Kamila Włodarczyk kl. II „a”

Dlaczego Oświecenie w Polsce nazywane jest czasami stanisławowskimi?

Oświecenie- nazwa epoki w dziejach kultury europejskiej. W Xviii. idee oświecenia docierają praktycznie do wszystkich krajów. W Polsce za datę początkową oświecenia uważano kiedyś rok 1764 (koronacja Stanisława Augusta Poniatowskiego). Obecnie badacze opowiadają się za datą wcześniejszą (ok.1733r.)

Oświecenie w Polsce dzielimy na trzy okresy:

1733-1764 - faza wstępna

1764-1795 - faza dojrzała inaczej "czasy stanisławowskie"

1795-1822 - faza schyłkowa

Działalność najwybitniejszych twórców oraz uczonych przypada na okres obejmujący lata panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-1795). Liczni pisarze, poeci, działacze polityczni, a także ludzie parający się nauką, to głównie „oświeceni” duchowni. Ich kulturotwórcza rola wyrażała się tym, iż czerpiąc z myśli europejskiego racjonalizmu i krytycyzmu, trafiającego do Polski głównie z Niemiec, tworzyli dzieła literackie i inne, ale - polskie i oryginalne.

OŚWIATA

Przełom w rozwoju szkolnictwa nastąpił dzięki reformom pijara, księdza Stanisława Konarskiego. W 1740r. otworzył on w Warszawie Collegium Nobilium, szkołę o nowym programie nauczania, z naciskiem głównie na wychowanie obywatelskie.

W 1795r. Stanisław August powołał Szkołę Rycerską- pierwszą szkołę państwową, przeznaczoną dla synów drobnej szlachty i mającej na celu przygotowanie ich do służby wojskowej i publicznej.

Szczególną rolę w krzewieniu oświaty odegrała po kasacji zakonu jezuitów w 1773r. Komisja Edukacji Narodowej. Przyjęła ona zwierzchnictwo nad dawnymi kolegiami jezuickimi oraz licznymi szkołami zakonnymi. Ustawiony przez Komisję hierarchiczny ustrój szkolny pozwalał na ujednolicenie polityki oświatowej w stosunku do wszystkich szczebli nauczania. Nowy program szkół średnich wprowadził m.in. język polski jako wykładowy( zamiast łaciny). Zostały zreformowane Akademia Krakowska i Akademia Wileńska. Komisja Edukacji powołała Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które opracowało wiele podręczników. Komisja stworzyła możliwości rozwoju nowoczesnego szkolnictwa.

W 1747r. założono Bibliotekę Załuskich. Jedną z pierwszych na świecie dużych bibliotek publicznych. W bibliotece znajdowały się również ryciny i bogata kolekcja rękopisów staropolskich.

CZASOPIŚMIENNICTWO

Jednym z pierwszych i najważniejszym było czasopismo Monitor. Wydawane było w latach 1765-1785. jego mecenasem był Stanisław August Poniatowski. Drugim ważnym czasopismem było czasopismo Zabawy Przyjemne i Pożyteczne- pierwszy polski tygodnik literacki. Nieoficjalny organ prasowy „obiadów czwartkowych”. Spełnił znaczącą rolę w upowszechnianiu literatury polskiego oświecenia. Drukował najchętniej ody, satyry, bajki, sielanki.

TEATR

Teatr Narodowy rozpoczął działalność wiosną 1765r. Brakowało polskiego repertuaru, damy nie chciały być jeszcze aktorkami, publiczność narzekała że trzeba płacić za bilety( w czasach saskich przedstawienie były bezpłatne). Dzięki życzliwemu mecenatowi króla zorganizowano konkurs na napisanie polskiej sztuki, uformował się też stały zespół aktorski. Zarówno doraźne potrzeby mecenasów, jak i klasycystycznych gust sprzyjały rozwojowi komedii- początkowo głównie obyczajowej, później także politycznej. Z braku narodowej tradycji tłumaczono bądź przerabiano utwory obce, przeważnie francuskie.

