SCHEMAT NOWEJ TECHNOLOGICZNEJ KLASYFIKACJI KRAJOWEGO
W
GLA BRUNATNEGO W MYÅšL ZASAD MI
DZYNARODOWYCH
Barbara Bielowicz
Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, Akademia Górniczo-Hutnicza
w Krakowie
1 WPROWADZENIE związków toksycznych w większym stopniu niż
dotychczas stwarzajÄ… potrzebÄ™ bardziej precy-
Kopalny węgiel jest obecnie i w dającej się
zyjnej oceny jakości węgla kopalnego. Takie
przewidzieć przyszłości jednym z podstawo- rozwiązanie umożliwiłoby wykorzystanie partii
wych surowców energetycznych. Do takiego
zasobów gorszej jakości, obecnie traktowanej
wnioskowania upoważnia nie tylko ponad
jako nieprzydatna i najczęściej składowanej jako
tysiÄ…cletnia historia jego wykorzystania, ale
odpad, który sam w sobie jest także z
ródłem
również ograniczone zasoby innych naturalnych
zanieczyszczeń środowiska.
z
ródeł energii, traktowanych jako bardziej
JedynÄ… drogÄ… do zrealizowania tego celu jest
sprzyjające środowisku przyrodniczemu wsku- opracowanie nowoczesnej technologicznej kla-
tek produkcji (głównie emisji) mniejszej ilości
syfikacji kopalnego węgla, szczególnie w dzie-
zanieczyszczeń. W obecnym czasie, po  szoku ,
dzinie jego energetycznego wykorzystania. Kla-
który ujawnił silną i postępującą degradację śro- syfikacja taka musi mieć założenia silnie na-
dowiska wskutek industrializacji, a którego naj- wiązujące do parametrów złożowych węgla, tj.
bardziej widocznym objawem ma być efekt
uwzględniać zmiany jego jakości w odniesieniu
cieplarniany i wynikajÄ…ce z niego globalne
do wymagań ulepszonych lub nowych sposobów
ocieplenie, kopalny węgiel wraca do swojej roli
jego użytkowania.
wiodącego nośnika energii, jednak w zmienionej
Węgiel brunatny jest jedną z odmian węgla
formie  w postaci tzw. czystych sposobów
niskouwęglonego, która zgodnie z najnowszą
użytkowania. Na te ostatnie składają się nie
klasyfikacją ISO [12] zawiera węgiel nazywany
tylko ulepszenia dotychczasowych metod, pole- lignite i subbituminous coal, co odpowiada
gajÄ…ce na ograniczeniu emisji spalin, zawierajÄ…- w nazewnictwie dotychczas stosowanym w kra-
cych związki toksyczne i wchodzących w skład
ju węglowi brunatnemu odmian miękkich, jak
tzw. gazów cieplarnianych, ale także opracowa- i twardych.
nia nowych sposobów jego spalania i produkcji
Aktualnie nie ma w Polsce uniwersalnego
uszlachetnionych nośników energetycznych.
sposobu określania przydatności technologicznej
To nowe wyzwanie o charakterze technolo- węgla brunatnego. Dlatego też postanowiono
gicznym każe inaczej spojrzeć na kopalny
stworzyć schemat nowoczesnej krajowej klasyfi-
węgiel: przede wszystkim jako na surowiec
kacji technologicznej tego surowca. Taka klasy-
energetyczny o olbrzymich geologicznych zaso- fikacja jest niezbędna między innymi przy
bach, w miarę dostępnych w obszarach zamiesz- współpracy naukowej i gospodarczej z Unią
kałych, gdzie tzw. polityczna koniunktura
Europejską oraz innymi organizacjami, a także
i zwiÄ…zana z niÄ… manipulacja nie odgrywajÄ…
przy opracowywaniu nowych technologii przet-
większej roli. Z drugiej strony zaawansowane
wórstwa węgla brunatnego dla różnorodnych
sposoby użytkowania węgla mające na celu
potrzeb i zapewnienia bezpieczeństwa energe-
podniesienie sprawności urządzeń w procesach
tycznego naszego kraju. Zgodnie z politykÄ…
energetycznych, ale także eliminację ubocznych
energetycznÄ… Unii Europejskiej podejmowane sÄ…
373
Schemat nowej technologicznej klasyfikacji krajowego węgla brunatnego w myśl zasad międzynarodowych
liczne badania dotyczące możliwości wykorzys- użyto do skróconej analizy technicznej. Dodat-
tywania węgla brunatnego w energetyce, z na- kowo 35 próbek z kolekcji wykorzystano w wie-
ciskiem na unowocześnione technologie, mające lokierunkowych badaniach mających na celu
głównie na celu ograniczenie emisji CO2 przez określenie ich własności chemiczno-technolo-
zgazowanie i produkcję paliw płynnych. Jednak gicznych. W badaniach zostały użyte próbki
podejmowanie tych badań wymaga odpowied- węgla brunatnego ze złóż aktualnie eksploato-
niej międzynarodowej i krajowej klasyfikacji wanych, perspektywicznych i zaniechanych.
węgla, do czego ważnym przyczynkiem może W celu poznania skrajnych własności węgla wy-
być niniejsza praca. Należy zauważyć, że obec- typowano złoża znacząco różniące się budową
nie węgiel brunatny jest użytkowany do celów geologiczną. Poza tym zgromadzono także sze-
energetycznych w 99% w stanie surowym roką bazę danych złożoną z wyników archiwal-
w procesie bezpośredniego spalania. Jednakże nych z kopalń i naukowej literatury. Wszystkie
w wielu przypadkach spalany węgiel mógłby uzyskane wyniki zostały wykorzystane w anali-
być użyty do innych celów, np. w formie uszla- zie statystycznej. W celu opracowania wyników
chetnionej. Dotychczasowe badania wskazują, i zbadania związków między wyznaczonymi
że węgiel brunatny jest także doskonałym su- parametrami wykonano szereg metod statys-
rowcem do przeróbki chemicznej, której efek- tycznych w zakresie statystyki podstawowej
tem mogą być między innymi paliwa płynne i opisowej poprzez wyznaczenie: średniej, mini-
i gazowe. Obecnie jedynym obowiÄ…zujÄ…cym mum, maksimum, odchylenia standardowego,
dokumentem pomocniczym przy ocenie jakości współczynnika zmienności i skośności.
kopaliny na etapie dokumentowania złoża jest W dalszej kolejności badano rozkład danych
Instrukcja Ministerstwa Gospodarki i Energetyki za pomocą wykreślonego dla nich histogramu.
