2.10.07

Arcydzieło - bezkonkurencyjność, niepowtarzalność, bezcenność, przeciwstawiane sezonowym modom, pojęcie absolutne, nie dopuszcza relatywizmu. Może być potrzebą ludzkiego umysłu (potrzeba admiracji, afektacji, spotkanie z doskonałością, epifania). Spełnia najwyższe artystyczne, moralne, religijne i estetyczne wymagania. Nie da się go zastąpić niczym innym. Kult geniuszu i artysty. W koncepcji romantycznej - sakralizacja dzieła i twórcy

Nowatorskie: Joyce, Kafka

Syntetyczne: Bach

Arche - gr. przed.

Arcydzieło - historia pojęcia

Francja - XVw - `dzieło główne'

Rosja - kopia z francuskiego

Anglia - Masterpiece (w `Makbecie' ukute przez Szekspira)

Niemcy - Majstersztyk - dzieło mistrzowsko wykonane

Ang/Niem - zwracają uwagę na perfekcję wykonania.

XXw. - pojawiają się arcydzieła ze `skazą'

Wiek XX - wiek burz, kryzysów. Wg badaczy rozpoczął się w 1918 (koniec wojny/nowy początek). Nowe paradygmaty, filozofia, załamanie się optymistycznej wizji historycznej - historiozofia katastroficzna, dwa totalitaryzmy.

6.11.07

Liryka nowoczesna.

- to liryka ma przemodelować myślenie o sztuce

- arcydzieła XX wieki upominają się o ekscentryczny sposób postrzegania

- zmiana estetyki odbioru dzieła - koncepcja udziału odbiorcy

- Hugo Friedrich `Struktura nowoczesnej liryki' (`Powinniśmy przyzwyczaić oczy do spowijających nowoczesną lirykę ciemności'), nie wniosła nic fundamentalnie nowego, jakkolwiek pojawiło się kilku poetów wielkiej miary,

- Paul de Man, `Liryka i nowoczesność', poezja jako język pierwotny, liryka to forpoczta nowoczesności, nowoczesność w liryce to punkt wyjścia do dyskusji o nowoczesności w literaturze w ogóle.

JONATHAN CULLER `NOWOCZESNA LIRYKA'

- u Baudelaire'a wiersz to wcielenie nowoczesnej świadomości,

- B. jako pierwszy potraktował wzniośle to, co do tej pory wydawało się sprzeczne takiemu traktowaniu,

- styl B. nie odzwierciedlał jego sytuacji,

- za Walterem Benjaminem: pisał o mieście, które stało się dla niego codziennością, flaneur,

- za Friedrichem: odrealnienie rzeczywistości i depersonifikacja,

- postulat angloamerykańskiej Nowej Krytyki: oddzielać podmiot liryczny od poety, interpretacja `zapisanych słów' bez użycia biografii, wiersze to artefakty a nie stwierdzenia empirycznego poety,

- nowoczesna liryka skupia się na dramacie świadomości zdepersonifikowanego podmiotu, chaotyczne obrazy można odczytywać jako znaki alienacji na przykład,

- liryka w odróżnieniu od wypowiedzi ustnych nadaje językowi formę wizualną,

HUGO FRIEDRICH `STRUKTURA NOWOCZESNEJ LIRYKI'

- od czasów Baudelaire'a liryka francuska stała się zjawiskiem na miarę europejską,

- podstawowy problem B. - jak możliwa jest poezja w skomercjalizowanym i stechnicyzowanym świecie,

- B. pojmuje sztukę i poezję jako przetwarzające los epoki,

- nie datował swoich wierszy (jak Wiktor Hugo),

- od B. zaczyna się depersonifikacja nowoczesnej liryki - słowo w poezji nie jest już tożsame z osobą empiryczną, bezosobowość poezji ma być świadoma, aktem prowadzącym do czystej poezji jest praca a nie podmiotowe `upojenie serca',

- obsesja i los to kluczowe dla niego słowa,

- „Kwiaty zła” to tematyczny krwioobieg, który czyni z nich skoncentrowany organizm,

- dysonans nowoczesności: tak jak wiersz zrywa z sercem, tak forma oddziela się od treści a ratunkiem formy jest język,

- `piękno jest płodem rozumu i wyrachowania', wyobraźnia zintelektualizowana,

- styl porównywał do matematycznych kalkulacji a metafora to ` matematyczna dokładność',

- umieszcza się i swoją współczesność w epoce schyłkowej - `Kwiaty zła' to dzieło `muz dni ostatecznych',

- nowoczesność: świat pozbawiony roślinności, miejska dżungla, samotność grzechów w rojowisku ludzkim, ale też epoka postępu i techniki, `postępujący ubytek duszy, stopniowo rosnące panowanie materii'; to, co w nowoczesności nędzne, złe i mroczne jest jednocześnie podnietą do poezji,

- poezja dysonansów, godzi woń kwiatów i smród smoły, światło latarni i wieczornego nieba,

- piękno - ograniczało się do budowy formalnej, piękno to `klarowność i dziwaczność', ale jednocześnie ważna jest brzydota, bo to ona `wydobędzie nowy czar' liryku,

- groteska to zderzenie elementu idealnego z diabelskim, wprowadza też pojęcie absurdu, które zmusza człowieka do wyrażania cierpienia przez śmiech, absurd oknem do świata nierzeczywistego, pozwalającym wykroczyć poza ograniczenia świata realnego,

- ważny temat samotnego poety, outsidera, bo poezja nie ma się już podobać, twórca liczy się z niezrozumieniem, poezja `płodem nienawiści', wewnętrzne dysonanse poezji wynikają z dysonansu poeta-czytelnik,

- ` aby przeniknąć duszę poety, trzeba wyszukać w jego dziele słowa, które powtarzają się najczęściej. Słowo zdradzi, jaka jest jego obsesja', u B.: ciemność, otchłań, strach, pustka, więzienie w połączeniu z lazurem, ideałem, światłem, czystością, bo antyteza i oksymoron to klucze dysonansów jego poezji,

- homo duplex - człowiek rozdarty, który musi osiągnąć biegun sataniczny, żeby móc zmierzać do niebiańskiego, satanizm B. jest manichejski, Zob `Abel i Kain',

- w poezji są elementy chrześcijanizmu, ale B. nie jest już chrześcijaninem, bo nie wierzy w misterium zbawienia, Chrystus to metafora, został opuszczony przez Boga, jednym słowem - ruiny chrześcijanizmu,

- 2 bieguny: sataniczne zło i pusta idealność mają na celu umożliwienie ucieczki ze świata banału,

- śmierć nęci, bo jest szansą prowadzącą ku Nowemu,

- „Kwiaty zła' nie są liryką ciemną, lecz ujmują anormalne stany świadomości, tajemnice i dysonanse,

- od romantyzmu wiersze raczej brzmią, niż wyrażają, bo materiał dźwiękowy nabiera sugestywnej siły. Liryk jest magiem dźwięków,

- B. miał odrazę do rzeczywistości naturalnej i banalnej, jego liryki dążą nie do naśladownictwa, ale do przetworzenia rzeczywistości, co było możliwe dzięki marzeniom i wyobraźni - nadrzędnym czynnikom kreacyjnym,

- w oczach B. posąg ważniejszy, niż żywe ciało - materia ma największe znaczenie wtedy, gdy jest potencjalnym tworzywem pracy artystycznej,

- rozważania B. dotyczące wyobraźni stanowią jego największy wkład w rozwój nowoczesnej liryki i sztuki, `wyobraźnia rozkłada rzeczywistość', rozkład u podstaw kreacji - to jest nowoczesność! Pojęcie deformacji ma u B. walor pozytywny, rządzi nią potęga ducha wyłania się z niej `świat nowy' wymykający się rzeczywistości, nie podlega jej prawom,

- potępiał fotografię i nauki przyrodnicze, bo naukowe drążenie świata jest ograniczaniem się i zatracaniem tajemnicy,

- `chciałem czerwonobarwnych łąk, błękitnych drzew',

- sztuka według B. - pozbawia rzeczy ich przedmiotowości, unicestwia w tajemnicę ich realność, rzuca na rzeczy `magiczne światło',

- B. określił sztukę zrodzoną z wyobraźni kreacyjnej SURNATURALISME a potem Appollinaire w 1917 roku ukuł SURREALISME, co w gruncie rzeczy było kontynuacją myśli B.

- tworzenie nierealności i wyobraźnia wymagają precyzji i inteligencji,

- u B. abstrakcyjny znaczy duchowy, abstrakcja wyprowadzana jest z nieograniczoności wyobraźni,

- `arabeska najbardziej uduchowionym z rysunków',

- odromantyzmował lirykę romantyczną,

- hej!

13.11.07

Literatura musi odpowiedzieć na wyzwania nowoczesności; zmiany polegałyby na pojawieniu się nowej antropologii, zmianie wizji społeczeństwa i wizji podmiotu lirycznego.

Napięcie między tekstem a odbiorcą, poezja przyciąga, ale i odrzuca (nie ułatwia odbioru).

Cechy poezji nowoczesnej: sprzeczność, dialogowość, różnorodność. Poezja nie opisuje, lecz buduje przestrzeń artystyczną jako teren wyobcowania. Wiersz współczesny to projekcja wolności artysty.

Cel: spojrzeć na świat z ekscentrycznego punktu widzenia.

Nie ma osobowości prywatnej artysty, ważniejsza jest pisząca inteligencja.

Depersonalizacja podmiotu (Julia Kristeva)

Teodor Adorno: idea nowości jest utopią. Aby nowość mogła zaistnieć, musimy się oswoić - kwestia zrozumienia i porozumienia z przeszłością.

Nowość nie może być absolutyzowana - chodzi raczej o pożądanie nowości.

Przeświadczenie, że język jest `źle zrobiony', wyświechtany. Jest przewidywalny - język mówi przeze mnie, a nie ja językiem.

Konstruuje swój prywatny język.

Świat zewnętrzny to projekcja wewnętrznego doświadczenia.

Struktura czasu - odkrycie wewnętrznego czasu człowieka (Bergson powiada, że wewnętrzny czas człowieka przeciwstawia się czasowi chłodnej abstrakcji, mówi o `subiektywizacji czasu')

Nowoczesne wyznaczniki poezji (XXw.) mające XIXwieczne korzenie: utrata, żal, nostalgia. Poeta i czytelnik mają się od XXw spotykać na niepewnym gruncie.

Charles Baudelaire (XIXw) - poeta, krytyk francuski, parnasista, prekursor symbolizmu i dekadentyzmu (choroba wieku, od fr. decadence - schyłek, już w XVIII w. używał go Monteskiusz na określenie pisarzy rzymskich, których teksty charakteryzował irracjonalizm, pesymizm i emocjonalizm. Korzenie: filozofia Schopenhauera. Podstawa modernizmu. Biblia dekadentów: `Na wspak' Jorisa-Karla Huysmansa z 1884). Poeta przeklęty.

Poezja staje wobec stechnicyzowanej cywilizacji, ważnym kontekstem jest kultura materialna. Postęp cywilizacyjny oznacza dla niego regres duszy. Opis łączy się z odrzuceniem i obrzydzeniem wobec porządku, jaki proponuje społeczeństwo mieszczańskie. Motyw depersonifikacji poezji.

`Kwiaty zła' - zbiór opublikowany w 1857 dedykowany Theophile'owi Gautier'owi podzielony na 6 części (Spleen i ideał, Obrazy paryskie, Wino, Kwiaty zła, Bunt, Śmierć). Po publikacji wytoczono autorowi proces, zapłacił 50 franków ( i tak oszczędził, bo miał zapłacić 300) i usunął 6 wierszy. Początkowo zbiór miał się nazywać „Lesbijki”, potem „Otchłań” i opisywać 7 grzechów głównych, którymi miała rządzić Nuda.

Tematy: zło, cierpienie, bunt, przestrzeń miasta, degradacja brzydkiej rzeczywistości. Piękno jest dziwaczne. Szok jako zasada poetycka.

U Baudelaire'a Bóg jest dwoisty; wszechmocny i zdegradowany, bo poezja dysonansów.

Wino i haszysz to `sztuczne raje', bo rzeczywistość ograniczona i banalna,

W `Malarzu życia nowoczesnego' wydanym w 1863 roku dokonał analizy współczesnego mu miasta i flaneur'a, potem dekadent u Oscara Wilde'a w `Portrecie Doriana Graya'.

Eseje o malarstwie: „Salon 1845” i „Salon 1846”.

"Modlitwa"

Chwała Tobie, Szatanie, cześć na wysokościach

Nieba, gdzie królowałeś, chwała na głębokościach

Piekła, gdzie zwyciężony, trwasz w dumnym milczeniu!

Uczyń niechaj ma dusza z Tobą spocznie w cieniu

Drzewa Wiedzy, gdy swoje konary rozwinie,

Jak sklepienie kościoła, który nie przeminie.

tłum. Stanisław Korab-Brzozowski

"Spleen"

Kiedy niebo, jak ciężka z ołowiu pokrywa,

Miażdży umysł złej nudzie wydany na łup,

Gdy spoza chmur zasłony szare światło spływa,

Światło dnia smutniejszego niźli nocy grób;

Kiedy ziemia w wilgotne zmienia się więzienie,

Skąd ucieka nadzieje, ten płochliwy stwór,

Jak nietoperz, gdy głowa tłukąc o sklepienie,

Rozbija się bezradnie o spleśniały mur;

Gdy deszcz robi ze świata olbrzymi kryminał

I kraty naśladuje gęstwa wodnych smug,

I w mym mózgu swe lepkie sieci porozpinał

Lud oślizgłych pająków - najwstrętniejszy wróg;

Dzwony nagle z wściekłością dziką się rozdzwonią,

Śląc do nieba rozpaczą szalejący głos

Jak duchy potępieńców, co od światła stronią

I nocami się skarżą na swój straszny los.

A w duszy mej pogrzeby bez orkiestr się wloką,

W martwej ciszy - nadziei tylko słychać jęk,

Na łbie zaś mym schylonym, w triumfie, wysoko,

Czarny sztandar zatyka groźny tyran - Lęk.

"Albatros"

Czasami dla zabawy uda się załodze

Pochwycić albatrosa, co śladem okrętu

Polatuje, bezwiednie towarzysząc w drodze,

Która wiedzie przez fale gorzkiego odmętu.

Ptaki dalekolotne, albatrosy białe,

Osaczone, niezdarne, zhańbione głęboko,

Opuszczają bezradnie swe skrzydła wspaniałe

I jak wiosła zbyt ciężkie po pokładzie wloką

O jakiż jesteś marny, jaki szpetny z bliska,

Ty, niegdyś piękny w locie, wysoko, daleko!

Ktoś ci fajką w dziób stuka, ktoś dla pośmiewiska

Przedrzeźnia twe podrygi, skrzydlaty kaleko!

Poeta jest podobny księciu na obłoku,

Który brata się z burzą, a szydzi z łucznika;

Lecz spędzony na ziemię i szczuty co kroku

Wiecznie się o swe skrzydła olbrzymie potyka

tłum. Wisława Szymborska

"Piękno"

Jam piękna, o śmiertelni, niby sen z granitu,

A pierś ma, gdzie krwawiła niejedna pierś żywa,

Jest dla poety źródłem, z którego wypływa

Miłość wieczna i niema jak materia bytu.

Króluję wśród lazurów jak Sfinks niezbadany,

Biel serca łączę z śniegiem łabędziego puchu;

Niszczącego harmonię nienawidzę ruchu;

I łzy są dla mnie obce, i śmiech mi nie znany.

Poeci u stóp mojej wyniosłej postawy,

Którą, zda się, że wzięłam od dumnych pomników,

Cały żywot swój strawią na nauce krwawej;

Bo mam, by oczarować moich miłośników,

Zwierciadła, w których świata pięknieją obrazy:

Oczy me, wielkie oczy - o blaskach bez skazy!

„Romantyczny zachód słońca"

Jakże piękne jest słońce, gdy się rozpłomienia

Rzucając nam dzień dobry! Jak wybuch z ciemności-

Szczęśliwy ten, kto może pozdrowić w miłości

Swój zachód promienniejszy nawet od marzenia!

Wspomnę!... Widziałem... kwiaty, źródło, łan, w dolinie

Omdlewały jak serce drżąc pod jego okiem.-

Prędzej, do horyzontu biegnijmy przed zmrokiem,

By schwytać jeszcze skośny promień, zanim zginie.

Ale znikającego próżno ścigam Boga;

Cesarstwo swe pośpiesznie roztacza Noc sroga,

Czarna, mokra, febryczna, pełna grozy głuchej;

Woń grobów płynie poprzez ciemność, a przy bagnie

Moja dreszczem przejęta noga miażdży nagle

Zimne ślimaki i niespodziane ropuchy.

"Abel i Kain"

I

Plemię Ablowe, pij i szalej,

Bóg ci uśmiecha się życzliwie.

Plemię Kaina, w jarzmie dalej

Męcz się i konaj rozpaczliwie.

Plemię Ablowe, twa ofiara

Miła jest nozdrzom Serafina.

Plemię Kaina, twoja kara

Czy będzie miała kiedy finał?

Plemię Ablowe, w obfitości

Zbóż i trzód wschodzi siew twój płodny.

Plemię Kaina, twe wnętrzności

Wyją przeciągle jak pies głodny.

Plemię Ablowe, brzuch swój grzejesz

Przed swym ogniskiem patriarchalnym.

Plemię Kaina, wciąż drętwiejesz

Z zimna jak szakal w norze skalnej.

Plemię Ablowe, kochaj, płódź się,

Twe złoto mnoży twoją chwałę.

Plemię Kaina, dalej trudź się,

Poskramiaj żądze wybujałe.

Plemię Ablowe, w tłuszcz obrastaj,

Jak roje pluskiew w starym gracie.

Plemię Kaina, z wsi i miasta

Pędź swe potomstwo ku zatracie.

II

Plemię Ablowe, ziemi grudy

Użyźni ścierwo twoje gnoje.

Plemię Kaina, twoje trudy

Wydadzą wreszcie plony hojne.

Plemię Ablowe, nóż pobity

Przez ogień na twe pohańbienie.

Plemię Kaina, wzleć w błękity

I Boga stamtąd strąć na ziemię.

Dusza Wina

Raz wieczorem w butelkach piała dusza winna:-

"Człecze wydziedziczony, mnie szczególnie miły,

Ze szklanego więzienia ma słoneczność płynna

Śle tobie pieśń światłości, braterstwa i siły!

Wiem, ile trzeba wylać na górę spaloną

I potu, i zabiegów, i skwarnego słońca,

By zapłodnić me życie - tchnąć duszę w me łono;

Toteż będę ci wdzięczna i wierna do końca.