Franciszek Bohomec

OBIADY CZWARTKOWE

Słynne obiady czwartkowe odbywały się na Zamku Królewskim, a także w Łazienkach, począwszy od 1770 roku. Debatowano do wieczora, popijając wyborne wino węgierskie, słuchając recytacji utworów poetyckich, żartując i dyskutując. Zmierzch nastąpił w latach osiemdziesiątych, dokładana data zaniechania czwartkowych spotkań nie jest znana. Gośćmi obiadów byli duchowni, uczeni, politycy, malarze, wojskowi, urzędnicy, nade wszystko jednak pisarze: Adam Naruszewicz, Stanisław Eremicki, Ignacy Krasicki, Franciszek Bohomolec, Franciszek Zabłocki, Tomasz Kajetan Węgierski, okazjonalnie Franciszek Karpiński.

ARCHITEKTURA

Sztuka klasycystyczna rozwijała się w Polsce w latach od ok. 1760 do 1830. W chwili wstąpienia na tron Stanisława Augusta dwór królewski stał się znowu jednym z ognisk kultury polskiej, i to nie wątpliwie głównym. Mecenat kulturowy króla miał zaspokajać potrzeby osobiste panującego i potrzeby królewskiego dworu, ale posiadał i szersze znaczenie. W ciągu 30 lat sztuka stanisławowska nie przeżywała gwałtownych przewrotów, dlatego można ją traktować jako zjawisko ciągłe, wyodrębniające się w sztuce polskiego oświecenia. Ten odrębny nurt polskiego klasycyzmu, który nazywany jest stylem Stanisława Augusta, najpełniej wyraził się na Zamku Królewskim i w Łazienkach. Wszystkie inspiracje króla realizowane były przez niewątpliwie wybitnych artystów, jak Jakub Fontana, Victor Louis, Dominik Merlin, w malarstwie dominował Marcello Bacciarelli. Wybitni architekci warszawscy- Efraim Szreger i Szymon Bogumił Zug, odegrali czołową rolę w dziedzinie budownictwa użyteczności publicznej. Tworzyli projekty budynków odpowiadające polskim potrzebom, stanowiące wykładniki poselskiego gustu i ich własnych fantazji twórczych.

Ponadto August kolekcjonował dzieła sztuki; stworzył bogate zbiory numizmatyczne, gabinet rycin i galerie obrazów. Niestety, większość kolekcji została zagrabiona w wyniku trzeciego rozbioru Polski. Niektóre wróciły do kraju po 1918 roku. Za przykładem króla szli magnaci i szlachta, przyozdabiając swe siedziby klasycystycznymi kolumnami, a także mieszczanie upadabniając swe kamienice do klasycystycznych pałaców.

Przykładem naśladowania działania króla może być mecenat Czartoryskich, którzy w Puławach stworzyli nowy typ magnackiego mecenatu artystycznego i literackiego. Byli nie tylko mecenasami twórców, lecz także sami aktywnie tworzyli. W Puławach tworzył m.in. Franciszek Kniaźnin, tu kształtowała się osobowość młodego Niemcewicza. Prace literackie pochłonęły także księcia Adama Kazimierza, a księżna Izabela patronowała powstaniu sentymentalnego parku w stylu angielskim (odznaczał się on naturalnym, nieuporządkowanym krajobrazem, w którym dostrzec można było m.in. prawdziwe wiejskie chaty).

 

Pałac w Łazienkach

Pałac Belweder w Warszawie.

PISARZE POLITYCZNI

Stanisław Konarski- duchowny, pijar, obrońca czystości polskiego języka, założyciel Collegium Nobilium

Hugo Kołłątaj- duchowny, doktor filozofii, prawa i teologii; współ autor Konstytucji 3 maja, twórca oryginalnej teorii narodu i państwa

Stanisław Staszic- duchowny, przyrodnik, poeta (nieudany); wybitny organizator życia naukowego

POECI

Franciszek Kniaźnin - poeta, dramatopisarz (Krosienka, Praktyka)

Franciszek Karpiński- wychowanek jezuitów, bibliotekarz, guwern (Laura i Filon)

Ignacy Krasicki- poeta, biskup (Hymn do miłości ojczyzny)

Adam Naruszewicz- historyk, poeta, biskup (Historia narodu polskiego)

Oświecenie w Polsce nazywane jest czasami stanisławowskimi, ponieważ król Stanisław Poniatowski odegrał znaczącą rolę dla rozwoju polskiej kultury. Podejmował szereg inicjatyw, które ją wspierały i ożywiały. Był inspiratorem i twórcą wielu ważnych instytucji kulturalnych. Podjął społecznie ważną misję, w której przyświecały mu również upodobania osobiste. Dzięki jemu mecenatowi polska kultura mogła upodobnić się do kultury państw zachodnich.

---