nr 3/1982 [6]. Jednakże dokument ten nie Następnie histogram ten porównano z naniesio-
odpowiada obecnym sposobom klasyfikowania nym na niego rozkładem normalnym. W przy-
węgla brunatnego i w opinii wielu naukowców padku histogramu wielomodalnego zastosowano
powinien być dostosowany do aktualnych po- przekształcenie do rozkładu normalnego. Okreś-
trzeb przemysłu węglowego. Od 2007 roku obo- lono także współczynniki zmienności poszcze-
wiązuje w Polsce norma PN-ISO 11760:2007, gólnych parametrów oraz przeprowadzono oce-
będąca ogólną praktyczną klasyfikacją węgla nę ich zmienności.
bez części kodowanej. Jednocześnie duże zaso- Do określenia związków korelacyjnych mię-
by węgla brunatnego i znaczna pozycja Polski dzy poszczególnymi parametrami wykorzystano
w świecie pod względem wydobywania i przet- analizę korelacji i regresji. Wyznaczono współ-
warzania tego surowca zmuszajÄ… nas do jak czynniki korelacji liniowej Pearsona (r) oraz
najlepszego jego wykorzystania, co wiąże się ze wykonano badanie istotności tego współczyn-
stworzeniem nowoczesnej i praktycznej klasy- nika. Test istotności przeprowadzono z wyko-
fikacji węgla brunatnego, która pozwoliłaby już rzystaniem statystyki t-Studenta. Przy wyzna-
na etapie dokumentacji złoża wskazać różne czaniu równania regresji użyto metody sumy
możliwości jego użytkowania. Stąd podjęto pró- najmniejszych kwadratów. Wykonano także
bę opracowania koncepcji nowej klasyfikacji regresję odwrotną, obliczono błąd standardowy
węgla brunatnego na miarę aktualnych potrzeb. resztowy i wykonano estymację współczynni-
Jest to o tyle istotne, że obowiązujące klasyfi- ków regresji, które miały na celu określenie
kacje tego surowca wyznaczają jedynie ramy przedziału ufności dla regresji, przedziałów
jego klasyfikowania. Neymana dla punktów i błędu predykcji regresji.
Wyznaczono także współczynnik determinacji
(R2). Wszystkie analizy statystyczne zostały
2 METODYKA BADAC

wykonane przy użyciu programu STATISTICA.
Zamierzenia podjęte w celu zrealizowania zada-
nia badawczego objęły prace terenowe oraz la-
boratoryjne. Prace terenowe miały na celu
zebranie kolekcji próbek węgla, które były
przedmiotem szeregu badań laboratoryjnych.
W sumie zebrano około 150 próbek węgla, które
374 www.statsoft.pl/czytelnia.html
Zastosowania metod statystycznych w badaniach naukowych IV ·ð Óð StatSoft Polska 2012
Schemat nowej technologicznej klasyfikacji krajowego węgla brunatnego w myśl zasad międzynarodowych
3 ZMIENNOŚĆ KRAJOWEGO W
GLA i zawartości macerałów grupy huminitu/wi-
BRUNATNEGO I NISKOUW
GLONEGO trynitu.
W
GLA KAMIENNEGO W ÅšWIETLE Statystyka opisowa podstawowych paramet-
UZYSKANYCH WYNIKÓW BADAC
rów technologicznych badanego miękkiego wę-
gla brunatnego została zamieszczona w tabeli 2.
Mając na uwadze zmienności litologiczno-petro-
Tabela 2. Podstawowe statystyki parametrów technologicznych
graficzne badanego węgla brunatnego należy
i chemicznych badanego miękkiego węgla brunatnego razem
zaznaczyć, że miękki węgiel brunatny z kra-
z danymi z literatury [dane własne i 3,4,13].
jowych złóż charakteryzuje się najmniejszą
Liczba Współ-
zmiennością, zarówno w budowie litologicznej Zmienna pró- Średnia Min. Max Std. czynnik
bek zmienności
oraz w składzie macerałowym, jak i wartości
Wtr [%] 4308 51,5 36,5 63,2 4,5 8,69
średniej refleksyjności ulminitu B (tabela 1,
Ad [%] 4233 21,7 0,4 50,0 10,1 46,64
rys. 1).
Std [%] 4137 2,22 0,13 10,76 1,42 63,70
Qir
3307 8,178 1,131 20,456 1,596 19,52
[MJ/kg]
Histogram R o [%]
Qsdaf 307 25,639 20,080 29,071 1,914 7,47
10
[MJ/kg]
9
Cdaf [%] 908 65,59 27,40 77,87 4,27 6,51
8
Hdaf [%] 670 5,29 2,14 8,23 0,48 9,05
Ndaf [%] 660 0,9 0,40 5,46 0,47 52,25
7
tB[oC,] 156 1356 1210 >1500 67 4,94
6
Tdaf [%] 407 10,1 0,6 22,0 3,3 32,87
5
(CaO)dw
136 2,5 0,01 19,05 2,06 82,65
4 [%]
3
Wtr [%]  całkowita wilgoć
Ad [%]  popielność w stanie suchym
2
Std [%]  całkowita zawartość siarki w stanie suchym
1
Qir [MJ/kg]  wartość opałowa
Qsdaf[MJ/kg]  ciepło spalania w stanie suchym bezpopiołowym
0
0,19 0,20 0,21 0,22 0,23 0,24 0,25 0,26 0,27 0,28 0,29 0,30
Cdaf [%]  zawartość węgla w stanie suchym bezpopiołowym
Ro [%]
Hdaf [%]  zawartość wodoru w stanie suchym bezpopiołowym
Ndaf [%]  zawartość azotu w stanie suchym bezpopiołowym
Rys. 1. Zmienność współczynnika średniej refleksyjności ulmi-
t B [oC]  temperatura topnienia popiołu
nitu B w badanym miękkim węgla brunatnym.
CaO [%]  zawartość tlenku wapnia w węglu w stanie
Tabela 1. Podstawowe miary opisowe dotyczÄ…ce budowy pet-
Wśród analizowanych parametrów chemicz-
rograficznej badanych próbek miękkiego węgla brunatnego
(gdzie: Ro  refleksyjność ulminitu B; H  zawartość macera-
no-technologicznych największą zmiennością
łów grupy huminitu; L- zawartość macerałów grupy liptynitu;
charakteryzuje się całkowita zawartość siarki
I  zawartość macerałów grupy inertynitu, w stanie bez sub-
i zawartość tlenku wapnia. Najsłabiej zmienne
stancji mineralnej).
są temperatury topnienia popiołu, zawartość
Współ-
Liczba pierwiastka C i ciepło spalania węgla.