Bowiem radośnie spływam, jak kojąca siła,

Do wysuszonej pracą spragnionej gardzieli,

I gorąca pierś człecza to słodka mogiła,

Gdzie mi raźniej niż w chłodnej piwnicznej pościeli.

Słyszysz jak cię radośnie woła po mozole

Pogwar godzin świątecznych - perlisty, ochoczy?

-Zawinąwszy rękawy, z łokciami na stole,

Będziesz mię błogosławił i miał jasne oczy;

Zapalę również ognie w oczach twej kobiecie,

Na syna twego zleję moc i wiarę żywą

-Stanę się w życiu temu wątłemu atlecie

Mdlejące w walce mięśnie krzepiącą oliwą.

W ciebie miłośnie znijdę ja, słoneczna siła

-To rzucone przez Siewcę przedwieczornego ziarno,

By się z naszego związku poezja rodziła.

Co jak kwiat strzeli w niebo swą krasą ofiarną!".

Racjonaliści - język poetycki rodzi się z potrzeby poetyckiej, więc musi być wystarczalny.

Symbolizm - miał inne ambicje; chciał wyrażać niewyrażalne - sposób mówienia, który miał mówić sam przez siebie. W użyciu słowa niedoskonałe, więc tego, co jest istotne w mówieniu nie da się wyrazić.

S. jako kierunek w poezji i sztukach plastycznych powstał we Francji i Belgii w 2 połowie XIX jako reakcja na naturalizm. W poezji dążono do wywołania nastroju poprzez rytm i muzykę wiersza. Symboliści dążyli do wyrażania ogólnoludzkich problemów psychologicznych oraz treści metafizycznych, które można poznawać jedynie przez intuicję, emocje i podświadomość. Chcieli docierać w rejony niedostępne poznaniu racjonalnemu, poza byt realny, do rzeczywistości transcendentalnej. Ich podstawowym środkiem ekspresji stał się symbol, bowiem pojmowali sztukę jako swoisty język abstrakcyjnych znaków komunikujących o przeżyciach i emocjach artysty.

Po raz pierwszy nazwa `symbolizm' pojawiła się we francuskim `Le Figaro' w 1886

Symboliści:

FR: Paul Ambroize Valery, Rimbaud, Verlaine, Mallarme,

ROS: Aleksander Błok (XIX/XXw), Andriej Bieły (XIX/XXw)

BELG: Maurice Bernard Maeterlinck (XIX/XX)

Aleksander Błok - debiut w piśmie symbolistów `Nowyj put” w 1903 roku,

„Wiersze o Przepięknej Pani” z 1904- identyfikacja harmonii i kobiecości,

„O współczesnej sytuacji symbolizmu rosyjskiego” z 1910 roku,

Andriej Bieły - łączył był symbolizm z mistycyzmem, współpracował z pismami symbolistów „Wiesy” i „Złote runo”,

Maurice Maeterlinck - zafascynowany liryką Mallarme'go, twórca dramatu symbolicznego, dramaty cechują się tajemniczą atmosferą i pesymistycznym nastrojem, wyrażają lęk egzystencjalny człowieka, debiut - tomik „Cieplarnie” z 1889 roku, w którym wyraził problem duchowego osamotnienia,

„Intruz” 1890, „Ślepcy” 1891 - obojętność autora wobec świata postrzeganego zmysłowo, akcja sceniczna zarysowana w sposób szkicowy,

Eseje filozoficzno-przyrodnicze: „Życie pszczół” z 1901, „Inteligencja kwiatów” i „Życie termitów”.

20.11.07

Rimbaud, Mallarme - aspekt kształtowania się języka i nowego sposobu wypowiedzi.

Jean Arthur Rimbaud - żył krótko (37lat), francuski poeta zaliczany do grona tzw. `poetów wyklętych' (+Verlaine, Baudelaire, czasem też i Mallarme) infant terrible (okropne dziecko) lit. francuskiej. Początkowo parnasista (odrzucenie motywów narodowo-wyzwoleńczych i tyrtejskich, nacisk na ukształtowanie formalne txtu: dbałość wersyfikacyjna, idealna rytmizacja, praca nad tekstem = działanie rzemieślnika), później przedstawiciel symbolizmu, prekursor modernizmu i powstałego w XX w. surrealizmu. Po śmierci uznany za jednego z największych innowatorów języka poezji (minimalizm formy, oryginalna technika montażu, wykorzystanie wiersza wolnego). Jeden z pierwszych twórców kultywujących tzw. `poetykę czystego zapisu', `alchemii słowa' i `wstydu uczuć'.

1870 - nauczyciel z gimnazjum (Georges Izambard) mentorem; rok później ucieczka do Paryża, przyłączenie się do komuny paryskiej, wtedy prawdopodobnie padł ofiarą gwałtu ze strony pijanych komunardów.

Verlaine zachwycony jego `Statkiem pijanym' (w 1872 zakochany w R. porzuca rodzinę, wędrują razem po Francji, krótki pobyt w Londynie, w Brukseli V. postrzelił R. i został aresztowany).

Rimbaud powraca do Charleville, pisze cykl `Sezon w Piekle'; na początku lat `70 pisze wizjonerskie i nowatorskie formalnie `Iluminacje' zawierające pierwsze francuskie poematy pisane wierszem wolnym)

W `Liście jasnowidza' (1871) wykłada swoje reguły sztuki: poeta jasnowidzem przez rozprężenie zmysłów, pisanie jest niebezpieczne, cel: `wyrażać niewyrażalne', koncepcja choroby dewiacyjnej - poeta chorym przestępcą, ale wielkim, poezja rodzajem podboju - wielki skok w stronę niezdobytego. Jasnowidz - ma władzę nad rzeczywistością; wewnętrznym okiem widzi to, czego inni nie, poddaje się halucynacjom, korzysta ze świata, ale jednocześnie jest ascetą, bo sztuka wymaga wyłączności. `Ja' traci przejrzystość, staje się bezosobowe.

Miasto sztuczne - kreator poezji to wielki dyktator - ustanawia swój świat. Brzydota miasta odbija brzydotę starości; starcy to nie ludzie, to symptomy rozkładu, nbut R. przeciwko Europie - radykalny gest zerwania i wyjazd z Europy (Jawa, Etiopia).

Julia Hartwig: wizjoner obalający wszystkie świętości i konwencje w życiu i sztuce.

Wiktor Hugo: dziecięcy Szekspir,

Twórczość R.: wizyjna, awanturnicza, bluźniercza, odwołująca się do pogaństwa, nadająca językowi poezji rangi religijnej.

Źródła poezji R.: romantyczny gwałtownik wyobraźni, ironia Baudelaire'a

Wpływy R. na świecie: symbolizm (stara się dotrzeć do transcendencji, postulat zerwania z przeszłością: `Przekląć swoich przodków'), surrealizm, beat-generation (nieformalny awangardowy ruch literacko-kulturowy propagujący anarchizm, indywidualizm, nonkonformizm, swobodę twórczą, powstały w latach '50 w USA. Nazwa od `W Drodze' Jacka Kerouaca, przeczyli konsumpcjonizmowi), modernizm, prawodawca poematu prozą.

Wpływy w PL: teksty Armii na płycie `Legenda', Adam Ważyk (fascynacja i przekłady), 1994 - Artur Międzyrzecki tłumaczy `Sezon w Piekle' i `Iluminację' (wersja oficjalna), Wojaczek jako współczesny poeta wyklęty, Zbigniew Herbert `Pan Cogito z wyobraźnią' - chciał z niej uczynić narzędzie współczucia, nie ma w niej miejsca na sztuczne ognie poezji, chciałby pozostać wierny niepewnej jasności, fortepian na szczytach Alp grał mu fałszywe koncerty,

Statek Pijany

Prądem rzek obojętnych niesion w ujścia stronę,

Czułem, że już nie wiedzie mnie dłoń holowników;

Dla strzał swych za cel wzięły ich Skóry Czerwone

I nagich do pstrych słupów przybiły wśród krzyków.

Nie dbałem o załogi po wszystkie me czasy.

Ja, dźwigacz zbóż flamandzkich, angielskiej bawełny.

Gdy się z holownikami skończyły hałasy,

Gdzie chciałem, poniosły mię Rzek spienione wełny.

Pośród wściekłych kołysań przypływów, odpływów,

Ja przeszłej zimy głuchszy nad mózgi dziecinne,

Biegłem! Tryumfalniejszych nie zaznały dziwów

Półwyspy wzięte lądom przez bezdroże płynne.

Zbudzenie me na morzu święcił wir powietrzny.

Dziesięć nocy, jak korek, tańczyłem na fali,

W której ludzie kołowrót widzą ofiar wieczny,

Nie tęskniąc do mdłych latarń znikłych gdzieś w oddali.

Słodsza niż ustom dzieci miazga jabłek kwaśnych,

Wód zieleń w mą osnową wdarła się łupinę,

Uniosła ster, kotwicę, stosy lin zapaśnych

I zmyła kały wstrętne i win plamy sine.

I odtąd kąpałem się w wielkiej pieśni Morza

Przesyconej gwiazdami, śpiewnej jak muzyka,

Pożerałem toń modrą, gdzie pośród bezdroża

Zadumany topielec niekiedy przemyka.

Gdzie barwiąc nagle szafir - pijanymi wiry

Albo rytmem powolnym, pod słońca płomienie -

Mocniejsze nad alkohol, olbrzymsze nad liry,

Fermentują miłości żółciowe czerwienie.

Znam nieba pękające w gromy i wichrzyce,

Nawroty wściekłe wałów, prądy, znam wieczory,

Znam jutrzenki srebrzyste jako gołębice,

Widziałem to, co człowiek widzieć zawsze skory.

Widziałem słońce nisko w plamach zgróz mistycznych,

Jak słało długie, zimne fioletów martwice.

Podobne do aktorów w dramach praantycznych

Na fale w dal toczące swych drgań tajemnicę.

Marzyłem noc zieloną wśród śniegów olśnienia,

Całunki na mórz oczy kładnące się wolno,

Żółtomodre fosforów śpiewnych przebudzenia

I niesłychaną soków pogoń dookolną.

Miesiące całe z falą, równą histerycznym

Oborom, szturmowałem ku raf skalnym ścianom.

Nie śniąc, że stopy aryj na sierpie księżycznym

Mogą łeb dychawicznym zetrzeć Oceanom.

Potrącałem, czy wiecie? Florydy bajeczne

Z chaosem ócz panterzych i kwiatów, urody

Ludzkiej i tęcz, wiodących, jak cugle powietrzne,

Pod mórz widnokręgami lazurowe trzody.

Widziałem wrące bagnisk olbrzymich fermenty,

Sieci, gdzie wśród trzcin gniją całe Lewiatany

Zapadania wód nagle śród ciszy zaklętej,

Katarakty oddaleń ku bezdni nieznanej.

Lodowce, słońca srebrne, opal fal, nieb żary

Przeokropne mielizny w zatok ciemnych toni,

Gdzie żarte przez robactwo olbrzymie ciężary

Pieszczą drzewa skręcone jadem czarnych woni.

Chciałbym dzieciom pokazać te dorady, gwiazdy

Fal modrych, ryby złote, ryby śpiewające...

Piany kwietne święciły me z golfów odjazdy,

Niewysłowionych wichrów skrzydliły mię gońce.

Czasem, gdy mię znudziły bieguny, zwrotniki,

Morze, słodko mię łkaniem kołysząc omdlałem

Wznosiło ku mnie ssawki flory mroków dzikiej,

I - jak kobieta w modłach - wraz nieruchomiałem;

Jak wysepka gościłem ptaków roje gwarne,

Swarliwe i niechlujne, o źrenicy płowej,

I Żeglowałem dalej, gdy me więzy marne

Zerwał, na sen zstępując w głąb, topielec nowy.

Otóż ja, łódź ginąca w golfach pod ziół brodą.

Miotana przez orkany w eteru przestwory,

Ja, którego kadłuba pijanego wodą

Nie wyłowią żaglowce Hanz ni Monitory.

Wolny, rzeźwy, dymiący, odzian w mgły dziewicze,

Ja, com zachodów mury dziurawił płomiennie,

W których dla dobrych piewców przednie są słodycze:

Mchy słoneczne i strzępy lazurów bezcenne ;

Ja, co biegłem w płomykach elektrycznych cały,

Szczątek płochy, śród morskich rumaków eskorty,

Gdy skwarne lipce maczug ciosami strącały

Ultramaryny niebios we wrzące retorty;

Ja, co drżałem, o sto mil czując bekowiska

Behemotów i wściekłe Maelstromów ukropy,

Pielgrzym wieczny błękitów cichych rozlewiska,

Ja tęsknię do wybrzeży odwiecznych Europy.

Archipelagi gwiezdne widziałem Wysp roje,

Gdzie żeglarzom otwarte niebo szalejące

- W tychże to nocach bez dna ukrywasz sny swoje,

Milionie złotych ptaków, przyszłej mocy słońce?

Lecz zbyt wiele płakałem! Jutrznie są bolesne,

Srogie - wszystkie księżyce, gorzkie - wszystkie zorze

Cierpka miłość mi dała strętwienie przedwczesne

O, niechaj dno me pęknie Niech pójdę pod morze!

Jeżeli jakiej wody tam w Europie pragnę,

To błotnistej kałuży, gdzie w zmrokowej chwili

Dziecina pełna smutków, kucnąwszy nad bagnem,

Puszcza statki wątlejsze od pierwszych motyli.

Skąpanemu, o fale, w waszej omdlałości,

Nie ubiec już dźwigaczy bawełnianych plonów,

Nie mknąć w pysze sztandarów i w ogni świetności

Nie pruć wód pod oczami strasznymi pontonów.

Moja Bohema

Włóczyłem się - z rękoma w podartych kieszeniach,

W bluzie, co już nieziemską prawie była bluzą,

Szedłem pod niebiosami, wierny ci, o Muzo!

Oh! la! la! co za miłość widziałem w marzeniach!

Szeroką dziurę miały me jedyne portki,

W drodze, pędrak-marzyciel, układałem wiersze,

Na wielkiej Niedźwiedzicy miałem swą oberżę,

A od mych gwiazd na niebie płynął szelest słodki.

Słuchałem gwiazd w te dobre wieczory wrześniowe,

Siedząc na skraju drogi, i czułem, że głowę,

Jako mocne wino, rosa kroplista mi zrasza.

Lub gdy w krąg fantastycznych cieni rosły tłumy

Jak gdybym lirę trącał, wyciągałem gumy,

Stopę mając przy sercu, z zdartego kamasza.

Samogłoski

A czerń, E biel, I czerwień, U zieleń, O błękity,

Tajony wasz rodowód któregoś dnia ustalę;

A, włochaty gorsecik much brzęczących wspaniale

W locie nad kupą gnoju; mrok w zatokę zaszyty;

E, śnieżny blask namiotów, igła w lodowatej skale,

Opary, biali króle, dreszcz pod baldaszkiem skryty;

I, plama krwi w plwocinie, purpurowe rozkwity,

Śmiech pięknej wargi w gniewie lub w pokutniczym szale;

U, cykle, opalowa gra mórz, spokój pastwiska

Usiany zwierzętami, spokój, który odciska

W skórze uczonych czół bruzda alchemii głęboka;

O, trąba niebiańska, co dziwne światy kołysze,

Obszary, gdzie Anioły i Światy prują ciszę:

- Omego, fioletowy promieniu Jego Oka!

Zło

Gdy czerwone plwociny starego żelastwa

Świszczą dzień cały w błękit nieba niezmierzony,

Kiedy w ogień, przed królem, co gromami chlasta,

Szkarłatne czy zielone biegną bataliony;

Kiedy szał przeraźliwy sto tysięcy ludzi -

Nieszczęsnych! - w jedną stertę dymiącą zamienia

Śród traw, gdzie się, Naturo, twoja radość budzi -

W świętości ulepione przez ciebie stworzenia !

- Jest wtedy pewien Bóg, który śmieje się błogo

Do kielichów ze złota, kadzideł, ołtarzy

W adamaszkach, zasypia w kołysach hosanny

I budzi się, gdy matki, przypędzone trwogą,

W zniszczonych czarnych czepkach, ze łzami na twarzy,

Grosz mu podają gruby, z chustki wysupłany.

Stéphane Mallarme - francuski poeta, teoretyk sztuki, krytyk literacki, najwybitniejszy poeta symbolizmu, dekadent, tłumacz Poego, prekursor liryki współczesnej, awangardy, surrealizmu i kaligramu (wiersz, którego słowa tworzą sylwetkę przedmiotu albo osoby mających związek z tematem; przykład: `Ogoniasta opowieść' z `Alicji w Krainie Czarów' Lewisa Carolla, gdzie wiersz przybiera postać ogona myszy).

M.: tekst może uwolnić się od swego twórcy, czy nawet koncepcji sztuki (związki z późniejszą koncepcją `śmierci autora' ogłoszonej przez Rolanda Bartha)

Twórczość: liryka skupienia słów, estetyka pustki, alchemia słowa. Uważany za pierwszego poetę szkoły Baudelaire'a. Jego wiersze wyzbyte z moralizatorstwa, rządzą się relatywizmem poznawczym, świat liryki M. - przestrzeń pozbawiona Boga. Wychodząc ze swoich ateistycznych założeń traktuje sztukę jako lirykę zastępczą. Interesowały go teorie przypadkowości.

Głównym postulatem nihilistycznej koncepcji poezji M. jest uwolnienie słowa, nadanie mu autonomicznego znaczenia.

`Okna'- myśl krążąca wokół absolutnego bytu, język ma zmierzyć się z tym, co absolutne, przedmioty są obecne i nieobecne jednocześnie, tytułowe „okna” stanowią tajemniczą granicę między życiem ziemskim i pozaziemskim, kojarzone są ze sztuką i marzeniem,

`Święta' - reguła zapadania się przedmiotów w nicość, która jest tym, co najtrudniej wyobrażalne. Niebyt jako `byt zaprzeczony'. Postrzeganie jest paradoksalne - odbiera się dźwięk, postrzeganie akustyczne, Mallarme doprowadza do odprzedmiotowienia języka, obrazy mają zastąpić rzeczywistość.

`Herodiada' (1896) - idea konieczności i przypadku, utwór nawiązuje do biblijnej postaci Herodiady, która doprowadziła do śmierci Jana Chrzciciela, utwór dialogiem Herodiady (narcystyczna miłość) z matką Bereniką (miłość pełna poświęceń i wyrozumiałości). Herodiada Mallarmego to osoba zakochana w pięknie cielesnym, bezduszna, okrutna, brutalna. Utwór odczytywany jako alegoria sztuki modernistycznej, wyzbytej z moralizatorstwa, skupiona na dostarczaniu wrażeń estetycznych. Pytanie autora o duchowość i transcendentną wartość poezji, która celowo zatraca podział na dobro-zło.

