Wit Stwosz - biografia
Wit Stwosz (nazwisko było różnie pisane: Stosz, Stvos, niem. Veit Stoss), urodził się w miejscowości Horb w roku 1447 lub 1448. Zmarł w Norymberdze w 1533 roku. Był wybitnym i wszechstronnym twórcą, parał się malarstwem, rzeźbą i grafiką. Reprezentował styl późnogotycki. Dane biograficzne na temat artysty są bardzo ubogie, od niepewnej daty urodzenia począwszy, nie wiadomo też nić twórcą rodzicach Wita, twórcą dokumentach natrafiono jedynie na ślad brata, Macieja, który zajmował się złotnictwem.
Niepewności biograficzne dotyczą też miejsca urodzenia Wita Stwosza. W krakowskim dokumencie z 1502 roku jest on nazwany "Vittus sculptor de Horb", a więc rzeźbiarz z Horb. Jednak gdzie owo Horb jest położone, nikt nie wie na pewno. Niektórzy badacze utożsamiają je z Horb nad Neckarem, czyli w Szwabii, a inni (ta grupa jest mniej liczna) z Horben w kantonie Aargau w Szwajcarii. Pierwsza teza wydaje się o tyle bardziej prawdopodobna, że w twórczości Stwosza doszukano się licznych analogii z twórczością niejakiego Nicolausa Gerhaerta, pochodzącego z Lejdy. Przypuszczano nawet, że Stwosz mógł być uczniem Gerhaerta. Jednak brak dostatecznych dowodów na takie założenie, ponieważ nie zachowały się żadne dokumenty, mogące to potwierdzić, a tym bardziej wczesne prace Wita Stwosza, na podstawie których można by ocenić silę oddziaływania pierwszego nauczyciela.
Wiadomo natomiast, że Stwosz sporo podróżował, z rodzinnego Horben (gdziekolwiek było położone) udał się do Konstancji nad Jezioro Bodeńskie. Wykonywał tam prace kamieniarskie. Potem wykonywał kolejne zlecenia w Bazylei, Strasburgu i Wiedniu.
W 1473 r. przybył do Norymbergii, gdzie pozostał do roku 1477. Tu nastąpiły dwie zasadnicze zmiany w jego życiu jedna w osobistym, druga w zawodowym. Po pierwsze Wit Stwosz ożenił się z Barbarą Hertz, która pochodziła Norymberdze zamożnej rodziny mieszczańskiej, jej ojciec posiadał dobrze prosperującą oberżę. Z tego małżeństwa przyszedł na świat syn Wita, Stanisław Stwosz, który wraz z ojcem pracował później w Krakowie jako uczeń w jego pracowni. Po drugie odkrył w sobie talent rzeźbiarski i tej dziedzinie poświecił się przede wszystkim. W czasie czteroletniego pobytu Norymberdze powstało wiele prac Stwosza, do najwybitniejszych zalicza się ołtarz wykonany dla kościoła św. Jerzego w Nördlingen, figurę Jana Chrzciciela również przeznaczona do tego samego kościoła oraz wykonaną na zamówienie innego norymberskiego kościoła pod wezwaniem św. Sebalda figurę Chrystusa Zmartwychwstałego.
Z Norymbergii przybył do państwa polskiego, tu, ciesząc się już sława uznanego artysty, został zatrudniony przez radę miejską. W tym czasie w Krakowie nie istniało praktycznie środowisko rzeźbiarskie. Zatrudniono więc cudzoziemca, by wykonał nastawę ołtarza głównego w Kościele Mariackim. Prace nad realizacją zadania trwały właściwie od czasu przybycia artysty do Krakowa, a więc roku 1577 aż do roku 1489. r. Stwosz nie pracował nad ołtarzem sam, oprócz rzeszy pomocników w przedsięwzięciu brali udział także rodzimi artyści. Jednak niewątpliwie retabulum należy w całości do Wita Stwosza. Jest to wyjątek w technice tworzenia średniowiecznych nastaw. Stwosz całe retabulum stworzył przy pomocy rzeźby, rezygnując z form malarskich. Natomiast dotąd środkową kwaterę wykonywano zawsze, posługując się figurami pełnoplastycznymi. Ponadto awersy skrzydeł dekorowane były reliefami lub malowidłami, z kolei rewersy nieodmiennie ozdabiano wyłącznie malowidłami. Jest tez retabulum Stwosza pod względem typologicznym paneptykiem pozornym, gdyż składa się z nastaw złożonych z pięciu części. Owe pięć części to: centralnie położona szafa i umieszczone po bokach dwie pary skrzydeł, jednak tylko wewnętrzne skrzydła mogą zostać zamknięte, zewnętrzne udekorowane płaskorzeźbami tylko na awersach, pozostają nieruchome. Odstępstwem od panujących powszechnie reguł kompozycji, jest podział poszczególnych skrzydeł na trzy a nie jak dotąd dwie kwatery.