Zmienna Åšrednia Min. Max Std. czynnik
próbek
zmienności
Ro [%] 247 0,26 0,20 0,41 0,03 9,92
4 KORELACJA WYZNACZONYCH PARA-
H[%] 247 89 62 100 6,65 7,48
METRÓW JAKOŚCI W
GLA ZE ZA
ÓŻ
L [%] 247 8 0 31 5,63 72,25
KRAJOWYCH W CELU OPTYMALIZACJI
I [%] 247 3 0 13 2,61 81,50
ZASAD NOWEJ KLASYFIKACJI
Wśród twardego węgla brunatnego i nisko- Korelacja oraz (w dalszej kolejności) regresja
uwęglonego kamiennego obserwuje się znaczne wieloraka to narzędzia statystyczne, które poz-
zróżnicowanie w składzie petrograficznym, walają dokładnie określić stopień, w jakim
głównie w zawartości macerałów grupy liptynitu badane cechy są ze sobą powiązane, a co więcej,
i inertynitu, a mała zmienność jest charak- umożliwiają ich prognozowanie. Zbadanie
terystyczna w tych surowcach dla wartości zależności między różnymi parametrami węgla
średniej refleksyjności ulminitu B/kolotelinitu brunatnego jest istotne w celu ograniczenia ich
375
Zastosowania metod statystycznych w badaniach naukowych IV ·ð Óð StatSoft Polska 2012 www.statsoft.pl/czytelnia.html
Liczba obs.
Schemat nowej technologicznej klasyfikacji krajowego węgla brunatnego w myśl zasad międzynarodowych
liczby w klasyfikacji, gdyż część z nich, propo- nych między współczynnikiem średniej reflek-
nowanych w konkretnym kierunku użytkowania syjności ulminitu B/kolotelinitu a innymi, waż-
węgla, może być zastąpiona przez inne, często nymi w klasyfikacji parametrami jakości techno-
wyznaczane w ramach badań podstawowych. logicznej węgla. W nawiązaniu do  Klasyfikacji
Należy w tym miejscu zaznaczyć, że w inter- Węgla w Pokładzie [7], gdzie parametrem wyz-
pretacji uzyskanych wyników zawarto korelacje naczającym stopień uwęglenia w węglu brunat-
parametrów, które mają sens fizyczny. W ana- nym (low-rank) jest ciepło spalania w stanie
lizie nie badano korelacji dla małej próby (poni- bezpopiołowym i wilgotnym, należy stwierdzić,
żej 30 przypadków). Moc współczynnika kore- że wartość tego parametru (tj. Qsmaf) w dużym
lacji została scharakteryzowana na podstawie stopniu uzależniona jest od składu petrograficz-
tabeli 3 [5]. nego i wilgoci całkowitej węgla. Jednak z uwagi
na specyfikę oznaczania wilgoci całkowitej,
mimo że analiza wykonywana jest prawidłowo,
Tabela 3. Moc współczynnika korelacji [5].
uzyskiwane wyniki różnią się dla tego samego
Wartość
Znaczenie
współczynnika r rzędu węgla. W związku z powyższym wartość
korelacja słaba, zależność prawie nic
ta w znaczący sposób wpływa na sam parametr
(0,00-0,20)
nieznacząca lecz mała,
klasyfikujÄ…cy (Qsmaf) i w konsekwencji nie jest
<0,20-0,40) korelacja niska, zależność wyraz
na,
ona przydatna do uniwersalnego porównania
korelacja umiarkowana, zależność
<0,40-0,70)
złóż z różnych regionów. W krajowej praktyce
wyraz
na, lecz mała,
<0,70-0,90) korelacja silna, zależność znaczna, nie używa się do analiz w klasyfikacji ciepła
korelacja bardzo silna, zależność bardzo
spalania w stanie wilgotnym i bezpopiołowym,
<0,90-1,00)
pewna
wyznacza się natomiast ciepło spalania w stanie
suchym, bezpopiołowym i wartość opałową
w stanie roboczym. Dlatego też proponuje się
Z przeprowadzonej analizy związków wyni-
wprowadzenie alternatywnego parametru wyz-
ka, że tylko część z badanych parametrów węgla
naczającego stopień uwęglenia węgla  średniej
brunatnego można zastąpić innymi. Dotyczy to
refleksyjności ulminitu B/kolotelinitu, która jest
głównie miar stopnia uwęglenia, takich jak:
niezależna od składu petrograficznego i wilgoci
ciepło spalania, wartość opałowa, współczynnik
węgla. Jest to o tyle uzasadnione, że refleksyj-
średniej refleksyjności ulminitu B/kolotelinitu
ność jest parametrem klasyfikującym węgiel
i zawartość pierwiastka C w węglu. Jak wynika
średnio- i wysokouwęglony.
z uzyskanych rezultatów badań, skład elemen-
Próbę zastąpienia w klasyfikacji ciepła spala-
tarny może być użyty do szacowania współ-
nia średnią refleksyjnością podjęli m.in.: Wag-
czynnika średniej refleksyjności. Podobnie para-
ner i Kwiecińska [16], Kwiecińska i Wagner
metr ten (Ro)  przy braku analiz petrogra-
[8,9], Wagner [15] oraz Ercegovac i in. [4], Bie-
ficznych  można oszacować przy użyciu ciepła
lowicz [1, 2].
spalania lub wartości opałowej. Zawartość
Dla wyznaczenia możliwości zastąpienia
węgla (Cdaf) pozwala na przybliżone obliczenie
Qsmaf współczynnikiem średniej refleksyjności
ciepła spalania, wartości opałowej oraz średniej
ulminitu B/kolotelinitu zbadano zwiÄ…zki korela-
refleksyjności ulminitu B/kolotelinitu. Zależność
cyjne między tymi parametrami. Współczynnik
ta działa także w odwrotną stronę. W korelac-
równy 0,91 wskazuje na silną korelację dodat-
jach między różnymi temperaturami topliwości
niÄ…. Silne dodatnie korelacje Ro obserwowane sÄ…
popiołu ujawniły się także związki, które umoż-
także z zawartością węgla (Cdaf) oraz wartością
liwiajÄ… wyznaczanie tych temperatur tylko
opałową (Qir). Silne ujemne korelacje Ro mają
w atmosferze utleniajÄ…cej. MajÄ…c na uwadze
natomiast miejsce z wilgociÄ… przeliczonÄ… na stan
pozostałe parametry chemiczno-technologiczne
bezmineralny (Wtraf) i zawartością części lot-
trzeba stwierdzić, że możliwe jest jedynie nie-
nych (Vdaf). Podobnie wysokie korelacje między
pewne szacowanie ich na podstawie umiar-
średnią refleksyjnością a wymienionymi para-
kowanych korelacji. Takie szacowanie może być
metrami w węglu niskouwęglonym wykazali
jednak uzasadnione i przydatne w przypadku
między innymi Wagner [15], Kwiecińska i Wag-
braku analiz.