`Rzut Kości' (1897) - marzenie o księdze, w której wszystko się sumuje, każda myśl jest przypadkiem, rzut kości nigdy nie obali przypadku, księga sumowała myśli, które miały tworzyć konieczność świata. Składnia poetycka rozciągnięta na kartce. Mallarme stworzył pojęcie `pisania trudnego'. Rewolucyjny poemat, który oprócz wymiaru metaforycznego stworzył również wymiar graficzny wiersza (prekursor kaligramu),

Głównym postulatem nihilistycznej koncepcji poezji Stephana Mallarmégo jest uwolnienie słowa; nadanie mu autonomicznego znaczenia; skonstruowanie wiersza, którego każde słowo miałoby oddzielne znaczenie. Poglądy te streszczają dwa słynne cytaty: "To nie z myśli, mój drogi, robi się wiersze. Robi się je ze słów" oraz "Nazwać jakiś przedmiot, znaczy odebrać trzy czwarte przyjemności poetyckiej, która polega na stopniowym odgadywaniu; zasugerować - to dopiero ideał".

PL: Antoni Lange pierwszym kontynuatorem myśli Mallarmego; wyznawał ideał bezimienności poety oraz ideał dotarcia do samej istoty wiersza, podchodził jednak sceptycznie do kwestii odrzucenia tradycji.

Wpływ na Awangardę, na teorię `czystej formy', poetykę Juliana Przybosia, poezję lingwistyczną.

27.11.07.

Liryka francuska przełomu XIX i XXw.

Paryż ok. 1900r - metropolia europejska, narzuca styl.

Poezja symbolistyczna - wrażliwość na odcienie wyrazu, barwę dźwięk.

Emile Verhaeren

- Belg piszący po francusku, jeden z założycieli szkoły symbolistycznej, prawie dostał Nobla, ale wygrał go Maeterlinck w 1911,

- podjął temat wielkiej cywilizacji, opisał miasto zatłoczone, przemysłowe.

- `Siły zburzone' z 1902 - poematy liryczne

- I wojna światowa, której wybuch był ciosem, bo pacyfista,

Paul Valery - poeta i eseista, symbolista francuski, zwraca uwagę na akt pisania, akt tworzenia, ważna jest refleksja autotematyczna.

`Wstęp do metody Leonarda da Vinci' - poetyckie analizy sztuki, da Vinci idealnym humanistą.

W poezji Valery'ego najważniejsza była fascynacja rozwijającej się myśli; myśl rozwija samą siebie, myśl w biegu, myśl precyzyjna i jasna, klasyfikująca wszystko, co się zjawia. Namysł może rozpocząć się od czegokolwiek - lotu skowronka czy widoku morskiej fali.

`Wieczór z panem Teste' - próba wyłączenia się ze świata, czysty intelekt jako bohater poezji, jego interakcje społeczne są zakłócone. Jest to człowiek genialny, ma być anonimem, geniusz nie powinien być znany. Pozostaje mu samotność, asceza, życie wypełnia się w jednym wymiarze. Refleksja ma być bezinteresowna, ma służyć przenikliwości myśli, `ja' nie powinno ufać wyobraźni, `ja' wzięte w karby przez intelekt, poddane intelektualnej obróbce. Pan Teste otwiera się na wszystko, co jest, próbuje poznać granice działania [w opisie mnóstwo czasowników - szybka akcja, wszystko w ruchu]. `Wieczór z panem Tess' jest poematem o przygodach intelektu.

`Młoda parka' (1917) - konkret zderza się z ideą, utwór zbliża się do `Herodiady' Mallarmego, może być poematem autobiograficznym, bo pokazuje drogę twórczą poezji, elementy metapoetyckie, uwydatnia jej piękno,

`Rzeczy przemilczane' - Valery zastanawia się nad ideą konstrukcji; rytm jako język architektury, nic nie jest dalekie od umysłu, poezja jest aktem konstruowania, jest światem apollińskim, którego wypowiedzi to `kultura formy'.

Skłania się Valery ku pisaniu aforyzmów.

`Cmentarz morski' - wzór poezji lamentacyjnej, `wszystko to marność', nowatorski sposób opracowania formuły wanitatywnej

„Dusza i taniec” z 1923 roku - stylizowany dialog platoński,

PL: Igor Strawiński - `Poetyka muzyczna' - podobne myśli do Valeryego, konstrukcja jest istotna, eliminacja swobody, artysta winien wiedzieć o swoich ograniczeniach. W Polsce - Staff.

4.12.07.

Problematyka religijnego odrodzenia w poezji francuskiej.

14akarem - podziw dla Stwórcy za dzieło stworzenia (wielka oda), posługuje się nierymowanym wersetem. Sięgał po ideogramy japońskie, nikły był zakres jego oddziaływania. Zmiana wyobrażenia Paryża.

Charles Pegy - `Śmierć na polu bitwy I wojny światowej', chrześcijański personalizm, poemat etyczny - mówić prawdę to zadanie poezji. Miasto harmonijne, pojawia się misterium o Joannie d'Arc, cykl `Kobierze' - poetycka wizja patronów Francji.

Oscar Miłosz - `Miguel Manara' - motyw nawrócenia Don Juana, dramat misteryjny, pisarz francuski pochodzenia litewskiego, autor „Legend litewskich”

Apollinaire - `Kaligramy' z 1918, `Alkohole' 1913

Ważniejsza od jednostki jest zbiorowość, jego poezja inspirowała polskich poetów. Apollinaire raczej projektuje przyszłość, wszystkie `-izmy' przechodzą przez pryzmat jego poezji. Mitologizował swoją biografię, tworzył mit osobisty, wykorzenienie ze świata, jego dwoistość. Nowator żywiący się tradycją. Spędzał młodość na Lazurowym Wybrzeżu, liceum w Nicei, pracował jako korepetytor. Uwielbiał apokryfy, był autorem powieści erotycznych, w Paryżu znalazł się w kręgu Picassa, w jego poezji są tego oddźwięki.

Krytyka sztuki - propagował nowe malarstwo, interesował się fowizmem i kubizmem.

`Gnijący czarnoksiężnik' 1908,

- oparty na micie, legendzie

- Merlin (troche Apollinaire)- wychowawca króla Artura, syn czarownicy i demona

`Poeta zamordowany' - (fr. Le Poéte assassiné) - zbiór opowiadań

konflikt artysty ze społeczeństwem (jak u Budelaire'a) ; baśniowa fantastyka - mroczna i okrutna.

Apollinaira nie był ortodoksyjny; liczy się indywidualność, trudno tutaj o podejście doktrynalne.

Opowiadania poruszają kwestię niemożliwej miłości oraz relacji poety wobec

społeczeństwa. Tematem zbioru jest również bierna bądź czynna niechęć wobec

sztuki, reprezentowana przez tłum.

Głównym bohaterem zbioru, tytułowym poetą zamordowanym jest Croniamantal,

syn 14akarem i Viersélina Tigoboth, urodzony w 1889. Jego miłością jest

Smutniutka Baletniczka, której postać zamyka w sobie wizerunek Marii

Laurencin, ukochanej Apollinaire'a. Croniamantal zginął, zamordowany przez

motłoch, w 1912 roku. Następnie Ptak Łaskawca i Smutniutka wystawili mu

pomnik w lasku Meudon.

- drwiace, parodystyczne,

`Wiersze reńskie' - wykorzystuje się dwoistość, sens nie jest do końca wyklarowany. Jest wiersz regularny ale i nieregularny. Apollinaire to poeta meliczny - rym i rytm są bardzo ważne. Jest u niego lotność, wolność wyobraźni, jest bliski technice filmowej najazd na jakiś szczegół.

`Orszaki' - poemat. Pochód ludności przez wieki, każda postać z orszaku buduje owe `ja' (budowa monumentalna). Mówi się, że poezja Apollineze'a jest poezją maga, cudotwórcy.

`Strefa' - szczyt twórczości Apollineze'a. polisemantyka tytułu, spowiedź człowieka błąkającego się po mieście, rozliczającego się ze światem i życiem. Kwestia Boga i kwestia miłości, jest to rodzaj terapii; leczenie się z kompleksu Chrystusa. `Strefa' jest świadectwem odbierania wielu wrażeń jednocześnie. Pojawia się Chrystus - lotnik (?). `Strefa' - następuje epizacja `ja', jest dystans wobec własnej świadomości, poemat kubistyczny, symultanizm (epizody przedstawione w `Strefie' odbywają się jednocześnie).

- szczyt tworczosci Apollinaire'a

- realizacja nowej poetyki:

rozrachunek

kreacja nowej poezji

kwestia Boga i milosci- zerwanie z mlodziencza religijnoscia

sztuki kubistyczne

prymitywne sacrum fetyszow

odejscie starego swiata

- rozdwojenie "ja"

- "ja"- "ty" to ta sama osoba

- montaz scen, nakladanie, symultanizm (pozniej w jego poezji to czeste)-

poetyka autoperswazji

- symultaneizm

- jukstapozycja- zestawienie logicznie powiazanych zdan, niepowiazanych

jednak semantycznie; zestawienie bez lacznikow

- technika montazu: z malych scenek z roznego porzadku czasowego,

przestrzennego montaz calosci ("przypominam sobie jak....", "teraz

jestem\jestes w..")

- czas "akcji wiersza": 1 doba

- wieloplanowosc, jednoczesnosc -> KUBIZM wiersz kubistyczny mial tworzyc

nowa rzeczywistosc

- nagle preskoki obrazu, pozorna niespojnosc, zaburzenie przestrzeni

- wplyw malarstwa malarza DELAUNAY- wiersz "OKNA" do jego katakogu obrazow o

takim samym tytule jak cykl,

- religia aktualna (jako jedyne zjawisko)

- poezja epoki wśród afiszów, reklam

- religia aktualna (jako jeyne zjawisko)

- apoteoza powiesci awanturniczej

- apoteoza religii wieku XX, porownanego do Chrystusa wstepujacego do nieba

- dlugowiecznosc, niesmiertelnosc

- potem: historia zycia Apollinaire'a, chwile piekne i smutne

- spojrzenie na emigracje

- zycie= alkohol, upija sie nim

- STREFA byc moze inspirowana troche jak WIELKANOC W NOWYM JORKU Cendrassa

(podobna melodia, tonacja uczuciowa, sytuacje, motywy) -> samotny poeta,

opuszczony i nieszczesliwy dokopnuje wielkiego rozrachunku z Bogiem i z soba

samym w wielkim miescie. tlumy biednych emigrantow, wspomnienia pobytow w

innych miastach

- przezywa dwie wielkie sprawy swojego zycia: BOGA i MILOSC

- rachunek sumienia czlowieka doroslego, ktory wstydzi sie powrocic do

wspominanej zw wzruszeniem wiary dziecinstwa ("Zegnaj, zegnaj slonce- szyjo

scieta" -> ostateczne odejscie od chrystianizmu)

- kobieta, milosc= sila destrukcyjna, ktora poniza mezczyzne

- poemat o odejsciu starego swiata i starej sztuki, nowa sztuka= nadzieja

- relacja z bezladnej wedrowki po miescie kogos gleboko wzruszonego, troche

nieprzytomnego, osaczonego zewszad przez chaotycznie naplywjace wspomnienia

z wlasnego zycia

- stwarzanie wrazenia, ze wszytsko dzieje sie tu i teraz- przelamanie granic

czasu i przestrzeni

- strumien swiadomosci

- WAZYK- tlumaczyl Apollinaire'a, w Polsce kubizmu nie bylo, u formistow

(Witkacy) wplywy kubizmu

04.12.2007

*GUILLAUME APOLLINAIRE* 1880- 1918

- tajemnica wlasnego pochodzenia rzutuje na tworczosc, nurtuje go ten

problem przez cale zycie

- okres wielkiej zarliwosci religijnej, potem zainteresowanie literatura,

glownie symbolistami (poezja)

- pierwsze utwory pod psedonimem Gillaume Macabre, oblal mature liceum w

NIcei), jego zainteresowanie literatura wzroslo po tym fakcie

- 1901 w miesięczniku *"La Grande France" *debiut poetycki,

- 1902 w piśmie "La Revue Blanche" opowiadanie Herezjarcha

- nalezal do spolecznosci Montparnasse'u (bohema artystyczna), jego

przyjaciele: Pablo Picasso (Bestiarium, Orszak Orfeusza- inspirowane jego

drzeworytami), Gertrude Stein, Max Jacob, André Salmon, Marie Laurencin,

André Breton, André Derain, Faik Konica, Blaise Cendrars, Pierre Reverdy,

Jean Cocteau, Erik Satie, Ossip Zadkine, Marc Chagall i Marcel Duchamp.

- potem przyłączył się do szkoły z Puteaux:

Szkoła z Puteaux, grupa artystyczna związana z kubizmem. Grupa ta powstała

Ok. roku 1911, wśród artystów spotykających się regularnie na dyskusje o

sztuce w domu Jacques'a Villon'a w Puteaux.

Grupa ta wybrała tą nazwę w celu odróżnienia się od kubizmu, który został

stworzony w paryskiej dzielnicy Montmartre przez Picassa i Braque'a.

-po wybuchu I wojny swiatowej zaciagnal sie do wojska

-zmarł w Paryżu z powodu grypy "hiszpanki".

- poczatkowo zwiazany z fowistami

Fowizm (fr. Les Fauves - dzikie zwierzęta, drapieżniki) - kierunek w

malarstwie francuskim początku XX wieku o bardzo żywej i oderwanej od

rzeczywistości kolorystyce dzieł, odłam ekspresjonizmu, istniał bardzo

krótko.

- następnie z kubistami, torował drogę surrealizmowi (twórca tego terminu - 1917).

- Odegrał ważną, często inspirującą rolę w kształtowaniu awangardy, zarówno

w poezji, jak i sztuce. Wielokrotnie oceniał obrazy ówczesnych artystów na

łamach francuskich magazynów

- umilowanie do apokryfow, starych drukow,

- zbieral tez literature libertynska, pisal powieci erotyczne, liczne

Romanse,

- propagowal nowe malarstwo

- interesowal sie kubizmem- sztuki intelektualne, antyrealistyczne,

- atak na impresjonizm,

CECHY POEZJI:

- od jednostki wazniejsza zbiorowosc, "ja" w kontakcie ze zbiorowością,

- poezja sensualna, refleksyjna

- projektuje przyszłość (nie syntetyzuje przeszłość, jak inni)

- sam tworzy mit osobisty, legenda twórcy, automitoligizacja

- A. burzy to co zastane, ale tez żywi się tradycja

- krytyka sztuki

- symbolizm: synkretyzm kulturowy

niezwyklosc jezyka

sklonnosc do parodii i rozbijania konwencji- rodzi się dystans do symbolizmu

- zrozumialosc| niezrozumialosc, abstrakcja| konkret

- poezje bardzo melodyjne, poeta meliczny

- konwencja pieśni: składnia rozmowy, kontrasty

- strofa apollinaire'owska: 5 wersow

- fałsz kochania- potrzeba kochania (Piosenka niekochanego b. popularna)

- poezja inwektyw, połączenie" wysokie- niskie (zarówno treść jak

i styl).

- lotność, wolność wyobraźni- wszystko moze sie skojarzyc

- kamera filmowa- szczegol

- kompozycja: nonszalancka, odblask romantycznego poematu dygresyjnego,

troche jak WIELKI TESTAMENT Villona

- swiat utraty, lamentacji nad tym, co nie moze sie zdarzyc

- groteska, deformacja realnych formacji

- budowanie siebie z okruchow przeszlosci ("Orszak")

- poezja pisana przez maga, czasrodzieja

- jezyk stary, trzeba go przeksztalcic: rozbic rzeczywistosc i zlozyc od

nowa

- symultaneizm- ukazywanie jednoczesnosci zdarzen

INSPIRACJE

- tradycja srednoweiczna i renesansowa: cykl "Zwierzyniec"- male wierszyki,

rozne tematy, konwencje,

kolekcje zwierzece- bestiaria (go ciekawily)

- Mallarme,

- okultyzm,

11.12.1007

Apollinaire, OKNA

• nakładanie się strzępów rzeczywistości (kubizm, symultanizm)

• „ja” ogląda obrazy - odpowiedź na wrażenia wzrokowe obrazów (?)

• duża ilość rzeczwistości abstrakcyjnych

• nowa składnia poetycka

• zahacza o konkret, powstaje rodzaj semantycznej partykuły, którą trzeba odczytać

• trzeba nawiązywać do malarstwa

• pojawia się ptak o jednym skrzydle (powtórzenie ze Strefy)

• miasta mają swój wystrój, obrazy swój wygląd

• poetycka metaforyzacja świata (np. jeżowiec słońca)

• legenda związana z Oknami (zainteresowanie nową sztuką, kubizmem, oschłość i analityczność wiersza)

LIST OCEANICZNY

• imituje wyglądem zewnętrznym list (wiersze do oglądania)

• zasada ludyczności, zabawowość, zabawa łączy się z formą poet.

MAŁE AUTO

• wiersze z I wojny, poeta okazał się człowiekiem wojny (oddalony, zdecydowany)

• Apollinaire odkrywa w sobie batalistę

• wzór poezji batalistycznej (świat rozbity na fragmenty)

• kolejne wcielenie unanimizmu,

Unanimizm - kierunek literacki postulujący zerwanie z indywidualzmem na rzecz zainteresowania tłumem, jego emocjami i pragnieniami. W opisie jednostki skupiał się na jej relacjach ze zbiorowością. W dziedzinie powieści unanimizm ukształtował technikę symultaniczną, mającą przedstawić rzeczywisty obraz współczesnego świata, uwzględniający jego skomplikowanie i dynamizm. Technika ta polega na równoległym rozwijaniu różnych, niekoniecznie powiązanych ze sobą wątków.