Układ figur w szafie posiada wyraźnie zaznaczone pięć osi: środkową i cztery boczne, co jest odniesieniem do południowoniemieckiej tradycji organizowania przestrzeni nastawy. Oś środkową wytyczają apostoł podtrzymujący Matkę Bożą oraz uczeń, umieszczony nieco wyżej, załamujący dłonie w kształt baldachimu nad głową Maryi. Osie boczne są tworzone przez umieszczonych na pierwszym planie czterech apostołów, po dwóch z każdej strony. Realizacja nowej na gruncie polskim techniki została jednak potraktowana dość stereotypowo. Wszystkie osie kompozycyjne są wyznaczane przez postacie należące do sceny narracyjnej. Ponadto scena Wniebowzięcia z centralnej części nastawy jest przedłużeniem osi środkowej z układu umieszczonego w predelli. Grupa apostołów jest spiętrzona, część z nich wpatruje się w postać umierającej Marii, a część przypatruje się już jej Wniebowzięciu (scena z szafy nastawy). Natomiast w predelli znajduje się płaskorzeźba "Drzewo Jessego", która stanowi początek osi środkowej, zaś jej koniec wyznacza scena Koronacji Marii w zwieńczeniu.
Podział scen jest tematyczny, lewego lewej strony na awersie skrzydła znajdują się płaskorzeźby przedstawiające udział Marii we Wcieleniu, a więc: "Zwiastowanie", "Adoracja Dzieciątka" oraz "Hołd Magów". Skrzydle kolei prawe skrzydło zawiera sceny zatytułowane: "Zmartwychwstanie", "Wniebowstąpienie" i Zesłanie Ducha Świętego".
Natomiast retabulum kwaterach zamkniętego retabulum przedstawione zostały epizody z dzieciństwa Marii i Chrystusa: "Joachim i Anna przy Złotej Bramie", "Narodziny Marii", "Prezentacja Marii w świątyni", "Ofiarowanie Chrystusa w świątyni" i "Chrystus wśród doktorów", a ponadto siedem scen odnoszących się do Pasji i Zmartwychwstania, czyli tzw. cykl wielkanocny.
Ołtarz w Kościele Mariackim jest w całości wykonany z drewna. Ale Stwosz wykonywał w Polsce też inne prace, rzeźbiąc między innymi w kamieniu. Właśnie z wapiennego bloku powstał "Krucyfiks". Mincerz królewski Henryk Slacker, około roku 1491 zamówił u Wita Stwosza rzeźbę Chrystusa na krzyżu, która również miała ozdabiać wnętrze Kościoła Mariackiego. Całość powstała z jednego bloku skalnego, mistrz kunsztownie połączył poprawność anatomiczną postaci z dekoracyjnym ujęciem perizonium, którego silnie rozwiane krańce dodają mu dynamiki.
Wit Stwosz przebywał w Polsce dwukrotnie, najpierw w latach 1477 - 1486 r. , a następnie w latach 1489 - 1496 r. w tym czasie wykonywał także inne zlecenia oprócz Kościoła Mariackiego, do ważniejszych jego dzieł w Krakowie należą wykonywane dla dworu królewskiego płyty nagrobne władców i biskupów.
Nagrobek Kazimierza Jagiellończyka wykonany jest z marmuru, powstał w 1492 w kaplicy Świętokrzyskiej w katedrze krakowskiej, jest to rodzaj nagrobka tubowego. Taki styl nagrobnego baldachimu był charakterystyczny dla władców Polski już od czasu powstania płyty nagrobka Władysława Łokietka. Z kolei heraldyczny program dekoracji tumby stanowi nawiązanie do tradycji wcześniejszej i przypomina nieco nagrobny styl płyty Władysława Jagiełły.
