez doświadczanie, bądź aktywne uczestnictwo. Takich doświadczeń dostarcza stosowanie przez nauczyciela aktywizujących metod nauczania, od prostych zabiegów uatrakcyjniających lekcje, po duże między przedmiotowe przedsięwzięcia podejmowane w ramach metody projektów.
METODY NAUCZANIA
Skoro dobór właściwych metod nauczania odgrywa tak ważną rolę w procesie nauczania-uczenia się zdefiniujmy samo pojęcie. Otóż, metoda nauczania to celowo i systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiający uczniom opanowanie wiedzy wraz z umiejętnością posługiwania się nią w praktyce, a także rozwijanie zdolności i zainteresowań poznawczych.
Metody nauczania można podzielić na aktywizujące (nauczania) i aktywne (uczenia się). W metodach aktywizujących:
akcent przeniesiony jest z programu nauczania na osobę uczącą się i rozwijanie jej kompetencji,
uczący się jest aktywnym podmiotem zdobywającym wiedzę drogą własnych doświadczeń i poszukiwań,
nauczyciel wspomaga uczącego się poprzez stworzenie mu sposobności do doświadczeń, zaangażowania emocjonalnego czy samodzielnego przemyślenia problemu,
w grupie uczących się wykorzystywane są procesy dynamiki grupy.
Porównajmy ze sobą kilka metod nauczania pod kątem czynności wykonywanych przez ucznia i nauczyciela w czasie zajęć prowadzonych daną metodą:
wykład - uczeń próbuje notować, słuchać, nauczyciel mówi;
pogadanka - nauczyciel mówi, pyta, uczeń zabiera głos lub odpowiadają koledzy, często może się pogubić;
test przewodni - uczeń zbiera informacje, projektuje, wykonuje, nauczyciel nadzoruje;
gra dydaktyczna - uczeń zbiera informacje, pokonuje trudności, rozwiązuje problemy, weryfikuje wyniki, opracowuje strategię, szuka rozwiązań lub je przewiduje, współpracuje z kolegami, nauczyciel pilnuje przestrzegania reguł i jest arbitrem.
Wybierając metodę nauczania do przeprowadzenia zajęć z danego tematu należy się zastanowić czy:
wzbudzi zainteresowanie ucznia,
jest czasochłonna,
będzie skuteczna w przekazywaniu wiedzy i umiejętności,
wpłynie na kształtowanie postaw ucznia,
wymaga zastosowania dodatkowych (niestandardowych) środków dydaktycznych,
zaktywizuje uczniów,
uda się w licznej klasie,
wzmocni atmosferę zaufania w klasie,
pozwoli na łatwe ocenianie prac ucznia?
POJĘCIE GRY (ZABAWY) DYDAKTYCZNEJ
W literaturze fachowej spotyka się różne definicje i pojęcia gier i zabaw dydaktycznych. Na przykład:
Gry dydaktyczne to rodzaj metod kształcenia należących do grupy metod problemowych i organizujących treści kształcenia w modele rzeczywistych zjawisk, sytuacji lub procesów w celu zbliżenia procesu poznawczego ucznia do poznania bezpośredniego. K. Kruszewski Gry dydaktyczne - zarys tematu. Kwartalnik Pedagogiczny 2/1984
Zabawa dydaktyczna to zabawa, która bazuje na podstawowej funkcji psychiki dziecka, na potrzebie zabawy - wywiera świadomie wpływ na jego czynności umysłowe. E. Talarczyk Zbiór gier i zabaw dydaktycznych Warszawa 1985
Zabawa dydaktyczna to taka zabawa, która prowadzi z reguły do rozwiązania jakiegoś założonego w niej zadania. Natomiast gra dydaktyczna to odmiana zabawy polegająca na respektowaniu ustalonych ściśle reguł i wymagająca wysiłku myślowego. W. Okoń Słownik pedagogiczny PWN Warszawa 1975
Jak można wywnioskować z powyższych definicji pojęcie zabawy dydaktycznej jest szersze od pojęcia gry dydaktycznej. Każda gra dydaktyczna jest zabawą, natomiast nie każda zabawa jest grą dydaktyczną. Główną cechą różniącą grę od zabawy jest to, że celem wykonywanych czynności podczas gry jest wygrana jednej ze stron. J ta właśnie chęć wygrania jest napędem do maksymalizacji wysiłku intelektualnego uczestników, co po przez stosowny wybór reguł gry powinno być wykorzystane dla celów dydaktycznych. Gra dydaktyczna charakteryzuje się następującymi wyborami reguł:
wykonanie posunięcia zgodnego z regułami gry wymaga wykonania operacji, której wykonanie stanowi bezpośredni cel nauczania,
każde udoskonalenie strategii gry jest związane z odkryciem właściwości lub zależności, której poznanie stanowi bezpośredni cel nauczania.