BLAISE CENDRARS

• lokuje się w pobliżu Apollinaire'a

• poeta nowatorski

• artysta, który starała się zapisać w poezji swoją biografię (podróżnik - awanturnik)

• stracił prawą rękę w czasie I wojny, ale uważał, że proteza jest zbędna i nauczył się wiele rzeczy robić lewą ręką (twardziel) - poświęca jej (ręce) czasem przemyślenia, napisał autobiograficzny cykl KRONIKI, składające się z 4 tomów: Rażony gromem, Odcięta ręka, Od portu do portu, Gwiezdna Wieża Eiffla

• poezja przełomu, zmiany - wszystko odbywa się w podróży, szybka zmiana kolorów

• używa dużego kwantyfikatora (wszystko, wszędzie)

WIELKANOC W NOWYM JORKU 1912

(Strefa A. była na to odpowiedzią!)

koszmarna samotna noc, wrócił do pokoju, słuchał Haendela i napisał

nawiązuje tu do średniowiecznej formy poezji, łacińskiej sekwencji szwajcarskiego benedyktyna z XI wieku (w IX wieku takie sekwencje pisał Notker „Jąkała”), w której występowała trojaka dykcja poetycka i bogaty wystrój liturgiczny; był to wzór rozprawy z samym sobą, z wiarą, związany ze zmianą,

• wszystko łaczy się z empirią świata, mamy do czynienia z inną dynamiką

• balans poetycki, obrazy dobywane z głębi łączą się z rzeczywistością

• emocja a zobojętnienie: (…) nie myślę już o tobie - naprawdę myśli, ale to neguje

PROZA KOLEI TRANSSYBERYJSKIEJ i małej Żanny z Francji 1913

(spokrewnione z Wielkanocą…)

• Błażejek (on sam niby) i mała biedna francuska prostytutka zmierzają koleją transsyberyjską z Moskwy na wojnę

• mała kurewka (tak mówił pan, więc na egzaminie też tak ją można określać) pyta ciągle: czy jesteśmy daleko od Montmartre? (bo to było wtedy centrum świata)

• jednocześnie: czułość, wstręt, ryzyko, strach, potrzeba marzeń - symultanizm emocji,

• zagęszczenie faktów - skrada się zwykła materia życia

• na końcu symbolika wzięta z tarota

• poemat barbarzyński - techniki przeżywania świata; powrót do Notkera - słuchał koła młyńskiego, które wprawiało w ruch rytm sekwencji, a bohater słucha obrotu kół pociągu - rodzaj transu, stukotanie kół = dynamika wspomnień

• chaos obsesyjnych obrazów

• wzruszenie codziennością, ciekawość świata

• zrywa z wierszem regularnych na rzecz wierszy elastycznych - wielość głosów, szeroka skala dialogu, montaż urywkowych obserwacji (kubizm), synteza kultur

PANORAMA ALBO PRZYGODY MOICH TRZECH BRACI

kolejny poemat

• utwory kojarzone są z filmem, on chciał nawiązać do fotografii (rejestrujące przedstawienia)

• więcej związków z rzeczywistością

• silnie zakotwiczone w konkrecie poetyckim

• cykl KODAK - dla niego nazwa znaczyła tyle, co fotografia (* dodatek z gwiazdką: firma KODAK podobno oskarżyła go za to, że nadużył ich nazwy w swoim cyklu!)

Cendrars w wieku 15 lat uciekł z domu i rozpoczął wędrówkę po świecie. Z rosyjskim kupcem Rogowinem podróżował po Rosji (Kaukaz, Syberia), Chinach, Indiach i Persji. Spotkanie z poetą Guillaume Apollinaire'em w Paryżu w 1910 stało się impulsem do zaprezentowania własnej twórczości.

Po wybuchu I wojny światowej zaciągnął się do Legii Cudzoziemskiej i w czasie walk w Szampanii (1915) stracił prawą rękę. Awanturnicza żyłka jednak w nim nie wygasła - w okresie międzywojennym Cendrars nadal sporo podróżował m.in. do krajów Ameryki Południowej. Imał się różnych zawodów, pracował jako żongler w cyrku i kierowca, kręcił filmy, zakładał różne firmy.

W latach 20. zrywa z poezją i publikuje utwory prozatorskie, stanowiące mieszankę reportażu i powieści (Złoto, Rum). W 1940 zaczyna pisać autobiograficzny cykl Kronik składający się z 4 tomów: Rażony gromem, Odcięta ręka, Od portu do portu i Gwiezdna Wieża Eiffla.

W prozie Cendrarsa nie sposób odróżnić fikcji od rzeczywistości. Pisarz w kolejnych książkach sukcesywnie umacniał własną legendę pisarza-awanturnika.

18.12.07

Dadaizm - nazwa od francuskiego „dada” (drewniana zabawka lub gaworzenie dziecka), przypadkowe słowo wybrane przez Tristana Tzarę ze słownika, choć są pewne wątpliwości co do twórcy nazwy, ruch narodził się około 5 lutego 1916 roku wraz z otwarciem literacko-artystycznego klubu CABARET VOLTAIRE.

Dadaiści:

- uważali wojnę za absurd, sprzeciwiali się fali nacjonalistycznego szaleństwa,

- odżegnywali się od tradycji,

- opierali swe dzieła na nonsensie, chaosie i zupełnej dowolności - stąd uwielbienie kolażu,

- zmienili pojęcie o sztuce: unicestwili ideał twórczego geniuszu i dzieła sztuki,

- najważniejsza jest praktyka skandalu i konfrontacja z publicznością, bo to przecież nie poezja gabinetowa,

- skandal dadaistów: nie jest spontaniczny, musi być zaplanowany, jest ruiną idei, wprowadza stan zagrożenia, dezintegruje, muszą być widoczne jego skutki - elementy kreacyjne skandalu, z gr. skandalom - pułapka, zapadnia, jest niczym nieskrępowany,

Życie radykalnych kierunków jest krótkie, bo nie można żyć na podstawie totalnej negacji. Dadaizm wkroczył później w fazę regresu - w maju 1922 w Weimarze „Konferencja w sprawie końca Dada”, część twórców przeszła do surrealizmu.

1919 - 1921 to najważniejsze lata, do ruchu dołączyli również:

Andre Breton - później przywódca ruchu nadrealnego, autor prozy onirycznej: „Nadja” z 1928 roku.

Desnos, Paul Eluard, Rene Char,

Tristan Tzara - inicjator dadaizmu, później surrealista, autor pierwszych tekstów dadaistycznych: „The first heavenly adventure of Mr. Antypyrine” z 1916, w 1924 napisał „Siedem manifestów Dada” -

Max Jacob - prekursor surrealizmu, jeden z twórców kubizmu w poezji, chętnie posługiwał się groteską i pastiszem, nihilista (drwina i negacja mieszczańskiego stylu życia, kpina z konwenansów i schematów myślowych) i malarz ekscentrycznych obrazów, poetyka marzenia sennego i automatyzm zapisu literackiego, fascynował się naukami ezoterycznymi i kabałą, miał wizje mistyczne z Chrystusem w roli głównej,

1917 - „Kubek do kości” - poezja skojarzenia, poemat prozą, wielość obrazów, przejście w świat wyobraźni,

- fascynacji naukami ezoterycznymi i Kabałą,

- zwiazany z kubizmem,

- poezja kalamburowa, konceptualna,

- przeszedl na katolicyzm, przez to nie chcieli go surrealisci

- kubizm- swiat z wielu stron równocześnie, wizja, niepokój, świat nie do

ograniecia z jednej perspektywy

Surrealizm - także nadrealizm, kierunek powstały około 1924 roku, początkowo występujący w literaturze, później w sztukach plastycznych. Termin ten stworzył w 1917 roku Guillaume Apollinaire. Teoretykiem nurtu i jego kontrolerem był Andre Breton.

Założenia:

- bunt przeciwko klasycyzmowi, realizmowi, empiryzmowi, racjonalizmowi i utylitaryzmowi,

- negacja konwencji,

- nieliczenie się z odbiorcą,

- chcieli mieć poprzedników, byle ekscentrycznych: Apollinaire, Rimbaud, de Sade, Alfred Jarry, romantycy,

- szukali czegoś trwalszego, niż skandal,

- retoryka nieważna, zero zasad i konwencji,

- konieczność przemodelowania wizji świata,

- wiara w marzenia senne i wolność wyobraźni, odwaga szaleństwa,

- groteska deformuje i rozbija rzeczywistość,

-odrzucenie przyczynowości i logiki,

- czasoprzestrzeń podporządkowana wyobraźni,

Działacze:

- Andre Breton, Rene Char, Paul Eluard, Jean Cocteau nazywany bardem języka, Philippe Soupault, Benjamin Peret (redaktor “Rewolucji surrealistycznej”), Robert Desnos - flim,

W latach 1924-1929 wychodzi „Rewolucja surrealistyczna”, 12 numerów pisma, radykalny i ostry ton, liczne pamflety, czarny humor, pismo krytyczne.

1919 - „Pola magnetyczne” Bretona i Supault'a [Supo], pierwszy tekst nadrealizmu, oniryczny i halucynacyjny charakter, dialog składający się z 2 częśći: „Uczucia są bezinteresowne” i „Bariery”.

1926 - „Wieśniak paryski” Louisa Aragona, początkowo zwolennika dadaizmu, potem współtwórcy surrealistycznych pism.

Praktyka tworzenia:

- podmiot twórczy ma być bierny, ma przyjąć rolę medium, bo pisanie automatyczne - dyktat myśli obrazów, słów, zapis bez selekcji i, tym bardziej, racjonalizacji,

- Marurice Blanchot: zapis automatyczny to machina wojenna przeciwko tradycyjnym metodom pisania,

-obsesja surrealizmu: poznanie prześwietla rzeczy a język to rzeczywistość,

- różne wycinki rzeczywistości mają się spotykać,

Manifest surrealizmu z antologii Ważyka:

- Breton: strach przed obłędem nas nie zatrzyma, przepis kuchenny: przybory do pisania, wprowadzenie w stan bierny, niepamięć o talencie, zapis szybki i niekontrolowany, prawie trans, prymat podświadomości, bohaterem literatury powinien być umysł (najlepiej z lat dziecięcych), każdy środek wyrazu jest dobry, byle eklektyczny i gwałtowny.

- poetyka: brak wiary w naturalność słów, ważna patologia języka, łącznie oddalonych elementów rzeczywistości, wolność od konwencji i retoryki, cza dziwić, kpina z logiki (komin holownika był czerwony, więc zaczął płakać - „Pola magnetyczne” z 1919 roku).

- 1924, „Manifest surrealizmu” funkcja wyobraźni i snu, krytykuje literaturę o informacyjnym stylu, przedstawił możliwość stworzenia poematu surrealistycznego z tytułów gazet, z dadaizmu: odwołanie do przypadku i kombinatoryki, surrealizm sposobem wyzwolenia ducha,

Sztuka nadrealistyczne:

- surrealizm przejawia się w rzeźbie, malarstwie, filmie i fotografii, wszędzie prowokacja, skandal i udziwnienie, sklejanie wycinków rzeczywistości, ważniejszy pomysł, niż efekt.

- Marcel Duchamp - chciał tworzyć antysztukę, twórca terminu ready-made, zamiast tworzyć nowe dzieła wykorzystywać rzeczy już stworzone, 1917 rok - „Fontanna” - ceramiczny urynał do galerii, skandaliczne zerwanie ze sztuką konwencji, przedmiot użytkowy dziełem sztuki, bo w galerii, 1913 rok - domalował Mona Lizie wąsy.

- Salvador Dali - projektował biżuterię dla Coco Chanel, portretował Helenę Rubinstein, w 1928 roku wraz z Luisem Bunuelem stworzył „Psa andaluzyjskiego”, szesnastominutowy film, do którego razem napisali scenariusz, film składa się z kilku niepowiązanych scen, bohaterami bezimienna para, celem zszokowanie odbiorcy przez montaż, scena z przecięciem oka kobiety! Fuj! W jednej ze scen Dali pojawia się jako ksiądz. 1930 rok - „Złoty wiek”, wymierzony w Kościół, policję i instytucje, bo przecież nie ma autorytetów, nawiązanie do tradycji de Sade'owskiej, obraz goni obraz.

Nowoczesne media bardzo podatne na surrealizm. Fotografia utrwala sen i marzenia a film świetnie oddaje założenia nadrealizmu (montaż może imitować sen i łączyć odległe elementy rzeczywistości).

08.01.08

Malarstwo w Polsze:

-trudno mówić o przeniesienie surrealizmu na grunt polski, bo brak odrębnej i zorganizowanej grupy,

- Bronisław Linke, malarz, kolażysta, grafik, „Czerwony autobus”, nawiązanie do „Wesela” Wyspiańskiego.

- Kantor miał okres surreazlizujący,

- Kazimierz Mikulski, „Tej nocy świeciły księżyce”z 1982 roku.

- Franciszek Starowieyski, plakacista (do „Operetki” Gombrowicza) i malarz,

-Zdzisław Beksiński,

Polskie wcielenia nadrealizmu w literaturze:

- Aleksander Wat, „Piecyk” pisał w transie, wyzwalał swoje wiedźmy - realizacje bretońskiej zasady automatyzmu zapisu,

- *A. WAT- JA Z JEDNEJ STRONY I JA Z DRUGIEJ STRONY MOJEGO MOPSOZELAZNEGO

PIECYKA*

PIECYK- powstal w 4 transach

- samozapis= pisanie automatyczne

- BRETON- wyzwolic swoje swiaty wewnetrzne

- 3 czesci, w nich motywy powtarzajace sie (maszyny, przedmiescie, watki

gotyckie, watki chrzescijanskie)

- brak zwiazku logicznego miedzy czesciami (przyczynowo- skutkowego,

logiczengo)

- jukstapozycja, ale tylko troche,

- Wat pisal chory (goraczka, trans), siedzac przy piecyku, oglada sie z

dwoch stron (z podswiadomosci, z rzeczywistosci)

- goraczka wyzwala strumien swiadomosci- SURREALISTYCZNY, pisanie

automatyczne

- - jezyk: wulgarny, nieprzestrzeganie regul ortograficznych i gramatycznych,

momentami bełkot, parodia stylu wysokiego, obnazenuie sztucznosci jezykowej

- ogromna intertekstualnosc

- destrukcja dowolnie zestawionej biblioteki

- parodia powaznego dorobku kultury

- SURREALISTYCZNE: wolne skojarzenia,

- wizjoneryści: Miłosz, Czechowicz (uważał nadrealizm za kierunek ciekawy, „Ewolucja nadrealizmu” z 1938 roku),

- wyobraźniowy: Andrzej Bursa, Czycz, Tadeusz Nowak,

- Gałczyński: „Bal u Salomona”, konflikt ze społeczeństwem, wizja eklezjastyczna, elementy parodystyczne, transpozycja salomonowej mądrości, stworzył pop-surrealizm,

- Jan Brzękowski, łączył poezję wyobraźni z awangardą, autor „Wyobraźni wyzwolonej”, krytykował zapis automatyczny, zarzucał mu bezsens i brak odpowiedzialności, proponuje metarealizm zamiast nadrealizmu,

Lata '30 przynoszą silniejszą recepcję nadrealizmu. Z doktryny wybiera się dane zagadnienia: oniryzm, przypadkowość i autozapis. Wojna przerwała możliwość dalszej recepcji, wojenna i powojenna trauma i stalinowska martwota.

1956 rok - kultura polska wychodzi z opresji,

„Klucze do wyobraźni” Jerzego Kwiatkowskiego,

„Rzecz wyobraźni” Wyki - to najważniejsze książki krytyczne.

Około 22.01.08

Henri Michaux [Miszo] - znany z niepowtarzalnego, halucynacyjnego stylu pisarstwa, zafascynowany poezją francuskich symbolistów, chrześcijańskim mistycyzmem i religiami wschodu, pisał również pod wpływem narkotyków, luźno związany z surrealistami.

„Barbarzyńca w Azji” - styl reporterski, opis podróży po Japonii, Chinach i Indiach, zainteresował się tam hinduską mitologią i mistyką. „Ekwador” - opis podróży po Ameryce Południowe", dziennik „Gdziekolwiek” - zapis fikcyjnej podróży do nieistniejących krain, napisany pod wpływem narkotyków halucynogennych,

- 1830 rok - „Niejaki Piórko”, najsłynniejsze dzieło, naszpikowana absurdem, groteską i czarnym humorem, tytułowa postać to porte parole autora, notorycznie dotykają go nieszczęścia - np. śmierć żony pod kołami pociągu, pytanie o zło i okrucieństwo,

- inspirował się Rimbaudem i Baudelaire'em, także Wschodem i malarstwem surrealistów.

Obrazy u symbolistów to odzwierciedlenie stanów twórców. Semantyka symbolistów to paradoks, bo starali się maksymalnie przeżyć granice znaczenia języka używanego przez społeczeństwo. Paradoks komunikacji pozasłownej - używanie języka werbalnego wyrażającego tajemnicę.

Symbolizm realizował się poprzez:

- akmeizm, który wyrastał z symbolizmu, polemiczny w stosunku do futuryzmu, Wielka Trójka: Nikołaj Gumilow, Achmatowa, Mandelsztam, Gumilow wertował słownik grecki - akme, szczyt, punkt; zwracali się przeciw nihilizmowi i negacji tradycji, liczy się afirmacja realności - nie symbol a konkret, w czym sprzeniewierzyli się symbolistycznym korzeniom, uważani za zwolenników przejrzystości wypowiedzi, w „Apollonie” zbiorowy debiut w 1913 roku.

22.01.08

Anna Achmatowa, Mandelsztam

Anna Achmatowa (właściwie Gorienko) - nazywana `duszą rosyjskiego srebrnego wieku', porównywana z Safoną i Mozartem. Badaczka twórczości Puszkina oraz architektury Petersburga - wygłasza na te tematy wykłady. Oblężenie Leningradu - ewakuacja do Taszkientu, podobno na rozkaz Stalina. Zgłoszona do nagrody Nobla (nie dostała). Pierwszy wiersz napisała mając 11 lat pod wpływem ówczesnych poetyckich idoli: Puszkina i Racina - MARNIZNA.

Publiczny debiut - 1910 - `Na ręce jego błyszczących pierścionków mnóstwo' , podpisany `Anna G.' Pierwsza publikacja pod pseudonimem `Achmatowa' - 1919, `Stary portret'.

1917 - Rewolucja ma przemożny wpływ na jej twórczość, motyw odmiany losu, uwypuklenie momentu przełomu, publikacja Białych ptaków, Ziela przydrożnego i Anno Domini MCMXXI (1921).

`Myślałam, że też taka jestem' :

`Przysięgam ci na Eden archanielski, na ikonę cudowną przysięgam, i na naszych nocy upojne mroki' - splecenie mistyki i erotyki, uważana za jawnogrzesznicę (Eichenbaum).

1940 - `Poemat bez bohatera' , wieloletnia praca (22 lata) dotycząca popaździernikowych losów Rosjan.