NAGROBEK PIOTRA Z BNINA - Piotr z Bnina był biskupem włocławskim, jego ciało złożono w tamtejszej katedrze w 1493 roku. Nagrobek biskupa został wykonany z marmuru węgierskiego, użyto do tego sześciu bloków brunatnego, lekko plamistego kruszcu. Nagrobek ma kształt prostopadłościanu z nachyloną ku patrzącemu płytą wierzchnią. Na płycie znajduje się naturalnych rozmiarów postać zmarłego. Biskup przedstawiony został w pontyfikalnych szatach. Jest charakterystyczne dla nagrobków, tworzonych przez Stwosza, ze kamienne rzeźby zmarłych są niemal całkiem przykryte tkaniną (kamienną), tak że ciało jest prawie niewidoczne. Ponadto stałym rysem tych rzeźb jest symetryczny układ i wyraźny bezruch. Postaci wyglądają, jakby były pogrążone w głębokim śnie. Podobnie biskup Piotr z Bnina ma twarz człeka śpiącego a nie zmarłego. Rzeźba została wykonana z dużą precyzją, na głowie kamiennej postaci znajduje się mitra, z wiernie oddanym w marmurze haftem i ozdobnymi kamieniami. W prawej ręce zmarły trzyma pastorał, w którego krzywaśni umieszczona została siedząca Madonna z Dzieciątkiem. Natomiast prawa ręką przyciska do piersi Ewangeliarz.
NAGROBEK ZBIGNIEWA OLEŚNICKIEGO - arcybiskupa gnieźnieńskiego , znajduje się w katedra w Gnieźnie, powstał w 1495 roku. Płyt nagrobna została wmurowana w posadzkę katedry, obecnie zaś znajduje się w ścianie zachodniej.
NAGROBEK KALLIMACHA - czyli Filipa Buonaccorsi, znajduje się kościele Dominikanów w Krakowie, powstawał w latach 1496-1500. jest to ciekawy przykład odbiegający stylem od dzieł poprzednich. Nagrobna płyta została zaprojektowana jako odlew z brązu. Projekt powstał najprawdopodobniej jeszcze w Krakowie, zaś samego odlewu dokonano w Norymberdze w warsztacie Vischerów. Kompozycja nagrobka oparta jest na kompozycji karty rękopisu. Odpowiednio do położenia w układzie rękopisu miniatury w układzie płyty nagrobnej zajmuje przedstawienie Kallimacha w jego pracowni, a pod jego wizerunkiem znajduje się inskrypcja. Postać otoczona jest bordiurą, w początkowym kształcie była obwiedziona z trzech stron, jednak górny fragment się nie zachował, a boczne zostały zamienione miejscami.
Dzieła Wita Stwosza cieszyły się ogromnym uznaniem, stad kolejne zlecenia od najwyższych dostojników. Dowodem uznania dla talentu artysty było również zwolnienie go w 1483 roku od powinności podatkowych. Styl przyniesiony z krajów niemieckich oraz własna twórcza wyobraźnia mistrza w znacznym stopniu ukształtowały polską sztukę średniowieczną. Dzieła wybitnego rzeźbiarza wyznaczyły kierunek rozwoju polskim artystom, a także twórcom krajów ościennych. Wpływy Wita Stwosza można dostrzec w średniowiecznych zabytkach Krakowa i innych regionów Małopolski, także Spisza, Śląska oraz Prus, Czech, Węgier czy Transylwanii.
