Jak i po co określamy stopień upośledzenia
Anna Kalman
Poradnia Psychologiczno - Pedagogiczna
Kiedy w dziewiętnastym wieku zaczęto mówić o konieczności humanitarnego traktowania osób upośledzonych umysłowo i obłąkanych, to uświadamiano sobie też potrzebę jednolitych kryteriów rozpoznawania, różnicowania, i klasyfikowania takich osób. Już wówczas oddzielano osoby obłąkane od upośledzonych umysłowo.
Osoby obłąkane ujawniały zaburzenia emocjonalne, którym nie musiały towarzyszyć odchylenia funkcjonowania intelektualnego. Ludzi upośledzonych bowiem charakteryzowano, przede wszystkim, jako osoby z defektem intelektualnym. Z tych obserwacji i zainteresowania powstała gałąź psychologii klinicznej, z której kolei wyodrębniono dział psychologii klinicznej dziecka. Badania z zakresu tej dziedziny mają na celu udzielenie pomocy psychologicznej dzieciom z różnymi postaciami odchyleń w rozwoju. Właściwie postanowiona diagnoza może ułatwić proces wychowania w rodzinie i instytucjach rehabilitacyjnych, pomóc w tworzeniu specjalnych systemów edukacyjnych, rehabilitacyjnych, terapeutycznych, profilaktycznych, może służyć praktyce integracji społecznej.
Psychologia kliniczna dziecka wypracowała ogromna liczbę technik służących pomiarowi i standaryzowanej ocenie różnych właściwości funkcjonowania dziecka. W Polsce pierwszą poradnię założyła Zofia Szymańska w roku 1923. Po II wojnie światowej Towarzystwo Przyjaciół Dzieci odegrało wielką rolę w tworzeniu różnych form pomocy dzieciom. Między innymi stworzyło ogólnopolską sieć poradni wychowawczych, które następnie przekształcono w poradnie psychologiczno-pedagogiczne. Aktualnie psycholog kliniczny zajmuje się również dziećmi niepełnosprawnymi intelektualnie. Termin ten wprowadziło Międzynarodowe Stowarzyszenie do Badań Naukowych nad Upośledzeniem Umysłowym w 1997 roku.
Wokół definicji
Definicja zaburzenia intelektualnego mówi, że jest ono rezultatem procesu patologizacji rozwoju, dokonującego się w czasie i przy współudziale wielu czynników. Prowadzić do niego może: defekt genetyczny, uszkodzenia mózgu lub wcześnie przebyta trauma psychiczna. Bezpośrednią przyczyną niepełnosprawności umysłowej jest wycofanie się z aktywności intelektualnej. Amerykańskie Towarzystwo do Spraw Upośledzenia Umysłowego definiuje upośledzenie umysłowe, jako poważne ograniczenie aktualnego funkcjonowania intelektualnego oraz współistniejące z nim ograniczenia zdolności przystosowawczych (dwóch lub więcej) takich jak: porozumiewanie się z innymi, czynności w samoobsłudze, radzenie sobie z gospodarstwem domowym, umiejętności społeczne, korzystanie z dóbr społeczno-kulturowych, samokierowanie, dbałość o zdrowie i bezpieczeństwo, podstawowe umiejętności szkolne, organizowanie czasu wolnego i pracy. Stwierdzenie upośledzenia wymaga, aby stan ten ujawnił się przed ukończeniem przez badanego 18 roku życia. Upośledzenie umysłowe nie jest cechą, lecz niemożnością wynikająca z interakcji między ograniczeniami jednostki a wymaganiami środowiska (1992 r.) Poprzedni system wyróżniał stopień upośledzenia umysłowego od lekkiego do głębokiego, obecnie klasyfikuje się jedynie intensywność wsparcia, jakiego potrzebuje jednostka w trzech różnych zakresach, jakimi są: funkcjonowanie emocjonalne, zdrowie fizyczne i kontakty z otoczeniem.
Współczesna definicja pozostaje w zgodzie z poglądem, że ograniczenie intelektualne jest koniecznym, ale niewystarczającym warunkiem upośledzenia umysłowego. Rezygnacja z wyróżniania stopni upośledzenia oraz coraz silniejsze akceptowanie roli zdolności adaptacyjnych i środowiska mają na celu koncentrację na indywidualnym układzie silnych i słabych stron jednostki i jej możliwościach rozwojowych. Mimo to Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne w 1994 roku nadal wymienia cztery stopnie upośledzenia umysłowego: lekkie, umiarkowane, znaczne i głębokie.