Przez 18 lat nie jest wydawana, udaje się dopiero w 1940. w jej poezji chodzi o konkret wewnętrzny, jest to rewolucja podobna jak u Pawlikowskiej - Jasnorzewskiej (ale koncepcje mają różne), jest tutaj erotyzm kobiecy, do głosu dochodzi spojrzenie kobiety na miłość. Miłość to kategoria psychologiczna, jest to rodzaj poetyckiego dziennika, gdzie pojawia się ironia, humor i dialog. Kultura jest jak dom, w kulturze można zamieszkać. Achmatowa zwraca się w stronę kultury. Następuje instrumentalizacja, używa starych tematów, świadomość, że mówi się w pełnym porządku kultury. Badacze mówią o dwóch tradycjach u Achmatowej: Tradycji klasycyzmu XVIII (trzeba być świadomym władcą słów, rygory formalne) i tradycji rosyjskiego folkloru (sięga po formę rosyjskiej pieśni ludowej, modernizując tematy). Żywioł zmienności. Kropka może pojawić się w środku zdania - to wszystko powoduje śpiewność. Ograniczenie roli czasownika - konkret i obraz najważniejsze.

Lubię te rozmowy po świt...

Lubię te rozmowy po świt prowadzone-

Na maleńkim stoliku szklanki wystudzone,

Nad czarną kawą cienkie, wonne smużki pary,

Kominek rozbuchany zimowym ciężkim żarem,

Wesoły ostry ton literackiego żartu

I to pierwsze spojrzenie, bezradne, nieodparte.

Pieśń ostatniego spotkania

Tak bezradnie serce się kurczyło,

A chód jeszcze był lekki i miękki,

Lecz na prawą dłoń nałożyłam

Rękawiczkę z mej lewej ręki.

Wydawało się: stopni tak wiele,

Lecz wiedziałam, że trzy, na pewno!

Pośród klonów jesienny szelest…

On poprosił: „O, umrzyj ze mną!

Oszukały, zabrały mi siły

Losy zmienne i nierozumne”.

I odrzekłam: „O miły, miły,

Mnie tak samo! I z tobą umrę…”

To jest pieśń ostatniego spotkania.

Popatrzyłam na dom z mrocznym cieniem.

Tylko świece jaśniały w sypialnym

Obojętnym, żółtym płomieniem.

Wieczór, 1911

Wszetecznice z nas i pijacy... - do głosu dochodzi kobiecość,

Wszetecznice z nas i pijacy,

Niewesoło czas tu spędzamy.

A na ścianach kwiaty i ptaki

Tęsknią za obłokami.

Czarną fajkę pociągasz smutnie,

Dziwnie dymek wije się nad nią.

Dziś włożyłam najwęższą suknię,

Aby smuklej wyglądać i ładniej.

Okna są zabite na dobre:

Czy tam mróz, czy burza, czy słota?

Twoje oczy są tak podobne

Do oczu ostrożnego kota.

O, jak serce moje zamiera!

Czyżby życie ze mnie uciekło?

A tę, która tańczy teraz

Niewątpliwie pochłonie piekło.

26.02.08

Osip Mandelsztam - proza, pisma programowe, eseistyczne, krytyczne.

Światowa sława Osipa - lata '70 XXw za sprawą wdowy, Nadieżdy Mandelsztam, opisującej w swojej książce Nadzieja w beznadziei losy swoje i męża.

Czerpał z symbolizmu, przezwyciężając symbolizm; jest mimowolnym surrealistą. Moment przełomowy - `Żyjemy tu, nie czując, pod stopami ziemię' - wiersz antystalinowski, niepublikowany. Stalin kazał go aresztować (1934), odwołany wyrok śmierci, zakaz pojawiania się w Moskwie, osiedla się w Woroneżu, zmarł w obozie.

W końcowym okresie twórczości rozpada się humanistyczny obraz świata; utrata ładu i sensu. Zmiana wizji świata to przekonanie, że `Złoty Wiek' ludzkości i kultury już nie wrócą.

Motyw osobności, wykluczenia charakterystyczny dla `Zeszytów woroneskich', w których posługuje się karykaturą.

W 1917 wzrasta znaczenie motywu rewolucji w Rosji Sowieckiej, zalew barbarzyństwa - chciano zniszczyć spójność mieszczańskiego świata

Dla niego najważniejsza jest poezja kultury. Bohaterami zaczynają być miasta. Mandelsztam zainteresowany kulturami, antykiem, poezja mówiąca o historii, sztuce, muzyce.

Jeden z głównych przedstawicieli akmeizmu --- (inaczej adamizm / klaryzm; odmiana neoklasycyzmu w poezji rosyjskiej; wyszedł od krytyki symbolizmu; Nikołaj Gumilow - inicjator, pierwszy mąż Achmatowej, zaczynał symbolicznie, przekładał `Epos o Gilgameszu', umarł `za literki' - rozstrzelany za teoretyczny udział w spisku monarchistycznym; przedstawiciele: Mandelsztam, Achmatowa, Michaił Kuźmin, Siergiej Gorodiecki; główny organ: czasopismo Apollon; nazwa od greckiego akme - szczyt, punkt kulminacyjny; głosili odejście od wieloznaczności w poezji, uważali, że nie można poznać istoty rzeczy, przywiązywali dużą wagę do opisu świata i rzeczywistości takimi, jakie są; powrót do klasycznych wartości i tradycji, czym przeciwstawiali się futuryzmowi (pozarozumowemu językowi) i symbolizmowi; postulowali konkretność, oszczędność i intelektualizację języka poetyckiego,; ideał poety - rzemieślnik)---

Debiut: zbiór `Kamień', 1910 w Apollonie. Tam też w 1913 debiut zbiorowy, trzy manifesty: Siergieja Gorodieckiego (potworność+brzydota), `Świt akmeizmu' napisany w 1913 Osipa (napisane dla tych, co `opętani duchem budowania', `odrzucić pęd futurystów do dziergania słowem', poeta-budowniczy, to, co poszczególne ma się stać ogólne).

1933 - `Podróż do Armenii' - poetycki opis autentycznej wyprawy na Kaukaz. Zgodnie z historiozofią poety podróż ta była podróżą do źródeł czasu, bo kultury Kaukazu i Czarnomorza są jak księgi, z których uczyli się pierwsi ludzie.

MANIFEST TO BUDOWANIE ŚWIATA NA NOWO.

Mandelsztam

Żyjemy tu, nie czując pod stopami ziemi,

Nie słychać i na dziesięć kroków, co szepczemy,

A w półsłówkach, półrozmówkach naszych

Cień górala kremlowskiego straszy.

Palce tłuste jak czerwie, w grubą pięść układa,

Słowo mu z ust pudowym ciężarem upada.

Śmieją się karalusze wąsiska

I cholewa jak słońce rozbłyska.

Wokół niego hałastra cienkoszyich wodzów:

Bawi go tych usłużnych półludzików mozół.

Jeden łka, drugi czka, trzeci skrzeczy,

A on sam szturcha ich i złorzeczy.

I ukaz za ukazem kuje jak podkowę -

Temu w pysk, temu w kark, temu w brzuch, temu w głowę.

Miodem kapie każda nowa śmierć

Na szeroką osetyńską pierś.

Listopad 1933

Dwa odłamy futuryzmu rosyjskiego:

EGOFUTURYZM (Igor Siewierianin, wraz z Fofanowem i Iwanowem - założyciele) - manifest: Prołog egofuturizma (1911).

Ogólna charakterystyka: egocentryzm, walka o popularność, liczy się melodyjność (związek słowa z muzyką), uniezwyklenie słowa, intuicjonizm poetycki. Program złożony z eklektycznych pomysłów (osiągnąć to, co przyszłe w teraźniejszości), produkowali skandal.

Siewierianin: sukces dzięki Złatalirze (1914). Po 1917 (rewolucja październikowa/bolszewicka) wyemigrował do Estonii, gdzie w 1934 wydał tomik Medaliony. Jego twórczość miała pewien wpływ na twórczość Bruna Jasińskiego i Kazimierza Wierzyńskiego.

KUBOFUTURYZM (Wladimir Majakowski, Wielimir Chlebnikow, Natalia Gonczarowa) - pierwsza zbiorowa manifestacja: Sadzawka Sędziów z 1909 (wydrukowana na papierze toaletowym), Policzek Powszechnemu Gustowi (1912), Brewiarz trzech (1913), Zdechły Księżyc.

Produkowali skandal, prekursorzy happeningów, Marinetti uważał ich za nieprzyszłościowych (soważyści), pochodzi z dziedzin piktogralnych - gatunek synkretyczny, bo Majakowki wykształcony jako malarz, nazywali się BUDIETLANAMI (nazwa Chlebnikowa).

Ogólna charakterystyka: pisanie przeciw elegancji, poezja ma opuścić salony, słowa wyzwolone, słowa na wolności, przeszłość jest ciasna: zepchnąć Puszkina z okrętu teraźniejszości. Powiększenie zasobów słownikowych, nienawiść do zdartego i zużytego słowa, silna negacja zastanych praktyk językowych, PRZECIWNICY SYMBOLISTÓW.

Chlebnikow: Żuraw (1910), Szaman i Wenus (1913).

`Włamanie do wszechświata' - język pozarozumowy, słowotwórstwo to wróg zaskorupiałego języka książkowego, słowo dziełem sztuki, język poza granicami rozumu (futuryści lubili proroctwa, zamawiania, gusła) - język zaklinający, dziecinny, ptasi. Chlebnikow postulował zerwanie z językiem bytowym, stosował zaawansowane eksperymenty językowe, nawiązywał do słowiańskiego folkloru i numerologii.

ZAUM - język pozarozumowy,

Majakowski: mniej dogmatyczny niż Chlebnikow, dopuszcza zabrudzenie słowa przez życie, kompromis z futuryzmem, początkowo bolszewik, z czasem coraz bardziej krytycznie oceniał wyniki rewolucji. Poezja Majakowskiego przywoływana często w epoce stalinizmu. Zginął w niejasnych okolicznościach.

Program Dwóch Czechowów: treść obojętna, celem pisarza są słowa (ich zmiana w stosunku do desygnatu, innych słów), `rozczochrać składnię', stare piękno może być sojusznikiem w ideologii nowej sztuki.

A wy, czy potraficie? - wiersz programowy, sztuka ma być dynamiczna, interdyscyplinarna, pod wpływem dyktatury oka

Wojna i świat (1916), Dobrze (1927), Pluskwa (1929).

FUTURYZM WŁOSKI

Kierunek herostratestyczny, odżyło poczucie wielkości po zjednoczeniu kraju (1861), zwolennicy rewolucji faszystowskiej, nie uznawali ciągłości sztuki i kultury (miało być intensywnie i cyklicznie), szantaż młodością, skandal, dynamika, machinalizacja, manifest drukowany w Le Figaro. Dwie części manifestu: Akt założycielski i Manifest futuryzmu. Utopijny charakter futuryzmu, brak wizji starości.

Czołowy przedstawiciel: Filippo Tommaso Marinetti.

W 1905 napisał Do Automobilu

1909 - Manifest futuryzmu, później manifest Zabijmy światło księżyca, łącznie około 25 manifestów.

"Oświadczamy, że wspaniałość świata wzbogaciło nowe piękno: piękno szybkości. Chcemy opiewać wojnę[1] - jedyną higienę świata - militaryzm, patriotyzm, niszczycielski gest anarchistów, piękne idee, dla których się umiera, i pogardę dla kobiety[2]. Chcemy zniszczyć muzea, biblioteki, zwalczać moralność, feminizm i wszystkie oportunistyczne i utylitarne nikczemności. Gdyż sztuka nie może być niczym innym jak gwałtem, okrucieństwem i niesprawiedliwością".

Pseudonim literacki - Hesperus (nawiązujący do symbolu narodowego Włoch)

Inni: Paolo Buzzi, Bruno Corra, Giovanni Papini

Manifest techniczny literatury futurystycznej (1910)

Manifest sztuki hałasu (niewiemkiedy) - Luigi Russolo

FUTURYZM POLSKI

- wnosi do historii polskiej literatury nowe doświadczenia

- inspiracje futuryzmem włoskim i rosyjskim, np. `but w butonierce'

- antyestetyczne - zewnętrzna estetyka BLE

- fascynacja miastem i autem

- Młodożeniec: `Wiek XX', `Radioromans' - fascynacja dźwiękiem

- zerwanie związku z mową potoczną, poprawną i logiczną

11/18.03.08.

Imagizm - od łac. Imago - obraz. Poezja rosyjska.

Thomas Ernest Hulme - eseista, programotwórca imażyzmu, napisał 5 wierszy, opublikowane jako dodatek do tomu `Panda' (?) (żartobliwie - tom poezji zebranych). Chciał przebudowy sztuki. manifest z 1924, zerwanie z dualistyczną koncepcją pojęć; należy stworzyć z symbolizmu nowy klasycyzm. Zamiłowanie do prawideł, postulat wiązania poezji z rzeczywistością. Człowiek jest ograniczony; sprzeciw koncepcji romantycznej nieograniczoności twórcy; precyzja poezji - kombinatoryka, między uczuciem a myśleniem nie ma sprzeczności. Klasyczność Hulme'a - wzloty wyobraźni ograniczone, związek człowieka z ziemią, nie z przestworzami.

Klasyczność - w największych zwrotach wyobraźni zawsze jest jakieś granica, jest ograniczoność. `Niech się zarozumiałemu poecie nie wydaje, że potrafi latać!'- Hulme

Richard Albington Ford, Frank Flint - skrzydło angielskie

Dolittle, Fletcher, Emily Lowell - skrzydło amerykańskie

- esej `Imażyzm' (1913) Franka Stuarta Flinta w miesięczniku `Poetry' - ważny rytm muzyczny wypowiedzi

EZRA POUND

- kompozytor, erudyta, historyk, sportowiec

1915 - Pound wycofał się z ruchu imaginistycznego, nałożył na obraz strukturę czasową.

- poezja wielogłosowa, wielojęzyczna,

- przeszłość traktowana symultanicznie,

- obok T.S. Eliota najwybitniejszy poeta modernistyczny XX w.

- stworzył zręby teoretyczne imagizmu i wortycyzmu, będących rewolucyjnym sprzeciwem wobec akademickiej poezji wiktoriańskiej,

- idea encyklopedyzmu poezji - poezja jako ponawianie głosów kultury,

- twórca teorii imagizmu i jego kontynuacji - wortycyzmu. Uznawany powszechnie za jednego z największych nowatorów literatury XX wieku; jako eseista dał zaś podstawy pod nowoczesną krytykę literacką,

- poprzez imagizm Pound wywarł wielki wpływ na poezję XX wieku - jego uczniami byli w tym czasie m.in. T.S. Eliot i James Joyce.

- korzystał z wielu tradycji: dantejska, homerycka, staroangielska, krąg trubadurów i poezja prowansalska, poezja chińska i japońska - haiku (tłumaczył m.in. dzieła Konfucjusza i dramaty japońskie),

- definicja obrazu: pokazuje złożoność emocjonalną i intelektualną w jednej chwili,

- Podmiot to nie osobowość, lecz swoista upostaciowiona umiejętność (poezja obiektywna),

- Usura - lichwa - częsty motyw u Ponda; rozdźwięk między słowem a rzeczą; postulował powrót do konkretu i rzeczywistości;

- wzorzec starożytnego eposu wykorzystał do pisania `Cantos' (pol. `Pieśni'-pisał je całe życie); fascynacja starożytnym obrzędem, pieśni zawierają nawiązania do mitologii, `Boskiej komedii', wiele wtrętów w grece i po włosku; lubił język patetyczny, Cantos to literacka biografia wzorowana na „Boskiej Komedii”,

Obraz występuje w funkcji poznawczej

vortex - dynamizowanie poezji, dopuszczał rozmaitość, anegdotę, opowieści, wir (wortycyzm) ; kierownictwo oddał w ręce Emily Lowell

WORTYCYZM - awangardowy kierunek w sztuce angielskiej. Stanowił swoisty odpowiednik francuskiego kubizmu, a jeszcze bardziej - włoskiego futuryzmu. Był reakcją przeciw impresjonizmowi. Jego zwolennicy postulowali sprowadzanie wszelkich form do figur abstrakcyjnych, które można by komponować w system linii, kątów i krzywych wokół punktu centralnego zwanego vortex, tak by dawały efekt ruchu, np. wirowania.

Taki program nie oznaczał zupełnego zarzucenia figuratywności, co widać na obrazach głównego i w gruncie rzeczy jedynego konsekwentnego animatora wortycyzmu, P.W. Lewisa (1887-1957), wokół którego na krótko (1912-1915) skupiło się kilku znanych twórców angielskich, m.in.: poeta E. Pound (twórca pojęcia vorticiste), malarze - W. Roberts, E. Wadsworth i C.R. Nevine, rzeźbiarz J. Epstein, filozof T.E. Hulme. Organem prasowym ruchu miało być pismo Blast, którego ukazały się tylko dwa numery (1914 i 1915).

`Proteusz' - synteza doświadczeń kultury, nowoczesny epos; głos przekazywany wielu postaciom; maski; zmiana stylów - konwersacyjny, liryczny, patetyczny

- paideuma - wielorakość; nakładanie się tradycji i źródeł kultury, bo współczesność zdominowana przez usurę i pieniądz; ożywcze źródło kultury doprowadza do ocalenia zachodu

- wizja przyszłości Pounda - kultura logosu

`Sztuka maszyny i inne pisma' - koncepcja estetyki i maszyny - to, co należy do `techne' łączy się z `poesis', bo to też tworzenie

`ABC of reading' - literatura to język naładowany znaczeniem, a wielka literatura to naładowanie go do ostatecznych granic; świadomość upadku literatury wzbudza gniew; wiek nauki to wiek, w którym żyjemy, w wiekach poprzednich bardziej szanowano książki; są 3 sposoby wzbogacania języka: kwestia brzmienia, kontekstu i pismo jako ideogram

- typologia twórców Pounda: pisarze - wynalazcy, odkrywcy technik (Eduard Dujardin „Wawrzyny już ścięto” - strumień świadomości); mistrzowie - potrafili połączyć techniki; naśladowcy - epigoni, którzy nie potrafili dorównać mistrzom; uczciwi pisarze drugorzędni; dostawcy beletrystyki i produkcja określonego typu; inicjatorzy mód. - czytelnik, który nie poznał 2 pierwszych kategorii jest mniej niż zerem, będzie czytelnikiem `pięknie oprawionej makulatury'

Wzorem Walta Whitmana, uznawanego za "największego amerykańskiego poetę", nie stronił także od mowy potocznej. Temat ten podejmuje min. wiersz Pakt, w którym poeta wyznaje:

Zawrę pakt z tobą, Walcie Whitmanie -

Dość już długo cię nienawidziłem (...)

Jedne soki żywią nas i jeden korzeń -

Godzi nam się nawiązać stosunki.