Reasumując. Przez grę dydaktyczną należy rozumieć czynności wykonywane przez osoby/zespoły uczestniczące w grze (co najmniej dwa), postępujące zgodnie z ustalonymi wcześniej regułami. Głównym cele osób/zespołów jest wygranie. Działania i kroki wykonywane przez osoby/zespoły nie są ustalane poprzez reguły gry, lecz podyktowane są świadomym wyborem grających, bądź przypadkiem. W pierwszym przypadku o zwycięstwie decyduje wysiłek intelektualny oraz pomysłowość grających, czego efektem jest wybór właściwej strategii.
FUNKCJE I ZALETY GIER (ZABAW) DYDAKTYCZNYCH
Najczęściej wyróżnia się następujące funkcje gier dydaktycznych:
dydaktyczne: stanowią środek do wyrównania braków w rozwoju intelektualnym uczniów,
poznawcze: uczą formułowania i weryfikowania hipotez,
motywacyjne: chęć wygrania jest motywacją do zmaksymalizowania wysiłku intelektualnego,
wychowawcze: kształtują postawy koleżeńskie, uczą opanowania i cierpliwości, wyrabiają nawyki przestrzegania dyscypliny i reguł gry, uświadamiają graczom potrzebę współdziałania i potrzebę podporządkowywania się interesom grupy.
Zastosowanie w procesie nauczania-uczenia się gier dydaktycznych niesie ze sobą wiele zalet. Właściwie dobrane gry mogą spełnić wiele pozytywnych funkcji w procesie nauczania i dać wiele korzyści uczniom. Gry dydaktyczne stanowią doskonałe narzędzie motywujące do pracy ucznia, szczególnie ucznia nieśmiałego lub przekonanego o swoim braku zdolności w danej dziedzinie. Ważne jest również to, że gry są prowadzone między uczniami, a nie w relacji uczeń - nauczyciel. Uczeń kontaktuje się ze swoim kolegą, równorzędnym partnerem, co w zdecydowany sposób ogranicza elementy stresu i lęku. Gra kojarzy się uczniowi z pewnymi elementami luzu, zabawy, co poprzez odpowiednie zaangażowanie emocjonalne pozwala przezwyciężyć obawy przed włączeniem się do wspólnego działania. Zaletą gier jest także to, że mogą w pewnym stopniu uwolnić nauczyciela od obowiązku ciągłego kontrolowania pracy ucznia. Rola nauczyciela ogranicza się głównie do rozstrzygania spornych sytuacji. Pomyłki i błędy są wyłapywane przez uczestników gry.
ISTOTA GRY (ZABAWY) DYDAKTYCZNEJ
Na czym więc polega istota gry? Grę ogólnie można zdefiniować jako „aktywność, obejmującą interakcję między jednostkami lub grupami, dążącymi do realizacji określonych celów. Środki służące osiągnięciu tych celów, wyznaczane są przez reguły gry.” Korzystając z powyższej definicji możemy wskazać na główne cechy gry:
aktywność uczących się,
interakcję między nimi,
celowo organizowaną sytuację dydaktyczną,
konkurencję między uczestnikami gry,
określenie reguł gry wyznaczających zakres i rodzaj czynności wykonywanych przez graczy.
Rywalizacja stanowi istotną motywację do gry. Zadaniem nauczyciela jest więc tworzenie takich sytuacji, aby zachęcić do działania, wysiłku intelektualnego (uczenia się) graczy. Ogólnie wygląda to następująco:
Nauczyciel przygotowuje sytuację wyjściową w której uczniowie działają w obrębie określonego przypadku. Obserwują efekty swojego działania. Jeżeli je rozumieją oznacza to, że nauczyli się jak mają działać w określonej sytuacji, aby osiągnąć cel.
Następnie nauczyciel może przejść do uogólnienia, ustalenia zasady ogólnej, która reguluje porządek w obrębie którego działają uczniowie.
Zrozumienie przez uczniów zasady ogólnej powoduje, że mogą tę zasadę zastosować w działaniu w nowych, zmiennych warunkach oraz przewidzieć efekty swojego działania.
ROLA NAUCZYCIELA
Zajęcia lekcyjne organizowane metodą gry dydaktycznej muszą być starannie przygotowane. Nauczyciel powinien:
przygotować scenariusz gry dostosowany do celów dydaktycznych,
zaznajomić uczniów z sytuacją dydaktyczną w, której będą uczestniczyć tzn. scharakteryzować sytuacje wyjściową i opisać role które będą odgrywać,
wyjaśnić cele które mają być zrealizowane,
przydzielić role,
ustalić czas na przygotowanie się uczniów,
wyjaśnić wątpliwości, które mogą nasuwać się uczniom na etapie przygotowania do działania,
raczej nie ingerować w przebieg gry, tylko czuwać, żeby jej przebieg pozwolił na zrealizowanie przyjętych celów,
dokonywać z uczniami analizy problemu wokół którego toczy się gra i wyciągać wspólne wnioski,
dokonać z uczniami uogólnień,
ocenić zachowanie poszczególnych uczestników,
ocenić przyjęte rozwiązania.