ner [8, 9], Bielowicz [2] oraz Chehreh Chelgania
Jednym z podstawowych celów przedstawia-
i in. [3], gdzie wartość współczynnika korelacji
nej pracy jest określenie związków korelacyj-
między średnią refleksyjnością a ciepłem
376 www.statsoft.pl/czytelnia.html
Zastosowania metod statystycznych w badaniach naukowych IV ·ð Óð StatSoft Polska 2012
Schemat nowej technologicznej klasyfikacji krajowego węgla brunatnego w myśl zasad międzynarodowych
spalania w stanie wilgotnym bezpopiołowym
gotnym i bezpopiołowym, zawartość węgla,
znajduje siÄ™ w przedziale od 0,91 do 0,96, a dla
zawartość części lotnych.
zawartości Cdaf osiąga 0,93.
Wykres rozrzutu wartości współczynnika
Tak wysokie korelacje między różnymi mia-
średniej refleksyjności ulminitu B/kolotelinitu
rami stopnia uwęglenia pozwalają na próbę
wartości obserwowanych względem przewidy-
zastąpienia jednych parametrów klasyfikujących
wanych został zamieszczony na rys. 2. Rozkład
przez inne. Na podstawie przeprowadzonej ana-
punktów na wykresie przyjmuje w przybliżeniu
lizy korelacji podjęto próbę określenia współ-
postać liniową, co oznacza, że przyjęty model
czynnika średniej refleksyjności ulminitu
wykazuje dobre dopasowanie i na jego podsta-
B/kolotelinitu z wykorzystaniem Wtraf, Qsmaf,
wie jest możliwe szacowanie wartości Ro.
Cdaf i Vdaf, który mógłby zastępować dotychczas
stosowane parametry do wyróżnienia podrzędów
Wartości przewidywane względem obserwowanych
węgla brunatnego (Wtraf, Qsmaf, Cdaf).
Zmienna zależna: Ro [%]
0,55
Tabela 4. Podsumowanie regresji zmiennej zależnej Ro dla
0,50
węgla brunatnego na podstawie Wtraf, Qsmaf, Cdaf i Vdaf.
0,45
Podsumowanie regresji zmiennej zależnej Ro [%]
0,40
r=0,9933; r2=0,9867; Skorygowane
r2= 0,9848; F(4,30)=130,30; Ä…<0,000; BÅ‚Ä…d
0,35
standardowy estymacji: 0,00745
0,30
błąd stan- błąd stan- N
b* dardowy b dardowy ą waż-
0,25
b* b nych
0,20
Wyraz
0,272 0,054 5,051
wolny 0,15
0,15 0,20 0,25 0,30 0,35 0,40 0,45 0,50 0,55
Wtraf [%] 0,260 0,091 0,002 0,001 2,855 377
Wartości przewidywane
0,95 Prz.Ufn.
Qsmaf 0,832 0,110 0,015 0,002 7,566 377 Rys. 2. Wykres zależności zmiennej Ro pomierzonej i przewi-
[MJ/kg] dywanej na podstawie Wtraf, Qsmaf, Cdaf.
Vdaf [%] -0,418 0,031 -0,007 0,001 -13,611 99
Cdaf [%] 0,132 0,050 0,002 0,001 2,670 356
Wieloraki współczynnik determinacji r2 jest
równy 0,98. Uzyskany wynik wskazuje, że jest
gdzie:
r2  współczynnik wielorakiej determinacji
możliwe oszacowanie wartości średniej reflek-
r  współczynnik korelacji wielorakiej, który jest pierwiast-
syjności ulminitu B/kolotelinitu na podstawie
kiem z r2 (współczynnik wielorakiej determinacji)
innych miar stopnia uwęglenia. Jednocześnie
Współczynnik b  współczynnik standaryzowany
można w takim przypadku stwierdzić, że średnia
Współczynnik b*  współczynnik niestandaryzowany
N ważnych  liczba przypadków użyta w modelu
refleksyjność może być parametrem stosowa-
nym do wyróżnienia odmian węgla brunatnego,
a graniczne wartości Ro dla tych odmian nale-
Z przeprowadzonej analizy wynika, że jest
żałoby wyznaczyć na podstawie granicznych
możliwe wyznaczenie Ro na podstawie Wtraf,
wartości klasyfikujących Wtraf, Qsmaf, Cdaf, Vdaf.
Qsmaf, Cdaf i Vdaf ze współczynnikiem korelacji
równym 0,99 (tabela 4). Równanie na zmienną
zależną Ro ma wtedy postać:
5 STRUKTURA TECHNOLOGICZNEJ KLA-
SYFIKACJI W
GLA BRUNATNEGO
Ro= 0,001685Wtraf [%]+ 0,01417 Qsmaf
[MJ/kg]+ 0,002112 Cdaf [%]  0,007171 Vdaf
Zaproponowana klasyfikacja technologiczna
[%] + 0,272192
węgla brunatnego ma dwustopniowy charakter.
gdzie:
Pierwsza część w formie graficznej lub opisowej
Wtraf, Qsmaf, Cdaf i Vdaf  wyniki oznaczeń od-
wyznacza stopień uwęglenia węgla poprzez wy-
powiednio: wilgoć całkowita w stanie bez- dzielenie odmian różniących się tą cechą (pod-
mineralnym, ciepło spalania w stanie wil- rzędów). W tej części określa się także stopień
zanieczyszczenia węgla (gatunek) i jego charak-
ter petrograficzny.