Po pobycie w Polsce Stwosz wrócił do Norymbergii. Wrócił znacznie zamożniejszy, gdyż w Polsce oprócz działalności artystycznej zajmował się handlem, a ponieważ zwolniony był od podatków, interes ów musiał przynosić mu znaczne dochody. W 1496 roku był już w Norymbergii. Niedługo potem zmarła jego żona, Barbara z domu Hertz. Po rocznej żałobie artysta ożenił się po raz kolejny, i po raz kolejny z zamożną panną. Wybranką była Krystyna Reindt. Jednak w Norymberdze nie powodziło się Stwoszowi już tak dobrze jak w Krakowie. Tu środowisko artystyczne było o wiele lepiej zorganizowane i rozwinięte. Działało tu wielu artystów, toteż od początku Stwosz musiał się zmagać z konkurencja. Oprócz warsztatu odlewniczego Vischerów, z którego sam korzystał, istniały tu pracownie wybitnych rzeźbiarzy i malarzy, między innymi Adama Kraffta, czy znakomitego Albrechta Dürera. Z jednej strony nowa sytuacja wymaga od Stwosza większego wysiłku i rozpoczyna nowy etap twórczy, z drugiej niekorzystnie wpływa na jego sytuacje materialna. Od 1499 roku Stwosz pracuje na zamówienie Paulusa Volckammera, wykonując dla niego serię kamiennych reliefów oraz drewnianych figur, przeznaczonych dla kościoła św. Sebalda. Jest to tzw. EPITAFIUM VOLCKAMMERA.
Podobnie jak w Krakowie, w Norymberdze Stwosz również oprócz działalności artystycznej bogacił się na handlu. Jednak tutaj jego interesy szły znacznie gorzej. Spekulacje finansowe, jakie podjął doprowadziły go w 1503 roku do bankructwa. Nie widząc innego wyjścia, artysta dopuścił się fałszerstwa, preparując podpis na wekslu. Oszustwo wyszło na jaw i Wita Stwosza uwięziono. Groziła mu nawet kara śmierci, jednak wstawiennictwo biskupa würzburskiego i szlachty frankońskiej, pomogło mu ocalić życie. Przestępstwo bezkarnie jednak nie uszło i w 1503 roku w czasie publicznej egzekucji wypalono mu na obu policzkach gorącym żelazem piętno. Podobno rany z czasem się zabliźniły i były niemal niewidoczne. Dożywotnim wyrokiem zabroniono mu wyjeżdżać z miasta. Mimo to mistrz złamał zakaz i uciec do Münnerstadt. Tam w roku 1504 wykonał plichromię dla retabulum Tilmana Riemenschneidera. Złamanie wyroku sądowego znów postawiło go wyraźnemu konflikcie wyraźnemu prawem i dopiero wyraźnemu 1507 roku uzyskał ułaskawienie od cesarza Maksymiliana. Mógł wtedy powrócić do Norymbergii, bez ponoszenia sankcji karnych
Ostatecznie zapomniano mu przewinienia prawne, był wybitnym artystą i to okazało się ważniejsze, zaczęto więc zlecać mu kolejne zadania. Powstały wtedy takie dzieła jak: POZDROWIENIE ANIELSKIE (1518) wykonane na zlecenie kościoła Św. Wawrzyńca w Norymberdze, projekt OŁTARZA BAMBERSKIEGO (1520 - 1523) do karmelickiego kościoła Św. Salwatora także w Norymberdze, miał to być tryptyk, niestety dziś nie wiadomo jaki był ostateczny kształt rzeźby, ponieważ nie zachowała się w całości. Kiedy miasto obgarnęła reformacja w 1524 roku arcybiskupa bamberski nabył owe dzieło. W karierze Stwosza pojawiło się nawet zamówienie z samej Florencji, miała to być figura ŚW. ROCHA dla kościoła SS. Annunziata.
SŁOWNICZEK
Bordiura - dekoracyjny pas obrzeżający jakąś powierzchnię: tkaninę, płaskorzeźbę, czy kompozycję malarską bądź graficzna.
Mensa - (z łacińskiego dosłownie -stół) kamienna płyta, tworząca górna część stołu ołtarzowego.
Predella - zazwyczaj ozdobna część ołtarza, spoczywająca na mensie.
Relief - rodzaj rzeźbiarskiej kompozycji, wykonywany różnymi technikami: kucia, rzeźbienia, odlewania, na płaszczyźnie drewnianej, kamiennej bądź metalowej płyty; zawiera figury i pozostawione tło.
Retabulum- nastawa ołtarza, oparta jest na mensie albo tworzy ozdobna ścianę parawanowa za ołtarzem; bywa dekorowana rzeźbami lub malowidłami.
Tumba - typowy dla średniowiecznej sztuki grobowiec w formie skrzyni przykrytej płyta, wykonany z kamienia lub metalu, na ogół zdobiony wyrzeźbionym wizerunkiem zmarłego.