Wstęp.

Wszystko, o czym będzie poniżej, dotyczy stosowanego obecnie powszechnie „stroju

temperowanego”, t. zn. następstwa dźwięków (a dokładniej - odległości pomiędzy nimi)

z jakim mamy do czynienia we współczesnych instrumentach klawiszowych.

Wg tego stroju są oczywiście zbudowane wszystkie inne współczesne instrumenty.

W tym stroju, najmniejsza odległość pomiędzy dźwiękami to „półton” (pt), zaś dwa

sąsiednie półtony tworzą „cały ton” (ct).

Popatrzmy jak ten strój wygląda na klawiaturze :

Nazwy klawiszy (dźwięków), podane na dole rysunku, stosowane są w zapisie nutowym.

W nauce śpiewu stosuje się nazwy „solmizacyjne” :

c = do, d = re, e = mi, f = fa, g = sol, a = la, h = si

Pomiędzy sąsiednimi klawiszami mamy wspomniane półtony.

Zauważmy, że większość półtonów występuje między klawiszem białym i czarnym,

lub czarnym i białym, a tylko w dwóch miejscach między dwoma białymi a miano-

wicie 3-4 (e-f) i 7-8 (h-c).

Wobec tego wspomniany cały ton występuje pomiędzy :

1-2, 2-3, 4-5, 5-6, 6-7 (są to sąsiednie klawisze białe)

oraz 12-23, 45-56, 56-67 (są to sąsiednie klawisze czarne)

a także 23-4, 3-45, 67-8, 7-12 (ale nie są to klawisze sąsiednie).

GAMY - TONACJE - co to takiego ?

Gama jest to następstwo dźwięków ułożonych wg stałego schematu, zwanego „skalą”.

Wyróżniamy 2 rodzaje skal (gam) : „durowe” i „mollowe”.

Mówi się też tonacja durowa, mollowa.

W skali durowej, idąc w górę jak po schodach, kolejność dźwięków jest następująca :

0 (dźwięk początkowy), ct, ct, pt, ct, ct, ct, pt (ostatni dźwięk jest powtórzeniem począt-

kowego, lecz o „oktawę” wyżej).

Jak łatwo zauważyć, wg tego schematu ułożone są białe klawisze c,d,e,f,g,a,h,c.

Tworzą one gamę „C-dur” (pełnej nazwy używa się m.in. w tytułach kompozycji,

w oznaczeniach akordów piszemy samo „C”, sama zaś litera oznacza dźwięk począt-

kowy gamy).

W skali mollowej „naturalnej” (bo są jeszcze inne, ale to już „wyższa szkoła jazdy”)

idąc w górę, kolejność dźwięków jest następująca : 0, ct, pt, ct, ct, pt, ct, ct.

Schematowi temu odpowiada ciąg białych klawiszy a,h,c,d,e,f,g,a.

Tworzą one gamę „a-moll” (w oznaczeniach akordów piszemy „a”, uwaga - w litera-

turze anglojęzycznej piszą „Am”).

Ponieważ obie te gamy „używają” tylko białych klawiszy, to stoją one razem na

szczycie „koła” i nie mają „znaków przykluczowych” („krzyżyków”, „bemoli”).

Warto zapamiętać regułę, że równoległa skala mollowa (o tych samych znakach przy-

kluczowych) leży o 3 półtony niżej od skali durowej (patrz „koło” - C, a, G e, i t.d.).

KRZYŻYK - BEMOL - co to takiego i skąd się wzięło ?

Krzyżyk podwyższa a bemol obniża dany dźwięk (nutę na pięciolinii) o pół tonu

i do nazwy dźwięku podwyższonego dodaje się „is” (n.p. g - gis) a do obniżonego

„es” (n.p. g - ges). Obowiązuje tu zasada, że jeśli linia melodyczna biegnie w gorę,

to stosujemy krzyżyk (n.p. „c,dis,e” a nie „c,es,e”, choć dis i es to ten sam klawisz

- na rysunku klawiatury oznaczony 23), jeśli natomiast biegnie w dół, to stosujemy

bemol (n.p. e,des,c a nie e,cis,c, klawisz „cis-des“ oznaczono 12).