W Rosji idee imażyzmu są kontynuowane i przetwarzane (Sergiusz Jesienin)

- pierwsza dekada (po 1917 - rewolucja); czysty obraz miał decydującą pozycję - poprzez rytm obrazu opisywano przedmiot; słowo to znak rzeczywistości (emocjonalny i intelektualny); zakwestionowanie języka potocznego, możliwe łamanie zasad gramatyki, źle widziany nadmiar słów, preferowane wiersze wolne (niekrępujące strukturą wersyfikacyjną). Człowiek w nowej poezji odnajdywał nowe możliwości.

Imażyniści rosyjscy upominali się o swobodę własnej emocjonalności.

Organizacje urbanistyczne i wiejsko-liryczne; miasta jako temat; tradycja Starej Rusi

Mikołaj Klujew - (`Legendy leśne') uznał rewolucję za twór miejski niszczący tradycyjną kulturę ludową. Konsekwencja - Klujew kolejną ofiarą Stalina.

Sergiusz Jesienin - `Zaduszki', `Gołubień' (1918) - przyroda pojmowana panteistycznie, animizacja natury, sakralizacja pejzażu. Przyjmował zasady sztuki staroruskiej

Psychologizuje się zwierzęta, pochylenie nad `Bratem mniejszym'

1920 - pojawia się `Sorokaust' - poemat uruchamiający tradycję 40dniowej modlitwy za zmarłych. Liryka miłosna - sztuka kontaktu z innymi kulturami (motywy perskie) - 1925r.

Wiersz `Pożegnanie' (27.12.1925) - Jasienin popełnił samobójstwo.

W PL: brak normy, odrębnego kierunku; imażinizm: wspólne dobro estetyki poetyckiej. Achmatowa, Pasternak (dla niego liczy się pogranicze symbolizmu i futuryzmu)

Thomas Stearns Elliot

- przeprowadzka z USA do Europy

- studia na Harwardzie, potem we Francji (i studia nad sanskrytem też), nie uzyskał dysertacji doktorskiej, bo wojna.

- dandys, erudyta, outsider

- inspiracje z młodości: Baudelaire (podwójna percepcja, realność + fantastyka), La Forge (rewelator tradycji, działanie językiem potocznym)

- fascynacje XVII-wiecznymi angielskimi poetami metafizycznymi; zapoczątkował w języku angielskim poezję nowoczesną - dołączył do ruchu awangardowego

- 1915r - przy pomocy Ezry Ponda debiut `Prufrock i inne spostrzeżenia'

- tworzył dzieła złożone z centonów; wielodyskursywność, uruchomienie wielu tradycji

- analityk nędzy, pustki i kryzysu XX wieku

- `literatura to porządkowanie przeszłości' (element klasyczny Elliota)

- odkrył przestrzeń wielkomiejską, bohaterowie krążą po mieście - samotność

- `Portret damy' - wiersz programowy,

- 1920 - ` Gerontion' - aparat erudycyjny; monolog starca - suma doświadczeń życiowych, obrazy wyjałowienia, żalu, utraty, `wysychanie umysłu w opustoszałym domu' (esej Ryszarda Przybylskiego `Baśń zimowa czyli esej o starości')

- 1922 - `Ziemia jałowa' - człowiek to istota, która utraciła moralność; studium upadku; cywilizacja wypierana z głębszych znaczeń, kryzys duchowości. `daj, współczuj, kontroluj' - zanik uczuć religijnych.

- przeżył `Jądro Ciemności' Conrada; lektura wstrząsająca - odbicie w sposobie pisania, tłum na moście Londynu, fantasmagoryczne obserwacje wyrastają z percepcji rzeczywistości

recepcja Elliota w PL

- połowa lat `30

- dramaty Wyspiańskiego - kryzys kultury i pesymizm

- przekładali go Czechowicz i Miłosz

- widziany jako prawodawca modernizmu (innowacyjność, prekursorstwo); początkowo postrzegano go jako neoklasycystę - Ryszard Przybylski (`To jest Klasycyzm', `Et In arkadia ego') i J.M.Rymkiewicz (`Myśli różne o ogrodach', `Czym jest klasycyzm')

- jawi się jako twórca nowoczesnej liryki religijnej

Mit edeniczny - mit wygnania z Raju i pragnienie powrotu. W obrazie wygnania zawierają się wątki szczęścia i wiedzy dla Elliota najważniejszą przyczyną jest dechrystianizacja kultury. Rezygnacja z tęsknoty za ogrodem w Edenie. Jarosław Marek Rymkiewicz - `Czym jest klasycyzm' (1967) -wraca do Elliota; uważa, że Elliot nie zostawił Arkadii spustoszonej. Polemizuje z Przybylskim, bo jednak otwierał się na nadzieję. Wątek pokutno-mistyczny: człowiek wewnętrznie spustoszony, mistyk rozpoczyna drogę, wchodzi w noc ciemną, mistyczną, wątek skarlałej duszyczki.

1.04.2008

Praca naukowa Jessy Weston „Legenda o św. Graalu” stała się inspiracją do `Ziemi jałowej'

Inspiracje kulturowe (księga kulturowa):

- „Złota gałąź' - James George Frazer

- Literatura chrześcijańska, buddyjska, grecka, angielska; Szekspir, Milton, Sofokles, Eurypides, Dante, opery Wagnera, tarot

- postacie to świadkowie wieku XX, którego analiz dostarcza Elliot - analityk nędzy ludzkiego istnienia

- dwoistość: fantasmagoryczność + realizm; świat mityczny + świat ziemski - zmieniające się porządki

- motywy powracające w różnych wariantach (kości, grzebanie umarłych, szczury)

- ostatnia część „Co powiedział Gram” - jałowość opisana przez negację, maniakalnie powtarzany brak wody

- jałowiejąca ziemia to upadająca cywilizacja; wykroczenie poza jałowość jest możliwe, jest nadzieja - trzeba się ulokować w uniwersum kultury,

1917 - „Tradycja i talent indywidualny”, klasyczny szkic, w którym motyw myślenia o przyszłości łączy się z indywidualną mową poety, głos przeszłości nie może go zdominować, bo poeta stanie się epigonem

1925 - „Wydrążeni ludzie”, motyw `ludzi - pałubów' pochodzi z `Jądra ciemności' Conrada

`Środa Popielcowa' - związane z konwersją autora, nieemocjonalny, ale przemyślany charakter konwersji, ważny fragment: początek Ewangelii Janowej o LOGOSIE; `Dramat chrześcijaństwa polega na porzuceniu logosu', modlitwa o nieodrzucanie

`Mord w Katedrze' - historia zamordowanego biskupa Becketta

`Cztery Kwartety' - cykl poematów, próba wniknięcia w tajemnicę życia i śmierci, elementy liturgii, zwieńczenie twórczości, poemat metafizyczny rozpisany na głosy; każda część to nazwa miejscowości geograficznej - poemat miejsc

WILLIAM BUTTLER YEATS

Irlandczyk wpisujący Irlandię (mity, legendy) w język angielski, wpisał się w Ruch Odrodzenia Irlandzkiego

- lekkie inspiracje symbolizmem francuskim; estetyzm, mistycyzm, impresjonizm i ekspresjonizm poezji; od tradycji do nowoczesnego języka poezji - inkarnacje dawnego świata

- Nobel 1923 (przed najważniejszymi wierszami)

- wykracza poza krąg tradycji europejskiej - zwrot ku Indiom i Chinom

- badacz pytań absolutnych (na czym polega bycie człowiekiem, i in.)

- analityk przemijania czasu: `Kobieta młoda i stara', `Szalony, sprośny starzec'

- `To nie jest kraj dla starych ludzi'; trzeba się wyrwać z rytmu biologicznego i udać się do krain mitycznych, bo starość jest żałosna, należy oglądać pomniki swej dawnej świetności. Ważny motyw KOŁA: cykliczność, wirowanie

- system kosmologiczny Yeatsa; człowiek i jego dzieła wpisane w koło wszechświata

- Wanda Krajewska: `w testamencie zapisał rodakom dumę'

- Yeats: władca wyobraźni, odkrył mitologię na nowo, tłumaczyli go Kubiak i Barańczak

1889 - `Rozstaje' - debiut

1923 - `Wieża'

- sam się zamknął w wieży,

- namiastka odizolowania się od świata, miejsce i cel dążenia ducha ludzkiego- wznoszenie się, mityzacja,

1936/39 - `Wiersze ostatnie'

8.04.08

Ameryka XX wieku - wielka różnorodność zjawisk; powstaje rodzaj tzw. `poematów metafizycznych', studiowanie tajemnicy istnienia; poeci zrywają z formą, dążą do potocznego języka; poezja amerykańska ceni konkret

Edwin Robinson, Edgar Lee Masters, Robert Lee Frost, Carl Saintburg - niechęć do teorii, zespół indywidualności.

E. Robinson - tematy człowieka wobec mocy; poezja epicka wykorzystująca rozpisanie na głosy; sceptycyzm graniczący ze świadomością że poznanie jest niemożliwe; ludzie niepotrzebni, wyrzuceni z gry (duże miasta - metropolie takich ludzi)

Nicholas Lindsay - fenomenologia czarnego człowieka; wykorzystuje folklor przekazów - nowoczesny pieśniarz; jazz, hymny, literatura kolejowa; to, co jest dziedzictwem muzy lżejszej - idea śpiewania na ulicach; `Wiersze w zamian za chleb'; poeta, w którego utworach dochodzi do głosu epicka postawa poezji amerykańskiej

Edgar Lee Masters - 1914 - `Umarli ze Spoon River' (antologia epigramatów); sławny przez to jedno dzieło; panorama quasi-powieściowa; ułożył sobie fantastyczne biografie nieznanych ludzi (pijaków, outsiderów); cmentarz to też społeczeństwo - umarli opowiadają historie swojego życia, są zwykłymi amerykanami; forma epitafium - ożywienie zmarłych, którzy dysponują jakąś wiedzą absolutną; rekonstrukcja małych biografii; panorama około 250 mówiących, m.in. Franklin Jones - chciał uruchomić maszynę latającą; ironia, potoczność - `Dostojewski wolnego wiersza';

Robert Lee Frost - poeta samotnik; wróg imagizmu; przeciwnik poezji w ogóle; rodzaj tęsknoty za domem i miłością; poezja harmonii z przyrodą; odczytania poezji mają trójdzielny porządek - jasność, groza i przerażenie;

`Szum drzew' - drzewa mają tę mądrość i przewagę, że stoją w miejscu (człowiek - niepokój, przemieszczanie się), szum usypia, działa letargicznie - kieruje w stronę spraw ostatecznych;

`Ogień i lód' - wrażliwość etyczna; zagłada jest sprawą erozji wartości; odwołania do języka Apokalipsy przy stosowaniu lekkiej frazy;

WILLIAM CARLOS WILLIAMS

- pryjaciel Pounda, odkryty w latach '60,

- początki nie wskazują na rewelację, bazował na imażyzmie, Keatsie, Whitemanie,

- autentyczność biograficzna przekazu pisarskiego, amerykańska jakość objawia się poprzez język (angielski oksfordzki Fe), unikał klisz i stereotypów językowych,

- zobowiązania morlane poezji, odnowa Ameryki,

- mit amerykański: związek z Naturą, od której cywilizacja nie powinna się odcinać,

- kod semantyczny: motyw rzeki (symbolicznie płynąc z jej nurtem to godzić się z życiem; miasto: siła męska a góra: siła żeńska)

- `Paterson' - 5 ksiąg, stworzenie pełnej Ameryki, wędrówka w poszukiwaniu człowieka przeciętnego,

- `Czerwone taczki' - `tak wiele zależy od taczek', technika wyboru przedmiotu, zahaczenie o konkret - czerwone taczki, poezja doprecyzowania: od szczegółu do szczegółu,

MODERNIZM AMERYKAŃSKI - przeszedł przez fazę imażyzmu, punkt ciężkości położony na poetycką antropologię, zaznaczany kryzys wartości moralnych, zmiana koncepcji świata, zburzenie harmonii między światem a człowiekiem (podmiotem), czerpie z romantyzmu, ale odnawia język; nadwyrężona wiara w człowieka, rezygnacja z „ja” podmiotowego, próba obiektywizacji poezji, wielogłosowość (`Paterson', Williamsa, „Pieśni' Pounda), ważna rola fikcyjnego „ja” - literackiego delegata; formuła poezji bezosobowej; tematy: wędrówka poznawcza, poetyka mitu, zmiana koncepcji uniwersum,

MARIANNA MOORE

- składnia języka potocznego,

- centony

WALIS STEAVENS

- nowator romantyzmu, postulat kontaktu z Naturą,

-konieczność wiary w moc rzeczywistości,

- tradycja imażyzmu i francuskiego symbolizmu,

EDWARD CUNNINGS

- poezja egotyczna i erotyczna,

- mit młodości i miłości,

- indywidualizm, konfrontacja „ja” ze światem,

- abstrakcja i myślenie dyskursywne w poezji,

WINSTON HUGH AUDEN

- tuż przed II światową przeniósł się do USA, wcześniej gwiazda Oksfordu,

- udział w wojnie hiszpańskiej - `Hiszpania' z 1937 roku,

- początkowo lewicował, potem chrześcijański egzystencjalizm,

- ` Morze i zwierciadło' - komentarze do Szekspirowskiej `Burzy',

- 2 fazy twórczości: wczesna - według Barańczaka ważniejsza - poezja spraw wspólnych; późna to poezja kameralna,

- obsesja historii i upływu czasu,

- archeologia poetycka - odnajdowania przeszłości słowem,

- poezja względności prawdy - doktryny nie dają wystarczających odpowiedzi,

- `Nasi przodkowie łowcy' - antropogeneza ludzkości,

- `Upadek Rzymu' - przemijanie świata odbywa się w małych i groteskowych faktach, styl silnie ironiczny,

22.04.08

REINER MARIA RILKE

- Matka do piątego roku życia traktowała go jak dziewczynkę, a nawet ubierała w sukienki - jak sam wspominał po latach, bawiła się z nim, jak gdyby był dużą lalką

- najpierw Akademia Wojskowa (pod naciskiem rodziców, sam nie chciał), później studiował literaturę, historię sztuki i filozofię

- Z momentem opuszczenia Pragi postanowił zmienić swe pierwsze imię, René, na Rainer.

- romans z rosyjską pisarką, Louise Andreas-Salomé; z nią podróże do Moskwy i Sankt-Petersburga (tam osobiście poznał Lwa Tołstoja)

- Jesienią 1900 roku poznał rzeźbiarkę, Klarę Westhoff, z którą ożenił się wiosną następnego roku

- Paryż: zetknięcie z modernistami (obrazy Paula Cezanne'a)

- twórcza eksplozja Rilkego, w tym okresie właśnie powstały takie jego dzieła, jak Nowe poezje (Neuen Gedichte, 1907), Der neuen Gedichte anderer Teil (1908), dwa poematy Requiem (1909) oraz nowela „Zapiski Malte Lauridsa Brigge”, pisana w latach 1904-1910.

- dwunastoletni zastój w pracy, zakończony wydaniem pisanych 10 lat `Elegii duinejskich'

- echa wojny, podróży do Egiptu i Hiszpanii, poezja metafizyczna, trud miłości, samotność wrażliwości, „Straszliwy jest każdy anioł” porzucenie rzeczywistości na rzecz wzniosłości duchowej,

- Od 1923 roku zaczął coraz bardziej podupadać na zdrowiu. Zmuszony był przebywać w sanatorium. W 1925 roku na krótko przeniósł się do Paryża, wiedziony potrzebą zmiany otoczenia. Pomimo trudności zdrowotnych nieustannie pisał wiersze.

- Niedługo przed śmiercią zdiagnozowano u niego leukemię. Zmarł 29 grudnia 1926 roku w sanatorium Val-Mont w wieku 51 lat. Powodem śmierci było prawdopodobnie zakażenie jakiego doznał raniąc się kolcem róży. Jego ciało złożono 2 stycznia 1927 w Visp. Na nagrobku wyryto napisane przez niego samego epitafium:

Różo, sprzeczności czysta, pragnienie,

by stać się snem niczyim pod tylu

powiekami.

- 11 lat po jego śmierci, w 1938 roku, popiersie austriackiego poety kupił Adolf Hitler (na pewno nie był jego wielbicielem)

Inspiracje

W młodości wysoce cenił Schillera, uczył się jego ballad na pamięć.

Odbył wiele podróży zagranicznych (Włochy, kraje skandynawskie, Hiszpania, Afryka Północna), w trakcie których powstało wiele jego poematów.

Dojrzała twórczość ukształtowała się głównie pod wpływem Lwa Tołstoja, podziwiał religijność narodu rosyjskiego; od tego czasu rozwijały się wątki mistyczne w jego poezji.

Ważny wpływ wywarła na niego przyjaźń z Augustem Rodinem, o którym pisał pracę, a także u którego pracował w charakterze sekretarza.

Czerpał również z doświadczeń symbolizmu francuskiego oraz rodzimej tradycji.

Wpływ na polską literaturę

Poezje Rilkego tłumaczone były na język polski m.in. przez Mieczysława Jastruna, Artura Sandauera, Juliana Przybosia, Adama Pomorskiego oraz Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, który opatrywał nawet swe wiersze cytatami z jego poezji. W utworach wszystkich powyższych autorów udaje się odnaleźć ślad, jaki wywarł on na nich.

Inspiracje Rilkem można znaleźć także u Brunona Schulza i Stanisława Grochowiaka. Zbigniew Herbert natomiast po rilkeańsku patrzył na kwestię śmierci, jak zauważa Katarzyna Kuczyńska-Koschany w swej książce Rilke poetów polskich. W owej publikacji wskazuje też kolejnych na których miał on wpływ: Julię Hartwig, Artura Międzyrzeckiego, Stanisława Barańczaka, Adama Zagajewskiego. Zwraca też uwagę na utwory, w których Tadeusz Różewicz wyraźnie polemizuje z Rilkem (choćby w dramacie `Do piachu').

Poezja

Rilke debiutował zbiorem `Leben und Lieder' (1894). Jego liryka rozwija muzyczne aspekty słowa, jest bardzo melodyjna, pełna wysublimowanych form językowych, bogata w słownictwie. Jest sposobem filozoficznego poznania, wielką poezją idealistyczną. Niejednokrotnie poeta wyraża w swych wierszach niepokoje egzystencjalne współczesnego człowieka, często porusza temat tragicznego splotu miłości i śmierci. Najwyższy artystyczny poziom to dwa jego ostatnie utwory: `Elegie duinejskie' i `Sonety do Orfeusza' (1922, cykl o życiu i śmierci, sprzeciw wobec przemijania, rozważania o poezji)

Proza

Das Buch vom lieben Gott und anderes (1900)

Auguste Rodin (1903)

Pieśń miłości i śmierci Korneta Krzysztofa Rilke (Die Weise von Liebe und Tod des Cornet Christopher Rilke, 1906) - dzieło od którego rozpoczęła się jego światowa sława; powieść prozą (z elementami ballady).