377
Zastosowania metod statystycznych w badaniach naukowych IV ·ð Óð StatSoft Polska 2012 www.statsoft.pl/czytelnia.html
Wartości pomierzone
Schemat nowej technologicznej klasyfikacji krajowego węgla brunatnego w myśl zasad międzynarodowych
Drugi stopień klasyfikacji polega na wyróż- średnią refleksyjność z zawartością pierwiastka
nieniu typu technologicznego węgla, który Cdaf oraz z ciepłem spalania w stanie suchym
określa jego przydatność w procesach: bezpoś- bezpopiołowym. Autorzy ci stwierdzili, że
redniego spalania, zgazowania, upłynniania oraz przesunięcie linii trendu ku wyższym war-
węgiel do celów sorpcyjnych, ekstrakcyjnych, tościom Ro związane jest z I skokiem uwęglenia,
wytlewny, brykietowy i do rolnictwa. który jest powodowany tendencją do całkowitej
żelifikacji składników humusowych, a w związ-
ku z tym przebudowÄ… fizyczno-chemicznÄ… struk-
5.1 Część graficzna  klasyfikacja węgla według
tury huminitu. Również w uzyskanych wynikach
stopnia uwęglenia, składu petrograficznego
powinno się wiązać to przesunięcie punktów
i popielności
przewidywanej średniej refleksyjności z wyżej
Ta część klasyfikacji jest wzorowana na zmody-
wymienionymi zjawiskami. Dodatkowo za pos-
fikowanej  Klasyfikacji Węgla w Pokładzie
tawieniem granicy między węglem brunatnym
[7], przy czym wprowadzono w niej elementy
miękkim a twardym przy wartości średniej ref-
zbliżone do zawartych w klasyfikacji ISO 11760
leksyjności ulminitu B równej 0,35% przemawia
[12]. Sugeruje się, by nazwy poszczególnych
fakt, że refleksyjność niektórych próbek węgla
podrzędów węgla brunatnego nawiązywały do
brunatnego miękkiego oscyluje wokół tej war-
nazewnictwa obowiÄ…zujÄ…cego w Polsce przez
tości (np. miękki węgiel brunatny ze złoża
wyróżnienie następujących odmian węgla
Turów) [9].
brunatnego: miękkiego, matowego twardego
Dla rozdzielenia twardego matowego węgla
i błyszczącego twardego.
brunatnego (B) od twardego błyszczącego węgla
W pierwszym stopniu klasyfikacji do oceny
brunatnego (A) proponuje się wartość współ-
stopnia uwęglenia węgla brunatnego i wyróż-
czynnika średniej refleksyjności równą 0,40%.
nienia podrzędów zastosowano średnią reflek-
Wynika ona z bezpośredniej korelacji między Ro
syjność ulminitu B/kolotelinitu i skład petro-
a Qsmaf. Wartość ta jest użyta także w klasyfi-
graficzny. Na podstawie wyników regresji wie-
kacji ISO 11760 [12]. Za górną granicę uwęgle-
lorakiej i zmienności parametrów określonych
nia węgla brunatnego odmiany błyszczącej przy-
w poprzednich rozdziałach proponuje się, aby za
jęto wartość zgodną z klasyfikacją ISO, czyli
granicę między torfem a węglem brunatnym
średnią refleksyjność kolotelinitu równą 0,5%.
przyjąć wartość współczynnika średniej reflek-
Należy w tym miejscu zaznaczyć, że wprowa-
syjności ulminitu B równą 0,15%. Podobną war-
dzenie średniej refleksyjności jako parametru
tość tego parametru wyznaczyli dla dolnej gra-
klasyfikującego może mieć miejsce tylko dla
nicy węgla brunatnego także: Wagner i Kwie-
węgla humusowego.
cińska [16] i Kwiecińska i Wagner [9].
Dla podrzędów humusowego węgla brunatne-
Granicę między węglem brunatnym miękkim
go zastosowano więc następujący system klasy-
(C) i węglem brunatnym twardym matowym (B)
fikacji:
należy wyznaczyć przy średniej refleksyjności
-ð C  miÄ™kki wÄ™giel brunatny 0,15% d" Ro<
ulminitu B równej 0,35%. Co prawda wyniki
0,35%,
regresji wielorakiej wskazują na nieco wyższą
-ð B  twardy matowy wÄ™giel brunatny 0,35% d"
wartość średniej refleksyjności (0,36%), jednak
Ro< 0,40%,
na wykresie rozrzutu wartości obserwowanych
-ð A  twardy bÅ‚yszczÄ…cy wÄ™giel brunatny
do przewidywanych wyraz
na jest przerwa
0,40% d" Ro< 0,50%.
w ciągłości punktów intersekcyjnych przy
Węgiel brunatny pod względem składu petro-
wartości 0,35%, mimo że w wartościach uzyski-
graficznego podzielono na humusowy i bitu-
wanych z pomiarów istnieje ciągłość. Podobnie
miczny. Węgiel bitumiczny (zarówno bitu-
na wykresie wartości pomierzonych do przewi-
miczny s.s. i półbitumiczny) to węgiel, który
dywanych w regresji średniej refleksyjności
w swoim składzie petrograficznym zawiera
ulminitu B/kolotelinitu ze składu elementarnego
znaczną ilość macerałów grupy liptynitu (co naj-
zaobserwowano przy wartości 0,35% taką nie-
mniej 50%). Należy w tym miejscu zaznaczyć,
ciągłość. Nieciągłość wykresu dla całego sze-
że przedstawiona propozycja klasyfikacji tech-
regu węgla brunatnego przy wartości średniej
nologicznej dotyczy w głównej mierze węgla
refleksyjności 0,29-0,35% zasygnalizowali także
humusowego, eksploatowanego z krajowych
Kwiecińska i Wagner [8], którzy korelowali
378 www.statsoft.pl/czytelnia.html
Zastosowania metod statystycznych w badaniach naukowych IV ·ð Óð StatSoft Polska 2012
Schemat nowej technologicznej klasyfikacji krajowego węgla brunatnego w myśl zasad międzynarodowych
złóż. Dla określenia uproszczonego składu Węgiel brunatny w pierwszej części klasyfi-
petrograficznego w węglu humusowym wzoro- kacji jest więc definiowany na podstawie stopnia
wano się na podziale podobnym jak w klasy- uwęglenia, popielności i odmiany petrograficz-
fikacji ISO 11760 [12], w którym na podstawie nej, według schematu:
zawartoÅ›ci macerałów grupy huminitu (witrynitu -ð podrzÄ…d, rodzaj (ranga) wÄ™gla wyznaczony na
 dla twardego błyszczącego węgla brunatnego) podstawie współczynnika średniej refleksyj-
wyróżniono: ności ulminitu B/kolotelinitu (według [12]
-ð wÄ™giel wysokohuminitowy (wysokowitryni- i wytycznych ICCP), np. stopieÅ„ uwÄ™glenia
towy, który zawiera 80% i więcej macerałów węgiel brunatny C,
grupy huminitu (witrynitu)), -ð odmiana petrograficzna  na podstawie za-
-ð wÄ™giel umiarkowanie wysokohuminitowy wartoÅ›ci macerałów grupy huminitu (witry-
(umiarkowanie wysokowitrynitowy), gdzie nitu) lub liptynitu (oznaczenie składu grup
udział grupy huminitu (witrynitu) jest w prze- macerałów według [12] i ICCP), np. nisko-
dziale 60-80%, huminitowy,
-ð wÄ™giel Å›redniohuminitowy (Å›redniowitrynito- -ð gatunek wÄ™gla scharakteryzowany przy uży-
wy) zawierający 40-60% macerałów grupy ciu popielności w stanie suchym (według
huminitu (witrynitu), [12].), np. węgiel wysokopopielny.