RODZAJE GIER DYDAKTYCZNYCH
Skoro znamy zalety gier dydaktycznych zapoznajmy się z ich podziałem oraz krótką charakterystyką. Prof. T. Nowacki dzieli gry na funkcyjne i planszowe. W literaturze niemieckiej spotyka się podział na gry symulacyjne i gry roli. F. Szlosek dzieli gry na: symulacyjne, decyzyjne, psychologiczne, specjalistyczne i sportowe.
Gry planszowe - wg. prof. T. Nowackiego „gra planszowa od gry funkcyjnej różni się tym, że jej przebieg jest zaplanowany. Zmiany które następują w sytuacji są przewidziane przez autorów gier”. Uczeń otrzymuje opis sytuacji wyjściowej, przystępuje do gry której przebieg zależy w całości od niego. „Gra posiada własny horyzont czasowy, w którym zachodzą mniej lub bardziej istotne zmiany i uczestnicy muszą się liczyć z tymi zmianami, jak również z takimi które nie zostały zaplanowane przez autorów, ale które mogą się ujawnić”. Przykładem takiej gry może być gra polegająca na podejmowaniu decyzji w zakresie produkcji w zależności od sprzedaży w danym okresie.
Gry decyzyjne - gry te często zwane są grami kierowniczymi, grami przemysłowymi lub grami ekonomicznymi. Ich „właściwością jest to, że wykorzystuje się je do nabywania lub doskonalenia umiejętności podejmowania decyzji w stosunkowo krótkim czasie i w warunkach konkurencji”. Istotą gier decyzyjnych jest przydzielenie uczącym się, ról których „odegranie” nie polega na wypowiadaniu narzuconego tekstu, ale na prezentacji myśli, stwierdzeń, postaw i stanowisk formułowanych naprędce, stosownie do sytuacji.
Gry symulacyjne - „Łączą w sobie właściwości gier jako takich z właściwościami symulacji”. Są to gry, w których działania podejmowane przez graczy przypominają czynności, jakie ludzie wykonują w różnych rzeczywistych sytuacjach w normalnym życiu”. Franciszek Szlosek tak charakteryzuje gry symulacyjne:
odnoszą się do konkretnej rzeczywistości,
podejmują próbę odtworzenia tej rzeczywistości prowadzącą do ustalenia modelu symulacyjnego o charakterze słownym, matematycznym, przedmiotowym lub technicznym,
zmuszają do rozpatrywania modelu symulacyjnego „cech, związków, relacji, zdarzeń w nim zawartych w oderwaniu od rzeczywistego kontekstu”.
Gry funkcyjne - „gry roli”. Uczący się odgrywają role, przejmują osobowość lub tylko pewne cechy postaci, wyrażają je w zachowaniu lub dyskusji tak, jakby to miało miejsce w rzeczywistości. Elementy gry polegają głównie na tym, że uczestnicy starają się rzetelnie zachować tak, jakby to działanie odbywało się w realnych warunkach. Przyjmują różne role społeczne: kierowników, pracowników, klientów samorządowców. Ich zadaniem jest głównie wymiana zdań z innymi uczestnikami gry, takie przedstawianie stanowiska własnego, argumentowanie, przekonywanie, aby osiągnąć zamierzone cele zgodnie z przydzieloną rolą. Między uczestnikami zachodzi „konflikt”, każdy chce wygrać. Sytuacja taka tworzy motywacje do działania, zdobywania wiedzy, rozwijania umiejętności.
W opisanych rodzajach gier uczestnicy wypowiadają nie tylko wyuczony tekst, ale w dyskusji muszą odnieść się do argumentów współgraczy, często zmieniać wcześniej przyjęte postawy aby wspólnie podjąć decyzje. Granice między poszczególnymi rodzajami gier są bardzo płynne, wszystkie rodzaje gier mają bardzo wiele wspólnych cech, dlatego dyskusja która z nich jest lepsza jest bezprzedmiotowa.
PODSUMOWANIE
Metoda gier dydaktycznych może być szczególnie przydatna w nauczaniu przedmiotu „Podstawy przedsiębiorczości”. Kształcenie postaw przedsiębiorczych ucznia w procesie nauczania w szkołach ponadgimnazjalnych ma obecnie bardzo duże znaczenie wobec zmian jakie zachodzą w ostatnich latach w polskiej gospodarce. Absolwent szkoły powinien być przygotowany do samodzielnego kreowania swojej kariery zawodowej. Powinien umieć dostosowywać swoje kwalifikacje, umiejętności i sposoby poszukiwania pracy, do oczekiwań rynku. Kształcenie przedsiębiorcze powinno kłaść główny nacisk na rozwój postaw sprzyjających osiąganiu sukcesu w życiu. Nauczyciel powinien zachęcać uczniów do samodzielnego rozwiązywania problemów, które wymagają łączenia wiedzy i umiejętności z różnych przedmiotów. W kreowaniu takich postaw nieocenioną rolę mogą pełnić gry dydaktyczne, dlatego powinny być stosowane również podczas zajęć praktycznych i praktyk zawodowych.