Renata Grzegorczykowa FILOZOFICZNE ASPEKTY KATEGORYZACJI
Problem kategorii i kategoryzowania - filozofia, psychologia, językoznawstwo.
Dwa znaczenia wyrazu kategoria: 1. klasa ogólna, wyróżniana ze względu na pewną cechę'; 2. `podstawowe pojęcia, za pomocą których człowiek opisuje przedmioty i zjawiska świata oraz relacje między nimi'
Pojęcie kategorii w dziejach myśli filozoficznej
Twórcą pojęcia kategorii był Arystoteles, ale w innym sensie niż się mu to dzisiaj przypisuje. W dziele Kategorie zajmował się rodzajami orzeczników (orzeczeń, predykamentów), za pomocą których orzeka się coś o przedmiotach (gr. kategorein). Te Arystotelesowskie predykamenty to początkowo działy orzeczeń, które opisują świat jako dziesięcioraki (10 kategorii): substancje, wielkości, jakości, stosunki, miejsca, czasy, położenie, akty, stany, doznania. Gramatycy greccy zastosowali je następnie do języka jako typy części mowy i stąd wywodzi się tradycja kategorii gramatycznych z wieloma późniejszymi modyfikacjami.
Już u Arystotelesa kategorie zaczynają oznaczać także działy przedmiotów.
Kategorie bytów w drzewie Porfiriusza:
W refleksjach Arystotelesa w jego pracach logicznych (Topikach i Analitykach) znajdują się refleksje o definiowaniu wyrażeń lub zjawisk. Jego zdaniem to opis przedmiotu nazywanego tym słowem, opis, który ma oddawać jego ogólną naturę, definicja to „wysłowienie istoty czegoś”, „wysłowienie rozwinięte”. Istota owa stanowi to, co ogólne wspólne wszystkim przedmiotom nazywanym daną nazwą.
Poszukiwanie istoty rzeczy (uniwersaliów) prowadziło do średniowiecznego sporu o uniwersalia. Stosunek do tzw. powszechników, czyli statusu pojęć ogólnych wyznaczał następujące stanowiska:
nominalizm - rzeczy mają charakter jednostkowy, ale tylko nazwy są ogólne - uniwersalia post rem;
skrajny idealizm platoński - pojęcia ogólne (idee) mają byt niezależny - uniwersalia ante rem;
realizm umiarkowany arystotelesowski - uniwersalia (cechy ogólne) tkwią w rzeczach, a umysł ludzki je tylko odkrywa - universale in re;
konceptualizm - pojęcia ogólne tylko w umyśle - in intellectu; stanowisko bliskie eksperiencjalizmowi kognitywistów.
Arystotelesowska koncepcja definicji wpłynęła na klasyczne rozumienie tego pojęcia przez podanie cech istotnych, tzn. koniecznych i wystarczających. Cechy konieczne chronią przed nadmiernym rozszerzeniem zakresu (np. fotel `mebel do siedzenia, z oparciem' - definicja za szeroka, obejmuje również krzesła), cechy wystarczające chronią przed nadmiernym zawężaniem zakresu (np. fotel `mebel do siedzenia, z oparciem dla pleców i rąk, wyściełany' - def. za wąska).
Tej klasycznej definicji przeciwstawiają się definicje kognitywne (oparte na prototypie), postulowane przez współczesnych twórców kognitywizmu, zgodnie z którymi granice klas wyróżnianych przez nazwy są nieostre, a elementy w różnym stopniu przynależą do zakresu nazwy.
Pojęcie kategorii pojawiło się jeszcze raz w dziejach myśli filozoficznej, mianowicie w filozofii Kanta (i neokantystów) w postaci kategorii umysłu ludzkiego, warunkujących poznanie świata przez człowieka. Te kategorie to przede wszystkim przestrzeń i czas, które nie są własnością świata, ale zostają na świat „nałożone” przez umysł poznający. Do takich pojęć należą także różne relacje, m.in. przyczyna, konieczność i możliwość. Kant wyróżnił 12 szczegółowych kategorii koncentrujących się wokół 4 głównych: ilości, jakości, stosunku i modalności.
Najważniejsze: poznanie świata zależy od kategorii pojęciowych właściwych umysłowi ludzkiemu. Porządkują one świat poznawany; umysł pełni funkcję scalającą.
To, co głoszą współcześni kognitywiści jest rozwinięciem głównej tezy Kanta, choć samo tego związku nie podkreślają.