-ð wÄ™giel niskohuminitowy (niskowitrynitowy)
Nazwa węgla brunatnego sklasyfikowanego
gdzie udział macerałów grupy huminitu
według zaprezentowanego schematu ma postać:
(witrynitu) jest poniżej 40%.
Rodzaj węgla, odmiana petrograficzna,
Brunatny węgiel bitumiczny używany jako ter- gatunek,
min zbiorczy został podzielony zgodnie z pro- Np.: węgiel brunatny C, niskohuminitowy,
pozycjÄ… Wagnera (1996) na: wysokopopielny.
-ð wÄ™giel bitumiczny  zawierajÄ…cy co najmniej
Dla graficznego przedstawienia zmienności
70% macerałów grupy liptynitu,
wyżej wymienionych parametrów w poszczegól-
-ð wÄ™giel półbitumiczny  zawierajÄ…cy 25-70%
nych złożach na diagramie klasyfikacji konstru-
macerałów grupy liptynitu.
uje się bryły, których naroża oparte są na skraj-
Popielność węgla wyznaczana w stanie su- nych wartościach średniej refleksyjności ulmini-
chym (Ad) określa w proponowanym pierwszym tu B/kolotelinitu, popielności oraz zawartości
stopniu klasyfikacji gatunek węgla. W sche- grupy huminitu/witrynitu. Bryły te przedstawia-
macie klasyfikacji parametr ten został przyjęty ją zmienność uwęglenia, charakter petrograficz-
na podstawie normy ISO 11760 [12] i na jego ny i czystość węgla w obrębie całego złoża,
podstawie wyróżniono węgiel od wysokopopiel- a nawet zagłębia, czy innej jednostki złożowej.
nego do bardzo niskopopielnego (rys. 3). Na
tym etapie możliwa jest już częściowa charak-
terystyka surowca pod względem przydatności
w różnych kierunkach użytkowania. Parametr,
jakim jest popielność (Ad), oddziela jednocześ-
nie węgiel od skał węglistych przy wartości
50%.
Według tego schematu węgiel brunatny jest:
-ð bardzo niskopopielny, gdy zawiera do d" 5%
popiołu w stanie suchym,
-ð niskopopielny o zawartoÅ›ci od 5 do d" 10%
popiołu w stanie suchym,
-ð Å›redniopopielny, jeÅ›li zawiera od 10 do d"
Rys. 3. Schemat zmienionej  Klasyfikacji Węgla w Pokładzie
20% popiołu w stanie suchym,
dla węgla o niskim stopniu uwęglenia i możliwości użytkowa-
-ð umiarkowanie wysokopopielny, gdy zawiera nia wÄ™gla brunatnego w procesie spalania, zgazowania i upÅ‚yn-
niania na tle proponowanej klasyfikacji węgla.
od 20 do d" 30% popiołu w stanie suchym,
-ð wysokopopielny, kiedy zawiera od 30 do d"
50% popiołu w stanie suchym.
379
Zastosowania metod statystycznych w badaniach naukowych IV ·ð Óð StatSoft Polska 2012 www.statsoft.pl/czytelnia.html
Schemat nowej technologicznej klasyfikacji krajowego węgla brunatnego w myśl zasad międzynarodowych
Dodatkowo ta część klasyfikacji wstępnie węgla dla potrzeb rolnictwa i do celów sorpcji
określa też możliwość wykorzystania badanego gazów i płynów.
surowca: w kierunku energetycznym (do bez- Druga część klasyfikacji przedstawiona jest
pośredniego spalania), do zgazowania i upłyn- w formie kodowej i polega na wyróżnieniu klas
niania. W tym celu na wcześniej zaprezento- w zdefiniowanych wcześniej typach węgla. Każ-
wanym schemacie klasyfikacyjnym umieszczo- demu typowi surowca został przypisany wyróż-
no bryły charakteryzujące określone wymagania nik w formie numerów od 21 do 28, które
dla poszczególnych kierunków użytkowania nawiązywałby do historycznej klasyfikacji paliw
(rys. 3). Na prezentowanym schemacie ograni- Laskowskiego i Rogi [10] i byłyby zgodne
czono się do wyznaczenia wymagań dla norma- z propozycją Kwiecińskiej i Wagnera [9]. Do-
tywnego węgla energetycznego, węgla do zga- datkowo dla niektórych typów został scharakte-
zowania i węgla do bezpośredniego upłynniania. ryzowany też podtyp węgla, który sugeruje
Jak można zauważyć, najbardziej tolerancyjne możliwość zastosowania surowca w konkretnej
są wymagania jakości węgla energetycznego, technologii zgazowania, a w przypadku węgla
którego bryła zajmuje największą przestrzeń. energetycznego możliwość jego zastosowania
Możliwość wykorzystania węgla brunatnego do bezpośrednio w procesie spalania. Wyróżnione
procesu upłynniania jest w znacznym stopniu typy technologiczne węgla brunatnego wraz
ograniczona przez jego popielność, skład mace- z nadanymi im wyróżnikami liczbowymi jest
rałowy oraz średnią refleksyjność. Minimalna określane na podstawie specjalnej tabeli. W ta-
wartość średniej refleksyjności ulminitu B/kolo- beli tej przedstawiono także kryteria chemiczno-
telinitu dla tego typu surowca została wyzna- technologiczne i petrograficzne wyróżnionych
czona na podstawie jej korelacji z zawartością typów. W przypadku typów 22 i 23 dodatkowo
pierwiastka Cdaf, którego w węglu do upłynnia- dołączono także petrograficzne trójkąty wyzna-
nia powinno być od 65% do 80%. czające przydatność technologiczną surowca na
Bryła obrazująca zakres użytkowania węgla podstawie składu petrograficznego.
do zgazowania została ograniczona rekomendo- Dla każdego z typów określono kod główny
waną maksymalną popielnością równą 25% oraz i uzupełniający. Kod główny zawiera parametry
zawartością macerałów grupy huminitu  mini- węgla wyznaczone w pierwszej graficznej części
mum 80%. Należy w tym miejscu zauważyć, że klasyfikacji i parametry istotne we wszystkich
w niektórych technologiach zgazowania możli- kierunkach użytkowania, takie jak: całkowitą
wym jest zastosowanie gorszej jakości paliwa. wilgoć (Wtr) i całkowitą zawartość siarki (Std)
oraz dodatkowo parametry będące wyróżnikami
dla poszczególnych kierunków użytkowania.