Pamiętniki Malte-Lauridsa Brigge (Die Aufzeichnungen des Malte Laurids Brigge 1910) - powieść autobiograficzna, odzwierciedlająca poważny kryzys psychiczny pisarza. Była to zapowiedź nurtu egzystencjalnego w literaturze światowej.

Listy

Istotną częścią spuścizny po Rilkem są jego listy, pisane między innymi do Mariny Cwietajewej, Auguste'a Rodina, André Gide'a, Clarie Goll, czy Borysa Pasternaka. Zostały one po jego śmierci zebrane i wydane w osobnych tomach.

Rainer Maria Rilke - Pantera

Tak ją znużyły mijające pręty,

że jej spojrzenie całkiem się zamąca.

Jakby miał tysiąc prętów świat zaklęty

i nie ma świata prócz prętów tysiąca.

Jej miękki chód na opór nie napotka,

wędrując wewnątrz najmniejszego pola

-to jakby taniec siły wokół środka,

w którym zdrętwiała trwa ogromna wola.

Niekiedy źrenic unosi zasłonę

cicho. - I obcy obraz się przedziera.

Idzie przez ciała milczenie stężone

-i w głębi serca bezgłośnie umiera.

1907(tłum. Leopold Lewin)

Rainer Maria Rilke - Pieśń miłosna

Jak przed zetknięciem się z twoją duszą mogę

zachować własną duszę? Ponad tobą

ku innym rzeczom jakże ją przeniosę?

Ach, obcą raczej wybierając drogę

w ciche ją miejsce zaniósłbym po ciemku,

gdzie już jej nie udzieli się jak wcześniej

drżenie twojego wewnętrznego lęku.

Zetknięcie nasze jest jak pociągnięcie

smyczka, oboje łączy nas ze sobą,

żeby dwie struny jednym brzmiały głosem.

Na jakim nas rozpięto instrumencie?

Jakiż to skrzypek trzyma nas w swym ręku?

O, słodka pieśni.

(tłum. Adam Pomorski)

Rainer Maria Rilke - Baudelaire

Tylko poeta w sobie w całość zdźwięczył

świat, co się w nas rozpada bez wytchnienia.

Na piękno rzucił blask nieznanej tęczy,

lecz, że sam jeszcze sławi co go dręczy,

gruzy oczyścił, ruinę uwieńczył:

I nawet moc niszcząca w świat się zmienia.

(tłum. Mieczysław Jastrun)

Rainer Maria Rilke - Samotność

Samotność jest jak deszcz.

Z morza powstaje, aby spotkać zmierzch;

z równin niezmiernie szerokich, dalekich,

w rozległe niebo nieustannie wrasta.

Dopiero z nieba opada na miasta.

Mży nieuchwytnie w godzinach przedświtu,

kiedy ulice biegną witać ranek,

i kiedy ciała, nie znalazłszy nic,

od siebie odsuwają się rozczarowane;

i kiedy ludzie, co się nienawidzą,

spać muszą razem - bardziej jeszcze sami:

samotność płynie całymi rzekami.

(tłum. Janina Brzostowska)

Rainer Maria Rilke - Sonety do Orfeusza - I

Niewidzialny poemat oddechu!

Wszechświat, co wciąż wymieniasz moim byciem.

W rytmicznym pośpiechu -przeciwwaga, powołująca mnie do istnienia.

Pojedyncza fala: dla fali, to miarowe morze;

najoszczędniejsza z wszystkich morskich dali -zdobyte przestworze.

Ileż tych punktów w przestrzeni mi przypomina to, co było już we mnie.

W niejednym wietrze mam swego syna.

Moich jeszcze miejsc pełne, czy się do mnie przyznasz, powietrze?

Koro, gładka niegdyś jedwabiście,

Słów mych obłości i liście.

06.05.08

Franz Kafka - niemieckojęzyczny pisarz pochodzenia żydowskiego, przez całe życie związany z Pragą, w swoich powieściach stworzył model sytuacji zwanej kafkowską (w niem. - „kafkaesk”), której istotą jest konflikt zniewolonej jednostki z anonimową, nadrzędną wobec niej instancją. Charakterystyczne: groteskowa deformacja, niejednoznaczne i paraboliczne obrazy, poczucie zagrożenia i niepewność. Ukończył studia prawnicze!

Miał depresję dwubiegunową - sinusoidalnie przeżywał załamania i napady euforii (wtedy powstały największe dzieła). Wegetarianin i stary kawaler, choć ostatnie lata życia spędził z Dorą Diamant, z którą koniec życia spędził w Berlinie. Zmarł na gruźlicę.

1909 rok - druk młodzieńczych szkiców w monachijskim czasopiśmie „Hyperion”.

1912 rok - druk „Wyroku”; ukryta autobiograficzność (konflikt z ojcem), przyjaciel w Rosji, któremu w życiu się nie powodzi, bohater - Georg Mendelman - chce się żenić, myśli nad tekstem zaproszenia, radzi się ojca, który jest w tajnej korespondencji z tymże Ruskiem. Chęć małżeństwa to zdrada - ojciec (który jest kreowany na tyrana i szaleńca) wydaje wyrok śmierci na syna przez utopienie - skok z mostu' logika wywodu pisarskiego ma charakter szaleństwa - nie da się jej tłumaczyć zdroworozsądkowo, charakterystyczne elementy groteski (ojciec w scenie skazywania na wyrok i wina);

1914 rok - „Kolonia karna”: do zakładu nieznanego reżimu przyjeżdża badacz; świat zdemonizowany rygorem i nadorganizacją' maszyna zapisuje na grzbiecie winę skazańca - ból, pokuta, ale i proces uświadamiania winy, ma ją rozpoznać poprzez cierpienie (skazaniec ma intuicyjnie zrozumieć tekst) i wreszcie śmierć (koniec pisania tekstu winy to śmierć).

1915 rok - „Przemiana”: proza paraboliczna, zmiana komiwojażera w owada (sam nie wie jakiego, nie widzi się - problem z samookreśleniem), podkreślenie samotności i oblężenia, bo żyje w pokoju centralnym jakiegoś mieszkania. Nad bohaterem Gregorem Samsą dokonuje się metamorfoza nie tylko fizyczna, ale i sfery uczuć i samodzielności intelektualnej. Ważny motyw: jedzenie - przestaje mu smakować to ludzkie, staje się czynnością nawykową. Robakiem opiekuje się siostra Greta. Z czasem wewnątrz rodziny Gregora powstaje niepisane prawo oszczędzania sobie sygnałów na potwierdzenie obecności syna-robaka, Gregor staje się przeszkodą.

1925 rok - pośmiertne wydanie „Procesu”, nad którym prace rozpoczęły się już w 1912 roku, za sprawa Maxa Broda; od jego interpretacji można się uchylić tylko poprzez nieczytanie, świat domagających się komentarzy, Józef K. ma zrozumieć istotę swojej winy: może egzystencja, może nieświadomość istnienia sądu - ignorancja winą, może konsekwencją narodzin, życie procesem, śmierć wyrokiem, figura dystynkcji, rozróżnienia - paraboliczne przeniesienie instytucji sądowniczej do literatury, sąd hierarchiczny, w którym Józef K. poznaje tylko niższe szczeble;

Józef K. wiedzi płaskie życie: urzędnik i człowiek fizyczny (minimalna duchowość, erotyczne relacje z kobietami, cielesność relacji planem pierwszym); próba rozpoznania winy, identyfikacja z mającymi proces, człowiek winien poznać swoją drogę, skrępowanie biurokracją,

2 tory wyjaśnienia procesu: oficjalny i konfidencjonalny,

Adwokat Hólm to „upadły Chrystus”, który fizycznie odczuwa winy swoich klientów-oskarżonych,

Motyw wędrówki poznawczej, konflikt między procesem a życiem (obowiązkami), bo trzeba się czemuś poświęcić w zupełności, proces zaczyna się w sytuacji rozmemłania - w 30. urodziny, wyrwany ze snu, metaforyka zabrudzenia, świat przeludniony,

Elementy groteski: taniec w sądzie.

Istotna rola kobiet: przewodniczki i wtajemniczycielki: Leni (asystentka adwokata), żona Woźnego, panna Burnster - jako jedyna odmawia pomocy K. być może mignęła przed egzekucją

Śmierć Józefa K.: bezpodmiotowa, w kamieniołomach, odrażająca - pokazywanie noża, nie mógł walczyć z oprawcami, nie mógł popełnić samobójstwa, zaszlachtowany jak zwierzę.

Zwieńczeniem procesu jest hańba smotności i wstyd.

Autorytaryzm - teatralizacja i rytualizm okrutnego wyroku.

Świadomość egzystencjalna - każdy ma obowiązek sądzenia we własnej sprawie.

Narracja: medium z nieujawniającym się narratorem, zasada maskowanego wpływu na czytelnika (retardacje), ograniczony punkt widzenia (ciemność, oddalenie, niepewność, ciasnota)

W 1935 roku „Proces” przetłumaczyła Józefina Szelińska - żona Bruna Schulza, któremu często błędnie przypisuje się ten przekład.

KAFKA W LITERATURZE POLSKIEJ:

„Ostatnia ucieczka ojca” Schulza bliska „Przemianie”.

„Rękopis znaleziony w lesie” Sławomira Mrożka podobny do „Kolonii karnej”.

Tadeusz Breza: „Urząd”, chęć dotarcia do Zamku Watykańskiego, podobieństwo do „Zamku”.

Tadeusz Różewicz „Głodomór”

Anna Bolecka, „Kochany Franz”, powieść apokryf z 1999 roku

Popularyzacja Kafki - lata '40 i '50 za sprawą Maxa Broda, przyjaciela wokół którego stworzyła się grupa pisarzy, których wspólnym mianownikiem było żydowskie i praskie pochodzenie.

Diagnoza Kafki: atrofia relacji międzyludzkich, język nie ma wartości jako narzędzie komunikacji, zreinterpretował mit Odysa - Odys zalepił uszy a przemyślne syreny milczały, on myślał, że śpiewają - podwójne niezrozumienie).

LITERATURA AUSTRIACKA:

- Reiner Maria Rilke, Franz Kafka, Herman Broch, Elias Canetti

- mit `szczęśliwej Austrii', symboliczny obraz świata, symbioza wielonarodowej tradycji, wielość wizji świata, różnorodność, eklektyzm

`Człowiek bez właściwości' Roberta Musila

Adresatem jest odbiorca wielokulturowy, bohater - Ulrich. Powieść o schyłku Europy, o umieraniu Austro-Węgier, powieść - diagnoza, próba określenia kim się jest i kim będzie człowiek, europejczyk w XXI wieku. Tytułowy Człowiek to duchowy portret kogoś, kto nie będzie już związany z klasycyzmem, grecko-judajsko-chrześcijańskim kształceniem. Człowiek, który nie może już czerpać z przeszłości, nie będzie w stanie budować przyszłości. Ktoś uwikłany w masowe społeczeństwo, którego mity to nie mity Starożytnej Grecji, Rzymu, Jerozolimy [podobnej diagnozy dokonał Cannetti w `Auto da Fe' i T.S.Eliot w `Ziemi jałowej' - „człowiek wydrążony”]

Historyja Austrii:

Po wojnie - jednoetniczna, włączona do jednej Rzeszy [Anschluss]. Rozpoczęło się kształtowanie tożsamości, Austria stała się prowincją

- Literatura ukazuje dramaty losów zbiorowych, suwerenność dopiero w 1955, ale z drugiej strony `Wiener Modern'. Kryzys monarchii habsburskiej to triumf kulturalny Austrii (Freud, Alfred Adler - początkowo uczeń Freuda, twórca psychologii indywidualnej, dzieciństwo to okres zaniżonej samooceny, które kompensuje dążenie do przewagi i mocy)

- dwa nurty:

EMIGRANCKI:

- Józef Roth - o nim osobny wykład

- Stefan Zweig - dramat wielkiej wojny białych ludzi `Jeremiasz', silny wpływ psychoanalizy Freuda - `24godziny z życia kobiety', konfesyjność pisarstwa, eksplorowanie psychiki bohaterów, zainteresowany mechanizmem procesu twórczego, przeciwnik faszyzmu, pacyfista, popełnił samobójstwo

- Robert Musil - sława po II wojnie światowej, 1906 rok - „Niepokoje wychowanka Torlessa” - doświadczenie autobiograficzne, tematem szkoła kadetów, `stawanie się' bohatera, inicjacja, homoerotyzm, sceny zapowiadające pre-totalitaryzm. `Człowiek bez właściwości' 1930, 32, 43, trzecia część niedokończona. `Opus Magnum' - suma doświadczeń pisarskich, powieść z elementami felietonistycznymi. `człowiek matematyczny' - zbiór felietonów i esejów, refleksja intelektualna ośrodkiem prozy, temat rozpadu, degradacji.

AWANGARDOWY: Franz Kafka, R.M.Rilke, Thomas Berhardth.

20.05.2008

Józef Roth głównym tematem pisarstwa / konsekwencje zmierzchu monarchii austrowęgierskiej.

`Marsz Radeckiego' z 1892r - skomponowany przez Straussa, grany w czasie sjesty i zachęcający do walki. Historia trzech generacji rodziny von Trotta, panorama epicka dziejów wielonarodowego cesarstwa, historia domestica miesza się z historią cesarza Franciszka Józefa I. ironiczny i pełen melancholii obraz armii i środowiska urzędniczego ginącego świata monarchii. Między rodziną von Trottów a cesarzem wytwarza się więź: powiązanie protoplasty rodu z cesarzem w bitwie pod Solferino. Pan von Trotta uratował był cesarza przed śmiercią. Proza fragmentami batalistyczna, historia przetworzona mitycznie - historia von Trotty trafia do szkół jako czytanka, by wychowywać patriotycznie. Von Trotta ją czyta i jest oburzony; chce zniknąć z kart przekłamanej historii.

Bruno Schulz o Marszu Radeckiego: powieść o upadku rodziny i zmierzchu cesarstwa; studium starego, samotnego władcy

`Krypta Kapucynów' z 1930r - akcja przeniesiona do `38 roku, dzieje Austrii od I Wojny Światowej do wkroczenia hitlerowców [Anschluss].

`Fałszywa waga' z 1937r - opowieść o wódce i kobietach. Bohater - Anzelm Eibenschutz - były podoficer po opuszczeniu armii objął stanowisko cechmistrza gdzieś na wschodnich kresach monarchii, mała galicyjska mieścina, nuda, niewierne kobiety, wieczne pijaństwo człowieka, który nie może poradzić sobie sam ze sobą. Przeplatają się postacie z `Marszu Radeckiego' i `Hioba' (np. Żyd - Mendelsinger)

Herman Broch komentował Musila, ale też z nim współzawodniczył

- rozpad starego świata, kryzys wartości

- trylogia `Lunatycy' - różne style i konwencje:

`PAZENAF CZYLI ROMANTYZM' z 1931r - akcja w XIXw

`ESCH CZYLI ANARCHIA' - akcja w 1903r. Historia o dorobkiewiczu, homo novus

`HUGENO CZYLI RZECZOWOŚĆ' - historia utrzymana w stylu Joyce'a

- wewnątrz powieści umieszcza eseje - wielogatunkowość, cytaty form gotowych, elementy artykułu prasowego i dziennika

- `Śmierć Wergilego' z 1947r - monolog wewnętrzny, dywagacje umierającego poety, ostatnie godziny życia i proces zapisu myśli umierającego mózgu, fantasmagoryczność, brak chronologii, wizyjność, technika zdania nieustającego, studium rozpadu jedności cielesnej, krajobraz cielesny, demoniczne okręgi członków. Wergili krytykuje, rozmawia z Oktawianem Augustem. Pisarstwo jako proces poznawczy, ogarnia cały świat, więc jest boskie - można czytać symbolicznie

- zagłada człowieka = zagłada świata

- Broch podróżuje do źródeł poznawczych; słabość człowieka jest wpisana w ład świata; powieść polifoniczna, wielokształtna, skomponowana jako dzieło muzyczne: wątki równoległe, wariacje

- `O kiczu' - esej. Broch polemizował z estetyzmem, nadmierny estetyzm to kicz

- `Kusiciel' z 1953r - studium szaleństwa; bohater aranżuje zbiorowy mord na niewinnej osobie, bohater - demagog budzi nienawiść jakiegoś ludu alpejskiego do przyszłej ofiary, Broch - obrońca humanistycznych wartości przed faszyzmem

- Broch interesował się psychopatologią tłumu, zasada odpowiedzialności: złem jest nieprzeciwstawianie się złu

Elias Canetti - Nobel 1981r. Pogrobowiec wielokulturowej Austrii, znał kilka języków - zastanawiał się w którym pisać (wybrał niemiecki), urodził się w rodzinie żydowskiej, wyemigrował do Anglii

- rozważa kwestie człowieka i kultury w świecie, pisarstwo intelektualne

- twórczość żywi się mitami dzieciństwa i młodości

- `Long-Fiction' - autobiograficzna trylogia:

`GRA OCZU' z 1985r

`POCHODNIA W UCHU' 1980r

`OCALONY JĘZYK' 1977r

-`Wesele' z 1932 - najsłynniejszy dramat

- `Auto da Fe' - style: od realistycznego przez intermedia groteskowe do scen wizyjnych i fantasmagorycznych, początkowo część ośmiotomowego dzieła o pomyślanego jako „komedia ludzka szaleństwa”, podobieństwo do Kafki w „obrazach niezwykłości”: biblioteka Kiena i „Przed prawem” Kaki, gdzie bohater siedzi na stołku przed drzwiami prowadzącymi do Prawa, krzesełko staje się jego światem, później Robert Musil konfrontuje intelektualistę ze światem w „Człowieku bez właściwości”, potem ostatnie chwile życia poety-intelektualisty opisuje Broch w „Śmierci Wergilego”.

Henryk Mann

- ur. 27 marca 1871 w Lubece, zm. 12 marca 1950 w Santa Monica w Kalifornii

- starszy brat Tomasza Manna

- Josef von Sternberg na podstawie scenariusza Carla Zuckmayera (według powieści `Profesor Unrat') nakręcił film `Błękitny anioł' z Marleną Dietrich i Emilem Janningsem w rolach głównych. Film ten okazał się sukcesem i przeszedł do historii kina.