Pierwszym powodem stosowania krzyżyków i bemoli jest linia melodyczna jaką wy-

myślił kompozytor. Proste melodie - zagrane w tonacji C - nie mają tych znaków

n.p. w piosence „Wlazł kotek ...” i wielu innych, ale n.p. w znanej piosence „Czter-

dziestolatek” występują i krzyżyki i bemole.

Za drugim, zasadniczym, powodem istnienia tych wszystkich gam też stoją kompozy-.

torzy a dołączają do nich wokaliści. Kompozytorzy - bo ich ucho, wrażliwe na barwę

dźwięków, mówi im, że dany utwór lepiej brzmi n.p. w tonacji As niż w C.

Wokaliści - bo rozpiętość linii melodycznej nie pasuje do rozpiętości ich głosu i kom-

pozycję trzeba napisać („transponować”) n.p. 2 tony niżej, lub wyżej, czyli w innej

tonacji (gamie).

JAK POWSTAJĄ INNE GAMY ?

Bardzo prosto - trzeba schemat skali durowej, lub mollowej, zrealizować poczynając

od wybranego dźwięku. N.p. w skład gamy E-dur wejdą następujące dźwięki :

e,fis,gis,a,h,cis,dis,e (na rysunku klawiatury fis=45, gis=56, cis=12, dis=23).

Widzimy tu 4 dźwięki podwyższone więc w tej gamie mamy 4 znaki przykluczowe

(krzyżyki) - patrz koło kwintowe.

Równoległa gama mollowa cis-moll składa się z dźwięków : cis,dis,e,fis,gis,a,h,cis,

czyli mamy tu te same dźwięki podwyższone co w E-dur.

Rysunek pokazany na początku przedstawia koło gam w wersji skróconej (praktycz-

nej). Idąc bowiem kwintami w górę klawiatury, oprócz pokazanych gam C,G,D,A,E,

H,Fis, możemy tworzyć dalsze gamy krzyżykowe aż do 12 znaków, a mianowicie :

Cis,Gis,Dis,Ais,Eis,His (ta ostatnia brzmi identycznie jak C).

Idąc zaś kwintami w dół klawiatury, oprócz pokazanych gam F,B,Es,As,Des,Ges,

możemy tworzyć dalsze gamy bemolowe też do 12 znaków, a mianowicie : Ces,Fes,

Heses,Eses,Asas,Deses (ta ostatnia też brzmi identycznie jak C).

Uwzględniając jednak fakt, że co do jakości brzmienia fis=ges, cis=des, gis=as, dis=es,

ais=b (winno być “hes”, ale w polskiej literaturze piszemy “b”), eis=f, his=c i dalej

ces= h, fes=e, heses=a, eses=d, asas=g, deses=c, zrezygnowano w praktyce z używania

gam mających ponad 6 znaków przykluczowych.

Jak takie „koło” zapamiętać ?

Albo nauczyć się go jak wierszyka, albo zamknąć oczy i, widząc klawiaturę, skakać

po niej „kwintami” w górę i w dół, pamiętając, że równoległa gama mollowa leży

o „tercję małą” niżej od początku gamy durowej (te terminy w cudzysłowach to

„interwały”, o których trzeba przeczytać gdzieś indziej), albo - moją metodą - „kwinta

w górę, kwarta w dół, kwinta w górę, kwarta w dół ...” dla gam krzyżykowych oraz

„kwarta w górę, kwinta w dół, kwarta w górę, kwinta w dół, ...” dla gam bemolo-

wych (też się skacze, ale nie po całej klawiaturze).

TONACJA - co to takiego i czym różni się od gamy ?

Z tego co powiedziano powyżej wynika, że tonacja to coś więcej niż gama.

Opiera się na dźwiękach gamy, ale dodatkowo używa wszystkich innych dźwięków,

jakie kompozytor uzna za stosowne.

P.S. Celowo zostawiam ten plik w formacie otwartym, by można było ewentualnie

dopisywać własne notatki.

Ewentualne uwagi i pytania, w tym i innych tematach, można też kierować na :

[e-mail]

---