Obiektywność bądź subiektywność kategorii
Podstawowe pytanie: czy klasy zjawisk, tj. kategorie istnieją niezależnie od poznania i nazwania ich przez ludzi, czyli obiektywnie, czy też są przez umysł poznający i język tworzone? - > Dwa skrajne stanowiska: obiektywizm i skrajny subiektywizm.
Wśród kognitywistów najrozsądniejsze, najbardziej umiarkowane stanowisko zajmuje Lakoff. Odróżnia dwa stanowiska: bardziej skrajne - obiektywizm ontologiczny i bardziej umiarkowane - bazowy realizm.
SKRAJNY OBIEKTYWIZM - to dziedzictwo filozofii racjonalistycznej grecko-łacińskiej i głosi takie tezy:
Ontologię teoriomnogościową - rozwijaną w mat. i logice w postaci teorii zbiorów i relacji, kategorie mają ostre granice;
Obiektywność i ostre odgraniczanie kategorii - ustalane na podstawie cech wystarczających i koniecznych;
Esencjalizm - istnienie obiektywnych cech, decydujących o przynależności elementu do klasy;
Zachodzenie relacji logicznych między kategoriami.
REALIZM BAZOWY:
Przekonanie o istnieniu realnego świata, zewnętrznego wobec ludzkiego poznania;
Istnienie związku między poznaniem a rzeczywistością;
Istnienie prawdy - zgodność sądu i rzeczywistości.
Grzegorczykowa staje po stronie realizmu bazowego. Mówi bowiem, że to język dzieli świat, interpretując go w określony sposób. Poza tym kategorie mają charakter nieostry. „Chciałabym bardzo mocno wypowiedzieć się za interpretującym charakterem języka, który pojęciowo kształtuje poznawany świat” - wyznaje Renata.
W świecie obiektywnym, rozczłonkowanym przez jęcyk, można wyróżnić zjawiska bardziej lub mniej uzależnione od języka:
1. Istnieją zjawiska wyraźnie wyodrębniające się niezależnie od poznania, mające własne inherentne cechy, które wyróżniają je spośród innych zjawisk. Należą tu przede wszystkim gatunki naturalne - psy, koty czy żyrafy :)
2. Niektóre zjawiska mają cechy relacyjne, istniejące obiektywnie, ale wyodrębniane pojęciowo przez człowieka, np. bławatek.
3. W świecie rzeczywistym nie istnieją niektóre zjawiska denotowane przez nazwę, np. krasnoludek, centaur, ogr.
Kategorie umysłu poznającego: struktura konceptualna umysłu ludzkiego
Langacker mówi o „okularach” konceptualno-językowych, które nakładamy, patrząc na świat (inspirowane kantyzmem). Każdy język stanowi rodzaj takich okularów.
Najważniejsze idee koncepcji poznawczej Langackera:
Ujmowanie świata jako powiązanej całości. Elementy świata nie są izolowane, każdy z nich stanowi część dziedziny, które obrębie jest rozumiany, np. palec -dłoń - ręka.
Rozpoznanie struktury dziedziny i poszczególnych jej fragmentów dokonuje się za pomocą pewnych podstawowych pojęć, wśród których najważniejsze są różne pojęcia relacyjne związane z czasem i przestrzenią: przed - za, wcześniej - później. Stąd wynika profilowanie, a więc przyjmowanie pewnego punktu widzenia przy ustalaniu hierarchii składników, np. droga wspina się i opada.
Propozycja Renaty:
I. Kategorie pierwszego stopnia (opisująca zjawiska)
1. Substancje (rzeczy) - agens, subiekt, odbiorca, narzędzie...
2. Cechy: wielkości jakości, np. wymiary, temperatura, kolor...
3. Relacje: posiadanie (bycie posiadanym), podobieństwo, położenie...
4. Zdarzenia (cechy i relacje na osi czasu): procesy, czynności, wypadki...
II. Kategorie drugiego stopnia, nakładane na te pierwszego stopnia:
1.Ilość: wielość, powtarzalność przy zdarzeniach, miara wielkości...
2. Czas - do I.4 i I.3, początek, koniec, wcześniej, później...
3. Modalności - możliwość, konieczność, prawdopodobieństwo
4. Ewaluacje i ekspresje: oceny - dobrze, źle, miło
W obrębie kategorii ilości można wyróżnić 3 podkategorie:
1. liczba, np. 4,
2. miara, np. kilo, wysoki na 2 metry, przychodzi co 3 tygodnie
3. intensywność, np. bardzo gorący, lekko zmęczony.
1