STUDIA HUMANISTYCZNE Tom 5 " 2007
Maria Katarzyna Grzegorzewska*
RÓ NORODNO Ć W INTERPRETACJI
PROBLEMATYKI STRESU
W obecnych czasach człowiek yje w bezustannym stresie. Stres odczuwamy w zasadzie
ka dego dnia, chocia cz sto nie zdajemy sobie z tego sprawy.
Najcz ciej mianem stresu okre lana jest charakterystyczna reakcja na bod ce płyn ce
z otoczenia. Termin  stres był powszechnie stosowany ju od pocz tku XX wieku1; do
dzisiaj jednak liczne kontrowersje towarzysz próbom zdefiniowania tego zjawiska. Zanim
pod koniec II wojny wiatowej zostało rozpowszechnione w pracach psychologicznych samo
poj cie stresu, na przełomie XIX i XX wieku rozumiano je jako  obci enie 2.
Walter Cannon pierwszy opisywał stres jako psychofizjologiczn reakcj na zewn trzny
bodziec, którym mog być zarówno czynniki emocjonalne, jak i fizyczne. W Cannon wpro-
wadził równie poj cie  krytycznego poziomu stresu 3 zakłócaj cego homeostaz oraz  stresu
chronicznego  działaj cego w ci gu dłu szego czasu, a ponadto  stresu incydentalnego
 intensywnego, ale krótkotrwałego4.
Według definicji Hansa Selyego stres jest  nieswoist reakcj organizmu na wszelkie
stawiane mu wymagania 5.
Zgodnie z opisem H. Selyego stres przejawia si we wszelkich zaburzeniach funkcjo-
nowania organizmu, spowodowanych przez niesprzyjaj ce czynniki zewn trzne. Pod aj c
tym tokiem my lenia, nale y stwierdzić, i stres jest niczym wi cej, jak zespołem zmian
fizjologicznych o charakterze przystosowawczym, które słu obronie organizmu.
Według Cary ego L. Coopera i Roya Payne a stres jest brakiem równowagi mi dzy
wymaganiem a mo liwo ci odpowiedzi w warunkach, w których niewła ciwe spełnienie
wymaga ma istotne (postrzegane) konsekwencje6.
* Wydział Nauk Społecznych Stosowanych AGH.
1
W.B. Cannon, Ch ges I P , H ger, Fe r R ge. A Acco t of Rece t Rese rch to the F ct o of
Emot o l Exc teme t, Appleton, New York 1929.
2
J. Terelak, Stres psycholog cz y, Warszawa 1995.
3
J.W. Mason, A h stor c l v ew of the stress fiel ,  Journal of Human Stress 1975, No. 1, s. 6  12.
4
J. Terelak, op. cit.,
5
H. Selye, Stres ok e z y, Warszawa 1977.
6
C.L. Cooper, R. Payne, C ses, Cop g Co seq e ces of Stress t Work, Wiley, Chichester  New York 1988.
123
MARIA KATARZYNA GRZEGORZEWSKA
1. SPOSOBY INTERPRETOWANIA STRESU
Studia nad stresem skupiały si głównie na jednym z trzech ni ej wymienionych zagadnie .
1) Stres jako zmienna zale na, tj. reakcja. Zwracano uwag na stres jako reakcj na bo-
dziec, którym mo e być niepokoj ca sytuacja b d te rodowisko, np. praca na zmiany
niezdrowe, szkodliwe rodowisko. Reakcje mog być fizjologiczne, psychologiczne lub
behawioralne.
2) Stres jako zmienna niezale na, tj. bodziec. Naukowcy koncentrowali si na stresie jako
zjawisku niezwi zanym z jednostk , bez wpływu na jej do wiadczenia, postrzeganie itp.
Stres jest rozumiany jako negatywny czynnik pochodz cy ze rodowiska.
3) Stres jako zmienna współzale na, tj. wzajemne oddziaływanie. Podej cie to podkre la
wag sposobu postrzegania i reagowania jednostki na sytuacje, w których si znalazła.
Dlatego te odzwierciedla ono brak dopasowania pomi dzy jednostk a rodowiskiem,
podej cie bodziec - reakcja7.
Omówione podej cia wynikaj z odmiennych opinii na temat tego samego zjawiska.
Szczególnie ró ni si one proponowanymi definicjami oraz metodami stosowanymi przy
badaniu stresu.
Stres jako reakcja. Model ten opiera si na reakcji, nale y on jednocze nie do kategorii
zmiennych zale nych. Definiuje si go jako reakcj jednostki na pewien zagra aj cy b d
szkodliwy bodziec. Jak sugeruje Shirley Fisher8:  Mo na wywnioskować, i dana osoba została
poddana czynnikom stresuj cym tylko je eli oznaki napi cia s obecne . Reakcje na stres mog
wyst pować na trzech poziomach: psychologicznym, behawioralnym i fizjologicznym
Stres jako bodziec. Ju w V wieku p.n.e. Hipokrates wierzył, e wewn trzne rodowisko
warunkuje cechy charakterystyczne dla zdrowia i choroby9. Takie podej cie do stresu ł czy
zdrowie i chorob w pewnych warunkach w wewn trznym rodowisku jednostki.