Równanie do średniej
Wynika z tego, że jednostkę określa się na tle innych. Mając na uwadze diagnozę poziomu rozwoju, podstawową cechą określającą populację jest oczywiście wiek. Na podstawie zbadanych wcześniej osób w odpowiedniej liczbie i dobranej reprezentatywnie próbie opracowuje się normy. Korzystając z tabel, które powstały na podstawie tej normy, można określić odległość każdego wyniku indywidualnego od wyniku przeciętnego. Tym samym można za pomocą badania testowego określić, na ile poziom rozwoju osoby badanej odbiega,,w górę'' lub,,w dół'' od tego, jaki reprezentuje jej typowy rówieśnik. Tego typu porównania wymagają, aby wszyscy badani (ci, którzy uczestniczyli w badaniach służących opracowaniu norm, i ci, których poddawano indywidualnej diagnozie) wykonywali zadania w identycznych warunkach i byli potem obiektywnie oceniani. Tak więc warunki badania i sposób oceny odpowiedzi muszą być ujednolicone.
Często stosowanym sposobem ujawniania wyników badania testowego jest iloraz inteligencji. Jest to wskaźnik wyrażany na skali, której średnia wynosi 100 punktów; iloraz 100 świadczy o idealnym przeciętnym poziomie rozwoju umysłowego. Wynik określa się na podstawie krzywej Gaussa, której dzwonowaty kształt oznacza, że u największej liczby ludzi znajdują się one na poziomie średnim, czyli 68 procent, co, przenosząc na określenie poziomu rozwoju umysłowego oznacza, wynik 85-115 szeroko rozumianej normy. Dla około 16 procent populacji wyniki ilorazu są niższe od 85, przy czym 2 procent spośród nich ma ilorazy poniżej 70, a 16 procent ma wyższe ilorazy niż 115, przy czym około 2 procent z nich to ilorazy bardzo wysokie - przekraczające 145 (Wechsler). Iloraz inteligencji można również obliczyć jako stosunek wieku umysłowego osoby badanej do jej wieku biologicznego.
Testy w poradnictwie polskim
Za pomocą testów określa się zarówno ogólny poziom rozwoju umysłowego, jak i poziom poszczególnych zdolności. Najczęściej uwzględniane w testach są zdolności werbalne świadczące o poziomie rozwoju mowy czynnej i biernej. Następnie, liczbowe i abstrakcyjno-logiczne, świadczące o poziomie rozwoju myślenia, oraz wzrokowo-przestrzenne, świadczące o poziomie rozwoju spostrzeżeń i wyobrażeń. Zdolności związane z mową i myśleniem w największym stopniu warunkują powodzenie szkolne. Stawiając diagnozę psychologiczną psycholog korzysta z wyników diagnozy psychometrycznej (postawionej według którejś z niżej wymienionych skal do mierzenia ilorazy inteligencji) oraz diagnozy jakościowej.
1. Skala Brunet-Lezine - najpowszechniejsza w Polsce skala rozwojowa stosowana do badania małych dzieci. Wystandaryzowana i znormalizowana w 1951 r. we Francji, a sprawdzona w 1955 r. Na jej podstawie można otrzymać wynik wskazujący na globalny iloraz rozwoju i cząstkowe ilorazu oraz przedstawić wynika badania w formie profilu rozwojowego.
Profil rozwojowy pozwala stwierdzić, czy rozwój dziecka jest harmonijny czy też nieharmonijny, orzec, czy występuje globalne opóźnienie lub upośledzenie rozwoju wszystkich mierzonych stref, czy tylko wycinkowe odchylenie od normy w zakresie jednej, bądź dwu sfer. Umożliwia również ujawnienie sfer wymagających szczególnie intensywnej stymulacji (gdy w niewielkim stopniu odbiegają one od normy) lub rewalidacji, (kiedy są to sfery upośledzone).
2. Skala Dojrzałości Społecznej Edgara A. Dolla - została opublikowana w 1935 r. Fragment skali przeznaczony do badania dzieci w wieku 2 - 30 miesięcy znormalizował w Polsce J. Kostrzewski w 1971 r. Umożliwia ona stosunkowo dokładną ocenę wieku dojrzałości społecznej.
3. Skala Integracji Termane-Merrill - wersja aktualnie stosowana w Polsce została sprowadzona na próbie dzieci szkolnych na podstawie badań empirycznych przeprowadzonych pod kierunkiem J. Kostrzewskiego, w wyniku czego zmieniono kolejność pytań zgodnie z rzeczywistym stopniem trudności.
4. Skala Inteligencji W. Weschslera dla dzieci WISC-R z 1974 r. - adaptacja polska1984 r. Wydano ją po raz pierwszy w 1991 r., wydanie drugie 1997 r.
