Romantyzm w Polsce
Wyjątkowa sytuacja porozbiorowej Polski spowodowała, iż romantyzm rozwijał się w bezpośredniej zależności od wydarzeń politycznych, one też wyznaczają większość dat istotnych dla wewnętrznego rozwoju literatury w tym czasie.
Główne ośrodki:
stołeczna Warszawa pierwszych lat Królestwa Kongresowego (1815-1822: pierwszy okres aktywności młodej prasy, działalność Kazimierza Brodzińskiego) i już "romantyczna" polistopadowa,
Wilno okresu wielkich wpływów Lelewela na młodzież akademicką i działalności filomackiej,
wołyński Krzemieniec z prężnym ugrupowaniem tzw. Klubem Piśmienniczym (między innymi: Józef Korzeniowski),
Humań ze szkołą bazyliańską, której wychowankowie nazwani zostaną "szkołą ukraińską",
Lwów wsławiony działalnością teatralną i filozoficzno-publicystyczną Jana Nepomucena Kamieńskiego, który wprowadził na sceny lwowskich teatrów sztuki Fredry, obok wielkiego repertuaru Schillera, Szekspira i Calderona.
Romantyzm polski, widziany przez pryzmat uczestniczących w nim pokoleń jest, jak każdy inny okres dziejów kultury, tworem wielowarstwowym, w którym obok pokoleń wiodących prym działają epigoni pokolenia stanisławowskiego i pseudoklasycy oraz prekursorzy następnych.
|
Pierwsze pokolenie |
Drugie pokolenie |
Literatura |
Mickiewicz, Antoni Malczewski, Seweryn Goszczyński, Maurycy Mochnacki, Juliusz Słowacki i Zygmunt Krasiński |
Józef Ignacy Kraszewski, Cyprian Kamil Norwid, Teofil Lenartowicz |
Malarstwo |
Piotr Michałowski |
Henryk Rodakowski |
Muzyka |
Fryderyk Chopin |
Stanisław Moniuszko |
Poza ramami generacji tworzy wielu artystów-samotników, wśród których najwybitniejsi to: Aleksander Fredro i Cyprian Kamil Norwid
Romantyzm był pierwszym wielkim prądem, który wkroczył do literatury i sztuki w sposób przełomowy, w atmosferze sporu i konfliktu pokoleń.
W Polsce spór ten nosi nazwę walki klasyków z romantykami. Rozegrała się ona w latach trzydziestych XIX wieku, a kres jej położył wybuch powstania listopadowego. Sygnałem do kampanii polemicznej stała się skierowana przeciwko romantyzmowi rozprawa Jan Śniadeckiego "O pismach klasycznych i romantycznych" (1819), poprzedził ją w 1818 roku, niczym wstępem do polemiki, Brodziński rozprawą "O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej". Osobliwością tego sporu jest to, że atakowali "starzy", i to jeszcze w okresie pojawienia się w prasie polskiej wczesnych romantycznych nowinek - przekładów i artykułów popularyzujących najnowsze wydarzenia literackie i filozoficzne Europy, a zatem przed pierwszymi utworami romantyków rodzimych. Klasycy: Kajetan Koźmian, Jan Śniadecki, Salezy Dmochowski występowali przeciwko naruszeniu ponadczasowego, stałego i rozumianego bezwzględnie ideału piękna oraz zasobu reguł i norm pozwalających je zrealizować. Natomiast "młodzi" bronili prawa "każdego czasu do własnej poezji", a więc pojęcia względności wszelkich przepisów i formuł oraz potrzeby swobodnej ekspresji artystycznej.
Czołowym krytykiem "młodych" był Maurycy Mochnacki. Jego działalność miała wyjątkowy charakter, ponieważ występował jako poplecznik pierwszych romantyków, jednocześnie z nimi wyjaśniając i propagując ich utwory na łamach gazet. Klasycy, gardząc "gazetową" polemiką, walczyli w salonach stolicy pamfletem i parodią, wyszydzając nowe tendencje, a zwłaszcza jej eksperymenty w zakresie formy.
1822 - 1830: romantyzm przedlistopadowy
Faza ta wykształciła się pod przemożnym wpływem twórczości A. Mickiewicza. Ludowość i prowincjonalizm "Ballad i romansów" naśladowali inni twórcy "szkoły ukraińskiej".
Dość żywo pochwycono byronizm, scottyzm, idee wolności i natchnienia. Znaczną rolę odegrał również wallenrodyzm i wiążące się z nim upolitycznienie idei romantycznej. Wówczas to powstają "sztandarowe" gatunki romantyzmu:
powieść poetycka: "Konrad Wallenrod"
ballada
dramat romantyczny I i II cz. "Dziadów"
W liryce odwołano się do znanych już wzorców:
sonetu: cykle Mickiewicza
ody: "Oda do młodości"
Poezja powstania listopadowego przyniosła cały wachlarz utworów lirycznych:
pieśni: "Warszawianka"
ballady żołnierskie: "Śmierć pułkownika", "Reduta Ordona"
1830 - 1863: romantyzm krajowy i emigracyjny (literatura wielkiej emigracji)
Twórczość międzypowstaniowa na emigracji
Klęska powstania listopadowego spowodowała utratę względnej autonomii Królestwa Polskiego, a w następstwie - opuszczenie kraju przez grupę inteligencji, w tym: Mickiewicza, Słowackiego i Krasińskiego, a później również Norwida i Lenartowicza.
Udali się oni przede wszystkim do Francji, a jej stolica na długo stała się dla Polski ośrodkiem działalności artystycznej i politycznej (Towarzystwo Demokratyczne Polskie, tzw. obóz Hotelu Lambert, Biblioteka Polska, Towarzystwo Literackie Polskie, Księgarnia Polska). Tu ukazywały się najważniejsze czasopisma i dzieła tego okresu.
Środowisko literackie emigracji stało się kolebką przeróżnych idei, utopii i systemów nacechowanych mistycyzmem. Stroniono od zagadnień poznawczych i socjologicznych (brak powieści tak charakterystycznej dla literatury europejskiej lat czterdziestych), stąd rozwój prozy poetyckiej (np. Krasicki), kreacjonistycznej (Krasicki, Słowacki), retrospektywnej.
Znakomicie natomiast rozwijał się:
dramat metafizyczny i historiozoficzny (Mickiewicz, Słowacki, Krasiński),
poematy (Słowacki, Krasiński, Norwid),
liryka religijna, opisowa i osobista,
publicystyka polityczna i społeczna,
krytyka literacka.
Literatura międzypowstaniowa w kraju
Utrata względnych swobód i autonomii Królestwa Polskiego miała liczne konsekwencje. Zamknięcie niektórych ośrodków akademickich, między innymi: w Warszawie, Wilnie, Liceum Krzemienieckiego, rozwiązanie Towarzystwa Przyjaciół Nauk, aktywizacja działalności spiskowej, wzrost zainteresowania sprawami społecznymi, narodowymi i historycznymi.
Obok poezji rozwijało się powieściopisarstwo historyczne i obyczajowe (J. I. Kraszewski). We Lwowie i w Krakowie rozwinęło się czasopiśmiennictwo naukowe i kulturalne.
W Polsce też pozostał i stworzył swoje najwybitniejsze dzieła znakomity dramaturg A. Fredro.