5.2 Część kodowa  wyróżnienie typów
Parametry uzupełniające są charakterystyczne
technologicznych i ustalenie kodu głównego
dla poszczególnych technologii i pomagają
oraz uzupełniającego
scharakteryzować surowiec dla określonych
W nawiÄ…zaniu do dotychczasowego polskiego
technologii przetwórstwa.
ustawodawstwa i nielicznych prac badawczych
[9,14] proponuje się wyróżnienie typów techno-
logicznych węgla brunatnego, które określają 6 JAKOŚĆ KRAJOWEGO W
GLA
jego przydatność technologiczną. W świetle BRUNATNEGO WEDA
UG ZASAD
wcześniej zaprezentowanych kierunków użyt- PROPONOWANEJ KLASYFIKACJI
kowania tego surowca na świecie, proponuje się
Charakteryzując złoże zgodnie z proponowaną
wyróżnienie węgla brunatnego: energetycznego
klasyfikacją technologiczną węgla brunatnego,
(do bezpośredniego spalania), do zgazowania
i upłynniania. Aktualnie na niedużą skalę w ma- można w prosty sposób ocenić jakość wystę-
pującego w nim surowca i wyznaczyć możliwe
łych zakładach prowadzi się też brykietowanie,
wytlewanie i ekstrakcję węgla brunatnego, jed- kierunki jego użytkowania. W celu graficznego
przedstawienia stopnia uwęglenia, gatunku i od-
nakże są to kierunki, które mogą być istotne
w przyszłości i dlatego wydaje się uzasadnio- miany petrograficznej badanego węgla brunat-
nego wyznaczono ich skrajne wartości przy
nym wprowadzenie także tych typów  jako
pomocy parametrów użytych w pierwszej części
dodatkowe  do klasyfikacji, podobnie jak typu
klasyfikacji: średniej refleksyjności ulminitu
380 www.statsoft.pl/czytelnia.html
Zastosowania metod statystycznych w badaniach naukowych IV ·ð Óð StatSoft Polska 2012
Schemat nowej technologicznej klasyfikacji krajowego węgla brunatnego w myśl zasad międzynarodowych
B/kolotelinitu, popielności i zawartości mace- brunatnego. Podrząd węgla brunatnego stanowi
rałów grupy huminitu. odzwierciedlenie jego stopnia uwęglenia i jest
Poniżej sklasyfikowano przykładowe złoże określany na podstawie współczynnika średniej
węgla brunatnego według proponowanej kla- refleksyjności ulminitu B/kolotelinitu. Poprzez
syfikacji z jednoczesnym wyróżnieniem podsta- analizę związków korelacyjnych między mia-
wowych typów technologicznych węgla (typy rami stopnia uwęglenia i przy użyciu regresji
21, 22, 23) i określeniem zmienności podstawo- wielorakiej uznano, że podrząd węgla brunat-
wych parametrów. nego może być wyznaczony na podstawie
Graficzne przedstawienie zmienności jakości współczynnika średniej refleksyjności ulminitu
technologicznej węgla brunatnego w złożu Ada- B/kolotelinitu.
mów zgodne z zasadami proponowanej klasyfi-
kacji zostało przedstawione na rys. 4. Najwięk-
szą zmiennością w tym złożu cechuje się popiel-
ność węgla, która pozwala wyróżnić jego gatun-
ki od niskopopielnego do wysokopopielnego.
Jednak ogólnie występuje tu miękki węgiel bru-
natny, wyskokohuminitowy, niskopopielny.
Badany węgiel można zaliczyć do typów
technologicznych 21.1, 22.1, 22.2 oraz 23.1.
7 PODSUMOWANIE
Rys. 4. Zmienność jakości technologicznej węgla brunatnego
WychodzÄ…c naprzeciw aktualnym oczekiwa-
w złożu Adamów według zasad proponowanej klasyfikacji
technologicznej.
niom krajowego przemysłu energetycznego
opartego na węglu, zaproponowano schemat
nowej technologicznej klasyfikacji węgla bru-
Wynikiem pierwszej części klasyfikacji jest
natnego. W wyniku szerokiego przeglÄ…du litera-
bryła obrazująca zmienność parametrów techno-
tury naukowej i obowiązujących aktów praw-
logicznych węgla z badanego złoża oraz wstęp-
nych stwierdzono, że konieczne jest wprowadze-
na ocena możliwości jego użytkowania.
nie takiej klasyfikacji, która już na etapie roz-
Druga część przedstawionej klasyfikacji wy-
poznawania złoża wskazuje najlepszy możliwy
dziela dla węgla brunatnego osiem typów tech-
sposób wykorzystania głównego surowca w nim
nologicznych, opartych na własnościach petro-
występującego. Przedstawiony schemat jest po-
graficznych i chemiczno-technologicznych tego
szerzeniem i modyfikacją dla węgla brunatnego
surowca. W ramach typów wyróżniono także
istniejÄ…cej klasyfikacji ISO 11760 oraz Low
podtypy, które są związane ze specyfiką jego
Rank Coal Utilization  International Codifica-
użytkowania. Każdemu z typów nadano dwu-
tion System [11] o zagadnienia racjonalnego
cyfrowy wyróżnik liczbowy, który rozpoczyna
wykorzystania.
się cyfrą  2 , nawiązując jednocześnie do obo-
Badania zmienności własności parametrów
wiązującej w Polsce nomenklatury dla węgla
petrograficznych, technologiczno-chemicznych
wyżej uwęglonego. Dla aktualnych potrzeb
i geochemicznych (w zakresie udziału pierwiast-
scharakteryzowano trzy podstawowe typy węgla
ków szkodliwych i promieniotwórczych) węgla
brunatnego: do bezpośredniego spalania, do zga-
brunatnego posłużyły do konstrukcji propo-
zowania i do upłynniania. W klasyfikacji zawar-
nowanej klasyfikacji.