5. Międzynarodowa Wykonaniowa Skala Leitera - adaptowana do warunków polskich w 1964 r. W 1996 r. ukazała się kolejna adaptacja dla badania dzieci, z którymi kontakt słowny jest niemożliwy lub utrudniony: dzieci głuche, nieznające języka, z zaburzeniami mowy lub zachowaniami emocjonalnymi.
6. Skala Dojrzałości Umysłowej Columbia dla dzieci z porażeniem mózgowym (z 1972 r.).
Kompetencja w wypadku badania testem jest wypadkową wiedzy psychologa o zasadach psychometrycznych, wiedzy o charakterze sytuacji badania testem, umiejętności technicznych i zdrowego rozsądku.
Testy inteligencji - to wystandaryzowane i znormalizowane narzędzia mierzące sprawność intelektualną. Muszą spełnić określone warunki psychometryczne. Testy psychologiczne są narzędziami profesjonalnymi i jako takie powinny być objęte ochroną. Nie można ich rozpowszechnić, publikować w ogólnodostępnych źródłach, zamieszczać w interncie.
Prawidłowe przeprowadzanie i interpretowanie wyników wymaga odpowiedniej wiedzy psychologicznej i metodologicznej. Dlatego większość testów jest zastrzeżona dla psychologów.
Poradnie i komisje orzekające
Korzystanie z pomocy udzielanej przez poradnie jest dobrowolne i nieodpłatne. Poradnia udziela pomocy uczniom, ich rodzicom i nauczycielom przedszkoli, szkół i placówek mających siedzibę na terenie działania poradni. W przypadku dzieci nieuczęszczających do szkoły (przedszkola) oraz rodziców pomocy udziela poradnia właściwa ze względu na miejsce zamieszkania dziecka. Zespoły wydają orzeczenia na wniosek rodziców (opiekunów prawnych) dziecka. Jeżeli do wydania orzeczenia niezbędne jest przeprowadzanie badań lekarskich, wnioskodawca powinien przedstawić zaświadczenie o stanie zdrowia dziecka. W skład komisji orzekającej wchodzą: dyrektor poradni, psycholog (opracowujący diagnozę psychologiczną), pedagog (opracowujący diagnozę pedagogiczną), logopeda (opracowujący diagnozę logopedyczną), lekarz (opracowujący diagnozę lekarską) oraz inni specjaliści, w tym spoza poradni, jeżeli ich udział w pracach zespołu jest niezbędny (opracowujący diagnozę w zakresie posiadanej specjalności).
Na wniosek rodziców dziecka posiadającego orzeczenie starosta lub jednostka samorządu terytorialnego, o których mowa w art. 71b ust.5 i 5a ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty, zapewnia dziecku formę kształcenia zalecaną w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego. Jeżeli zmieniają się okoliczności stanowiące postawę wydania orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego, to zespół na wniosek rodziców (czy prawnych opiekunów) wydaje orzeczenie uchylające orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego.
W razie zmiany dotyczącej rodzaju i stopnia zaburzenia i odchyleń rozwojowych zespół wydaje nowe orzeczenie.
W przypadku nieuwzględnienia wniosku o wydanie nowego orzeczenia zespół wydaje orzeczenie odmowne.
Obowiązują dwa rozporządzenia MENIS, na mocy których funkcjonują komisje orzekające w poradniach:
a) rozporządzenie z 11 grudnia 2002 r. (Dz. U. nr 5 poz.46) w sprawie poszczególnych zasad działania publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych, w tym publicznych poradni specjalistycznych;
b) i rozporządzenie z 29 stycznia 2003 r. (Dz. U. nr 23 poz. 192), zmieniające rozporządzenie w sprawie orzekania o potrzebie kształcenia specjalnego lub indywidualnego nauczania dzieci i młodzieży oraz szczególnych zasad kierowania do kształcenia specjalnego lub nauczania integracyjnego
Bibliografia
1. Biblioteka Psychologa Praktyka t.1 Standardy dla testów stosowych w psychologii i pedagogice - Polskie Towarzystwo Psychologiczne W-wa 1985
2. Małgorzata Kościelska -oblicza upośledzenia --PWN W-wa 1995
3. Anna Matczak -Zarys psychologii rozwoju -Podręcznik dla nauczycieli - Wydawnictwo Akademickie „Żak “W-wa 2003
4. Psychologia -Podręcznik akademicki - Podstawy psychologii t.1 Jan Strelau- G W P Gdańsk 2000
5. Podręcznik: Terman Wechsler Skala Inteligencji : Dwechslera Merrill
6. Testy psychologiczne - A .Anastasi S.Urbin
7. Upośledzenie umysłowe -Pedagogika pod red. Kazimierza Kirejczaka PWN W-wa 1981
8. Wybrane metody diagnozowania i prognozowania rozwoju dziecka do lat 3 - Wydawnictwo U Ś Katowice 1997.”