- przeciwnik ujawniających się już okresie pierwszej wojny światowej tendencji militarystycznych i imperialnych w polityce niemieckiej (opisywał w sposób krytyczny, a czasem satyryczny, autorytarne i skostniałe struktury społeczne Niemiec)

- W okresie Republiki Weimarskiej był czołowym przedstawicielem elity intelektualnej tamtego okresu, między innymi był prezesem Niemieckiej Akademii Sztuk. Po dojściu do władzy przez hitlerowców został wykluczony z Akademii, a po pewnym czasie odebrano mu niemieckie obywatelstwo.

- Na krótko przed śmiercią w 1950 otrzymał propozycję objęcia funkcji prezesa Akademii Sztuk NRD, ale nie zdążył dać odpowiedzi

Ważniejsze dzieła:

debiut literacki to powieść In einer Familie (1894)

W krainie pieczonych gołąbków (Im Schlaraffenland. Ein Roman unter freien Leuten, 1900, wyd. polskie 1953)

Profesor Unrat (Professor Unrat oder das Ende eines Tyrannen, 1905, wyd. polskie 1930)

Boginie (Göttinen, 1903, wyd. polskie 1930)

Der Jagd nach Liebe (1904)

Die kleine Stadt (Miasteczko, 1909)

Cesarstwo (Das Kaiserreich, trylogia 1912-1914)

Biedacy (Die Armen, 1917)

Poddany (Der Untertan, 1918)

Głowa (Der Kopf, 1925)

Młodość króla Henryka IV (1935, wyd. polskie 1936)

Lata dojrzałe króla Henryka IV (1937, wyd. polskie 1959)

Madame Legros (1913)

autobiografia Ein Zeitalter wird besichtigt (1944)

zbiory esejów

Macht und Mensch (Władza i człowiek, 1919)

Diktatur der Vernunft (Dyktatura rozumu, 1923)

Sieben Jahre (Siedem lat, 1929)

Geist und Tat (Duch i czyn, 1931)

Der Hass (Nienawiść, 1933)

Mut (Odwaga, 1939)

27.05.08

Tomasz Mann

- zmiana formy powieściowej, choć niezbyt radykalna, przewartościowanie: zmienna perspektywa narracji, paraboliczność, zmieszanie form gatunkowych - w „Doktorze Faustusie” quasi-dramatyczny dialog,

- `Czarodziejska góra' z 1924 roku, fabuła obejmuje lata 1907-1914, miejsce akcji to uzdrowisko Berghoff w Davos, fabuła jest pretekstowa dla medytacji, zamknięcie w jednym miejscu - zamknięty krąg góry, świat izolacji - doświadczenia ludzkie zyskują na intensywności, Hans Castorp przybywał tam 7 lat! Był wrażliwym i zdolnym (ale nie wybitnym) chłopcem - Mann nie określa go słowem przeciętnym z szacunku dla Losu, Hans samoedukuje się i kształtuje w Davos, o jego wrażliwą duszyczkę walczą dwa bieguny: Leon Nafta (Żyd - Tora, Ignacy Loyola, lubieżnik śmierci, terror drogą do prawdy, reprezentant Wschodu, co to popiera dyktaturę, kult siły, gardzi racjami jednostki) i Lodovico Settembrini (wnuk Wergilego i syn Woltera, reprezentant Zachodu, postępu i wolności, zwolennik demokracji o humanistycznych korzeniach, przechrzcił Hansa na Giovanniego), w `Czarodziejskiej Górze'ukazany jest kryzys wartości, bo Castorp wyjeżdża na wojnę, próba wyboru nowego humanizmu, na wojnie przedstawiony jest jako odmieniony człowiek - wdeptuje rękę kolegi w błoto; otwarte zakończenie - narrator pozdrawia swoje „utrapienie”, opowieść snuł dla samej opowieści, przyznaje się do pewnej skłonności pedagogicznej wobec Hansa, z którym się żegna, rekapitulacja wątków, elementy metaliterackie, autor podkreśla, że to powieść o doświadczeniu, przypomnienie, że dojrzał w Davos, ale co z tego dla niego wynika, Hans poznaje też cielesną stronę bytu - leżakowanie, chwilowy letarg, możliwość poznawania siebie, podróży w głąb, sanatorium to laboratorium,

`Czarodziejska góra' a `Ulisses' Jamesa Joyce'a z 1922:

- dzieła o zmianie formacji duchowej w przededniu I wojny światowej,

- przeżycie kataklizmu, zburzenie tradycyjnego sensu życia,

- miłość i autopoznanie,

- podróż poznawcza,

- analityka przemian zbiorowych,

- `Józef i jego bracia', krąg starotestamentowej powieści, opowieść biblijną przeciwstawił tandecie mitów XX wieku (mity faszystowskie), Józef pośrednikiem między ludem a faraonem,

- `Doktor Faustus', fikcyjna biografia, nie jest powieścią z kluczem, lament nad losami Niemiec, fabuła obejmuje czas do roku 1945, odwrócony motym faustyczny - z miasta w głąb samego siebie, wyrzeczenie się miłośći na rzecz zimna sztuki i artyzmu,

Małgorzata u Goethego - Esmeralda, dziwka z syfilisem u Manna,

Diabeł jest krytykiem muzycznym, idea dzieła muzycznego popadła w niestosowność,

Wątki faustyczne też w „Faustrollu” Alfreda Jarry'ego.

03.06.08

James Joyce

- ur. 2 lutego 1882 r. w Dublinie, zm. 13 stycznia 1941 r. w Zurychu

- irlandzki pisarz tworzący w języku angielskim, uważany za "Zolę Irlandii" i jednego z najwybitniejszych pisarzy XX wieku

- lęki od czasów młodości: przed psami, burzą z piorunami i morzem, później też przed wiarą (porzucił ją w wieku 16lat; odmówił wtedy swojej matce przyjęcia komunii z okazji Wielkanocy, co opisał również w swej autobiograficznej książce `Portret artysty z czasów młodości').

- 1891 - Joyce napisał wiersz ku czci pamięci Charlesa Parnella, "niekoronowanego króla Irlandii" pod tytułem "Et tu Healy", w listopadzie opublikowane w `Stubbs Gazette'

- studiował namiętnie filozofię św. Tomasza z Akwinu, którego estetyka była jego podstawą filozoficzną w tworzeniu.

- Na studiach jako jedyny nie krytykował dramatów Williama Butlera Yeatsa, oskarżanego o czary i niedobór patriotyzmu

- "Święte Oficjum" w 1902

- `Portret artysty z czasów młodości' w 1904 roku [w postaci Stefana Dedalusa (znanej także ze `Stefana bohatera' i `Ulissesa') autor zawiera swoje życie i credo].

- w swoich książkach opisuje brata jako natręta (brat opiekował się Joycem kiedy ten był napruty - pił jak ojciec)

- w Dublinie Ezra Pound zapoznał Joyce'a ze znaną wydawczynią, emancypantką Harriet Shaw Weaver, która później wydała w Paryżu jego `Ulissesa'

- Zmarł na zapalenie otrzewnej o drugiej rano, 13 stycznia 1941 roku przed utratą świadomości mówiąc "Czy nikt nie rozumie?"

- Zwłoki skremowano na Fluntern Cementery. Po śmierci odnaleziono rękopis zatytułowany "Giacomo Joyce", który został wydany dopiero w latach 60

`Stefan bohater' : pierwsze dzieło (w większości spalone); wyjątkowa natura literacka; pisarz wprowadza zaczątki dzieła swego życia- mistrzostwa użycia środka czasowości w dziele literackim i strumień świadomości.

"Muzyka Kameralna"- Joyce uznał ją za dzieło niedoskonałe. Poza kilkoma wierszami nadającymi się do śpiewania, skwitował książkę słowami "niech ją diabli wezmą"

`Dublińczycy' - Truman Capote uważa, że gdyby nie "Dublińczycy", nigdy nie napisałby on "Ulissesa" nazywając to "ćwiczeniem palców". "Dublińczycy" stali się mistrzostwem gatunku opowiadań. W szczególności wymieniane jest tu opowiadanie "Zmarli", które zwane jest doskonałym. Dzieło uznano za zdarcie z prawdziwych Dublińczyków masek. Wielu doszukuje się w nim różnego rodzaju parafraz i parodii, na przykład Ostatniej Wieczerzy. Osobistości wymieniane w "Dublińczykach" jak i w poprzednich dziełach znajdują swoje miejsce w "Ulissesie", którego autor pisał przez osiem lat.

Dublińczycy (ang. Dubliners) - zbiór piętnastu opowiadań autorstwa Jamesa Joyce'a opublikowany w 1914. Autor, uznany później za pioniera techniki strumienia świadomości, korzystał tutaj z nieco bardziej realistycznej stylistyki. Opowiadania stanowią opis życia mieszkańców Dublina. Wiele postaci w nich występujących pojawiło się później w opus magnum Joyce'a - Ulissesie. Pozycja ta jest uważana za ważne dzieło XX-wiecznej nowelistyki.

`Ulisses' - jest światem zorganizowanym. Opisuje dzień z życia dwóch ludzi, znanego z dzieł poprzednich Stefana Dedalusa i jego "nowego", wyidealizowanego ojca Leopolda Blooma. Dzień ten to 16 czerwca 1904 roku, w którym James Joyce umówił się na randkę ze swoją przyszłą żoną i którego rocznicę co dzień świętuje się jako dzień Blooma, Bloomsday. Jak Joyce mówił Janowi Parandowskiemu jest to "epopeja nowoczesności", "epopeja ciała". Przy całym opisie i wyrażeniu człowieka następuje także zmitologizowanie każdej chwili i szczegółu akcji przez co czas Joyce'a uważany jest za zjawiskowy, wiecznie nowy i przepełniony poszczególnymi światami. Nowością jest powszechny w książce strumień świadomości. Ludzki dzień jest tu parodią (zgodnie z Joyce'em parodia i komedia to najdoskonalsza sztuka) OdyseiHomera. Główni bohaterowie "żeglują" po morzu-Dublinie życia i spraw codzienności by w końcu się odnaleźć. Autor sięga tu po największe eksperymentatorstwo każdy epizod (których jest osiemnaście) pisząc stylem i metodą inną próbując odbiór czytelnika. Dzieło uznane zostało za pornograficzne i nieprzyzwoite. W Stanach Zjednoczonych palono nakład publicznie, a na Wyspach Brytyjskich zakazano dystrybucji i transportu książek. "Ulissesa" i tak większość nie czytała. Zgodnie ze statystykami poczynionymi w Stanach Zjednoczonych w latach 20. książka jest tak trudna, że nie przeczyta jej większość.

`Finnegas Wake' - Już w 1922 roku Joyce ogłosił, że pracuje nad nową książką. Poznał wtedy swego przyszłego ucznia i sekretarza, laureata Nagrody Nobla, którą jakoby miał odebrać za niego, Samuela Becketta. Dzieło zwane Work in progress (praca w toku) wydawane było w gazetach amerykańskiej awangardy. Po 17 latach pracy autor opublikował całe dzieło pod tytułem "Finnegans Wake" (dosł. "Czuwanie przy zmarłym Finneganie", w tłumaczeniu Krzysztofa Bartnickiego- "Finneganów tren"). Tytuł odnosił się do znanej ballady irlandzkiej Finnegan's Wake o śmierci Irlandczyka, Tima Finnegana. Dzieło okazało się doskonałą nowością i dziełem do dziś nie do końca pojętym. Ulisses był dniem człowieka, Finnegans jest jego nocą. Ten pierwszy był epopeją ciała, drugi będzie więc epopeją ducha. Tłumacz Joyce'a Słomczyński uważa, że Ulisses parodiował Odyseję, więc Finnegans parodiuje Księgę umarłych. Umberto Eco uważa, że jest to jednak parodia, uwspółcześnienie życia średniowiecznego w nowoczesnym świecie. Autor ślepł, więc stworzył formę audiowizualną swej powieści uważając, że wystarczy głośne przeczytanie by zrozumieć dzieło. Okazało się to jednak o wiele trudniejsze. Książce brak linearności i kontekstu, fabuły i harmonii, powieściowości jako takiej. Zwane jest poematem. Brak kontekstu i fabuły, nielinearność i wielometaforyczność każdego niemal ze słów sprawia, że czytelnik jest jednocześnie jej autorem. Czytelnik stwarza sobie kontekst, łączy, pejoratywizuje znaczenia znalezione w tekście tworząc własną książkę. Z tego względy dzieło to nazywane jest "maszyną do robienia książek", co jest bardzo adekwatnym spostrzeżeniem. Przyglądając się tłu filozoficznemu książki natrafiamy na jednostajność historii Giambattista Vico i egzystencjalizm. Czytelnik jest więc wrzucony w świat jakim dosłownie jest Finnegans Wake. Jest to świat zbudowany kunsztownie. Dzieło ma 628 stron, tyle ile obwód koła o promieniu 100, co sprawia, że książka jest żywą kwadraturą koła (odkrycie badaczki Joyce'a, Katarzyny Bazarnik). By przeczytać z kolei Finnegans Wake należy wiedzieć dokładnie wszystko. Książka nigdy nie jest aktualna, ponieważ by cokolwiek w niej zrozumieć należy znać przyszłość, teraźniejszość i przeszłość, chiromancję, czary, przewodniki po miastach, plan miasta Dublina, gazety dla kobiet, legendy irlandzkie, historię opery, wszystkie języki i wiele innych. Każde słowo, fraza, epizod, każdorazowe przeczytanie zatopione są w nieskończoności znaczeń o konkretnym pokroju. Książka nawet wtedy, gdy istotnie czytać będzie ją wszechwiedzący nie będzie nigdy przeczytana ponieważ końcowe zdanie urywa się i jest początkiem pierwszego urwanego zdania- jest więc to błędne koło. Dzieło to mógłby przeczytać i zrozumieć jedynie Bóg, w którego Joyce bał się wierzyć.

`Portret artysty z czasów młodości' - (tytuł oryginału: A Portrait of the Artist as a Young Man) - powieść autorstwa Jamesa Joyce'a publikowana w odcinkach w piśmie literackim "The Egoist" w latach 1914 - 1915; wydana w formie książkowej w 1916 jest uznawana za autobiografię Joyce'a. Przedstawia wczesne lata życia bohatera Stephana Dedalusa i jego drogę do odkrycia w sobie powołania artysty. Przyjmuje się, że w postaci Dedalusa Joyce sportretował samego siebie.

"Portret ..." jest kluczowym przykładem powieści bildungsroman w literaturze angielskiej. Joyce przedstawia proces intelektualnego, religijnego i filozoficznego dojrzewania młodego Dedalusa, który zaczyna poddawać pod wątpliwość katolickie i irlandzkie wartość, na których został wychowany. Ostatecznie bohater udaje się do Paryża, aby tam realizować się jako artysta. W powieści można zaobserwować elementy modernistyczne, które w pełni rozwiną się w Ulissesie i Finnegans Wake.

Stephen Dedalus odrzuca wszelkie społeczne, rodzinne i religijne ograniczenia aby poświęcić się pisarstwu. Wiara katolicka i irlandzki nacjonalizm mają przemożny wpływ na młodego Stephena. Uczęszcza do katolickiej, surowej szkoły Clongowes Wood College. W początkowym okresie pobytu czuje się samotny, zagubiony i stęskniony za domem. Później odnajduje swoje miejsce w grupie uczniów. Radość sprawiają mu wizyty w domu rodzinnym pomimo niesnasek wśród członków rodziny wywołanych śmiercią Charlesa Parnella. Ten drażliwy temat staje się przyczyną gwałtownego sporu przy bożonarodzeniowyn obiedzie.

Ojciec Stephena, Simon, ma kłopoty finansowe i po letnim pobycie w domu Stephen dowiaduje się, że nie będzie uczęszczał do Clongowes. Rodzina przeprowadza się do Dublina, gdzie Stephen rozpoczyna naukę w prestiżowej szkole Belvedere, odnosząc sukcesy jako pisarz i aktor szkolnego teatru.

Pierwsze doświadczenie seksualne z dublińską prostytutką wywołuje poczucie winy i wstydu w Stephenie. Próbuje pogodzić młodzieńcze pożądanie z katolicką moralnością i opinią swojego środowiska.

Literatura po Joysie

Literatura po Jamesie Joysie nie mogła uchronić się nawet przed jego działalnością literacką. Był on bowiem jak słusznie o sobie mówił "największym maszynistą świata" i znany jest jako największy egocentryk i arogant swojego czasu. Niemal wszyscy wielcy literaci jego czasu oprócz podziwiającego go Hemingwaya krytykowali go za nihilizm i impertynencję, a także za dziwaczny styl. Był on największym eksperymentatorem literatury co udowodnił najpierw Ulissesem, który dał mu światową sławę heretyka i zboczeńca, a potem Finnegans Wake, który okazał się "najlepszą książką, której nikt nie przeczytał" jak uznano później. Był pisarzem niezrozumianym od początku do końca swojej twórczości, by dopiero po swej śmierci odbić się w ogromnym stopniu w późniejszej literaturze, malarstwie, muzyce, telewizji i innych mediach

Wydania Joyce'a w Polsce

Najważniejszym propagatorem Joyce'a w Polsce był niewątpliwie tłumacz i pisarz Maciej Słomczyński. To także dzięki niemu i Janowi Parandowskiemu sława Joyce'a po latach dopiero dotarła do Polski. Najważniejszym jego dokonaniem było wydanie Ulissesa w 1969 roku. Wcześniej jednak wiersze w 1958 roku wydano Dublińczyków w tłumaczeniu Kaliny Wojciechowskiej, a wiersze Joyce'a tłumaczył sam Jarosław Iwaszkiewicz. W latach 70. wydano także Portret artysty z czasów młodości tłumaczenia Zygmunta Allana. Najważniejszym ośrodkiem tłumaczenia Joyce'a była od początku "Literatura na świecie". Również w latach 70. Maciej Słomczyński przetłumaczył najważniejsze dzieła poetyckie Joyce'a - "The Holy Office" (Święte Oficjum), "Chamber music" (Muzyka kameralna), "Pomes Penyeach" (Jabłuszka po pensie), "Giacomo Joyce", "Ecce Puer", a także fragmenty "Finnegans Wake". Co do tego ostatniego zapowiedziano już w latach 70. przekład przez Macieja Słomczyńskiego, a fragmenty tłumaczeń wydawane były w "Literaturze na świecie". Przełożono wtedy najważniejszy epizod - "Anna Livia Plurabelle"- a także wprowadzenie do dzieła. Maciej Słomczyński nie podołał jednak Finnegans Wake. Następnie dzieło to starał się przełożyć Tomasz Mirkowicz, a w 2004 zapowiedziano w "Literaturze na świecie" tłumaczenie Finnegans Wake drukując najnowsze tłumaczenia Krzysztofa Bartnickiego.

---