to także uzupełniające typy węgla brunatnego
Według nowoczesnych zasad klasyfikacja
niemające aktualnie dużego znaczenia gospodar-
węgla powinna zawierać w sobie aspekt petro-
czego, lecz mogące go uzyskać w przyszłości.
graficzny oraz wiążącą się z tym ocenę przy-
Nazwy typów technologicznych nawiązują bez-
datności technologicznej surowca.
pośrednio do sposobu ich użytkowania więc
W proponowanej klasyfikacji aspekt petro-
wyróżniono węgiel: sorpcyjny, ekstrakcyjny,
graficzny jest scharakteryzowany w sposób gra-
wytlewny, brykietowy, do użytkowania w rol-
ficzny i ta część opiera się na wyróżnieniu pod-
nictwie.
rzędu, odmiany petrograficznej i gatunku węgla
381
Zastosowania metod statystycznych w badaniach naukowych IV ·ð Óð StatSoft Polska 2012 www.statsoft.pl/czytelnia.html
Schemat nowej technologicznej klasyfikacji krajowego węgla brunatnego w myśl zasad międzynarodowych
5) Guilford J. P., 1965  Fundamental Statistics in Psycho-
W technologicznej klasyfikacji kodowej
logy and Education. New York  McGraw-Hill.
wyróżniono następujące typy węgla brunatnego:
6) Instrukcja Nr 3 Ministerstwa Gospodarki i Energetyki
energetyczny (21), do zgazowania (22) oraz do
z dnia 10 listopada 1982 (GW-KB 94/82) w sprawie zakre-
upłynniania (23). Jako dodatkowe wyróżniono: su i metodyki badań węgla brunatnego.
7) International Classification of Coal in Seam, 1998 UN-
węgiel sorpcyjny (24), węgiel brykietowy (25),
ECE ENERGY/1998/19
węgiel wytlewny (26), węgiel ekstrakcyjny (27)
8) Kwiecińska B., Wagner M., 2001  Możliwość zastosowa-
oraz węgiel do rolnictwa (28).
nia refleksyjności jako metody badawczej w klasyfikowa-
niu i technologicznej ocenie jakości węgla brunatnego.
Każdemu z typów węgla brunatnego został
Kraków, Wyd. Andrzej Choczewski, 35 p.
przypisany kod technologiczny składający się
9) Kwiecińska B., Wagner M., 1997  Typizacja cech jakoś-
z parametrów głównych i uzupełniających. Kod
ciowych węgla brunatnego z krajowych złóż według kry-
główny pozwala określić możliwość użytkowa-
teriów petrograficznych i chemiczno-technologicznych do
celów dokumentacji geologicznej złóż oraz obsługi ko-
nia surowca w konkretnym kierunku technolo-
palń. Wyd. Centrum PPGSMiE PAN, Kraków.
gicznym, a kod uzupełniający dokładnie charak-
10) Laskowski T., Roga B., 1949  Klasyfikacje naturalnych
teryzuje parametry istotne dla tych kierunków.
paliw stałych., Biuletyn Instytutu Paliw Naturalnych nr 60,
W kodzie głównym zawarto także słowny opis Katowice.
11) Low Rank Coal Utilization  International Codification
rodzaju, odmiany i gatunku węgla brunatnego,
System, 2002 UN-ECE /ENERGY/50.
scharakteryzowany w pierwszej części klasy-
12) PN-ISO 11760  2007  Klasyfikacja węgla.
fikacji. Jakość technologiczną badanego surow-
13) Szwed-Lorenz J., 1991  Petrologiczna ocena polskich
miękkich węgli brunatnych jako surowca do wielokierun-
ca wyrażono w postaci ciągu cyfr, które ustalono
kowego użytkowania. Prace Naukowe Instytutu Górnictwa
na podstawie podziału na klasy w obrębie
Politechniki Wrocławskiej nr 63, Monogr. nr 29, Wrocław.
badanych parametrów.
14) Szwed-Lorenz J., 2001  Studium zmienności petrolo-
Nowością w porównaniu z wcześniejszymi
gicznej II dolnomioceńskiego pokładu węglowego w Pol-
sce. Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki
klasyfikacjami jest wprowadzenie parametrów
Wrocławskiej. nr 94, Monogr. nr 36, Wrocław.
uzupełniających, określających wpływ popiołu 
15) Wagner M., 1993  Średnia zdolność refleksyjna i jej zas-
na podstawie jego składu chemicznego  na
tosowanie w niektórych zagadnieniach oceny stopnia uwę-
instalacje spalające lub zgazowujące. Istotne glenia. Sympozjum  Geologia formacji węglonośnych
Polski, Kraków.
znaczenie ma również wprowadzenie do kodów
16) Wagner M., Kwiecińska B., 1996  Rank of Polish Coals
technologicznych parametrów określających
According to the International Classification of Coals.
wpływ przetwórstwa energetycznego i chemicz-
Anstr. in 48th ICCP, Heerlen.
nego węgla brunatnego na środowisko naturalne.
Badanie zawartości pierwiastków toksycznych
i promieniotwórczych w węglu brunatnym oraz
jego popiołach pozwala w znaczny sposób
ograniczyć negatywne oddziaływanie na środo-
wisko przyrodnicze, związane z użytkowaniem
tego surowca.
BIBLIOGRAFIA
1) Bielowicz B., 2010  New technological classification of
lignite as a basis for balanced energy management. Gospo-
darka Surowcami Mineralnymi, t. 26 z. 2 s. 25 39, Instytut
Gospodarki Surowcami Mineralnymi i EnergiÄ… PAN,
Kraków.
2) Bielowicz B., 2010  Współzależność wartości współ-
czynnika średniej refleksyjności i ciepła spalania węgla
brunatnego ze złóż Polski, XXXIII Sympozjum: Geologia
formacji węglonośnych Polski, Kraków.
3) Chehreh Chelgania S., Mesroghlib Sh., Hower C., 2010 
Simultaneous prediction of coal rank parameters based on
ultimate analysis using regression and artificial neural net-
work. International Journal of Coal Geology 83, 31 34.
4) Ercegovac M., %7ńivotić D., Kostić A. 2006  Genetic
industrial classification of brown coals in Serbia, Interna-
tional Journal of Coal Geology Vol. 68, I. 1-2, 39-56.
382 www.statsoft.pl/czytelnia.html
Zastosowania metod statystycznych w badaniach naukowych IV ·ð Óð StatSoft Polska 2012