To wczesne podej cie do zjawiska stresu ujmuje go jako zmienn niezale n i przedstawia
prosty model, aby wyja nić jego główne składowe.
Według tego modelu, ró ne szkodliwe cechy w rodowisku maj niezdrowy wpływ na
jednostk i wywołuj w niej zmiany. Poziom napi cia, który mo emy zaobserwować oraz
jego typ, zale eć b d od danej jednostki oraz od czasu trwania i nat enia napi cia. Dlatego
te , jak podkre la S. Fisher:  Zakłada si , e stres jest warunkiem rodowiska. rodowisko
to natomiast mo e być fizyczne lub fizjologiczne .
Metodyka u ywana w tym podej ciu zwykle skupia si na identyfikacji potencjalnie
stresuj cych bod ców: rodowiskowych (np. hałas), społecznych (np. rasizm), psychologicz-
nych (np. depresja), fizycznych (np. niepełnosprawno ć), ekonomicznych (np. bieda) oraz
na kataklizmach naturalnych (np. powodzie). Dlatego te podj to działania maj ce na celu
pomiar toksyczno ci bod ca10.
7
S. Fisher, Stress Str tegy, Lawrence Erlbaum Associates, London 1986.
8
Ibidem, s. 118.
9
H. Goodell, S.R. Wolf, F.B. Rogers, H stor c l Perspect ves, Chapter 2 [in:] Occ p t o l Stress, He lth
Perform ce t Work S. Wolf and A.J Fine Stone (eds). (Littlelan, Massachusetts : PSG Inc, 1986).
10
T.H. Holmes, R.H. Rahe, The soc l re j stme t r t g sc le  Journal of Psychosomatic Research , 11,
213 218.
124
Ró norodno ć w interpretacji problematyki stresu
Bardzo du o uwagi po wi cono badaniom stresu w pracy, polegaj cym na oddzielaniu
w rodowisku pracy cech, które determinuj psychologiczne i fizjologiczne samopoczucie.
Pozwala to na pomiar stresu w sposób mechaniczny. Charakterystyczne dla tej teorii jest
to, e ka da jednostka ma pewien stopie wytrzymało ci (tolerancji), który, gdy zostanie
przekroczony, mo e prowadzić do tymczasowego lub trwałego uszkodzenia. Podkre la to
równie fakt, i ka da jednostka jest przez cały czas poddawana działaniu wielu ró norodnych
czynników stresuj cych i chocia zwykle wietnie sobie z nimi radzi, to nieraz nawet mało
wa ne wydarzenie mo e prowadzić do zachwiania równowagi pomi dzy tym zachowaniem
(kiedy dana osoba radzi sobie w trudnej sytuacji) a całkowitym załamaniem.
H. Selye11 podkre lił, i słowo  stres nie powinno być automatycznie uwa ane poj cie
negatywne, poniewa mo e ono równie oznaczać dodatni bodziec, czyli czynnik pobudza-
j cy. H. Selye dzieli stres na pozytywny (eustres), czyli taki, który motywuje do wzrostu,
rozwoju i zmiany, oraz negatywny (distres), tj. niechciany, trudny do opanowania niszcz cy
typ stresu. Podział ten stanowi podstaw modelu opartego na bod cu (tj. identyfikacji po-
tencjalnych ródeł stresu).
H. Selye opisuje cztery typy stresu, których mo e do wiadczyć jednostka:
1) hiperstres, czyli stres nadmierny,
2) hypostres, czyli stadium przedstresowe,
3) distres, czyli stres negatywny,
4) eustres, czyli stres pozytywny.
2. STRES W UJ CIU INTERAKCYJNYM I TRANSAKCYJNYM
We współczesnych modelach stres nie jest ju zjawiskiem statycznym, reakcj czy bod cem,
lecz raczej procesem bardziej zło onym. Pearlin sugeruje, e:  Stres nie jest jednorodnym
wydarzeniem, lecz jest to zło ony, zró nicowany i intelektualnie prowokuj cy proces . Dla-
tego te nast piła zmiana w dzisiejszym podej ciu do stresu psychologicznego, polegaj ca
na spostrzeganiu stresu jako reakcji na wymagania rodowiska, do okre lenia go terminem
wzajemnych interakcji.
Poni ej zostanie przedstawiona interakcyjna koncepcja stresu, która znalazła zastosowanie
w psychologii pracy po przekształceniu jej przez Toma Coksa w uj cie transakcyjne. Ponadto
opisz w skrócie reakcje oraz nast pstwa stresu organizacyjnego.
2.1. INTERAKCYJNA KONCEPCJA STRESU
Zgodnie z tym uj ciem stresu nie mo na sprowadzić ani do klasy bod ców wywieraj cych
na człowieka okre lon presj , ani te do klasy reakcji na ow presj . Interakcyjne uj cie
stresu jest rodzajem szczególnej relacji pomi dzy osob a jej otoczeniem.
Relacja ta podlega ocenie za ka dym razem, gdy pojawi si bodziec ze strony rodowiska.
Dopiero wtedy, gdy zostanie oceniona (co jest zale ne od do wiadcze , mo liwo ci i zasobów
danej jednostki) jako zagra aj ca, pojawia si stres. Czyli pojawienie si reakcji stresowej
zale y od sposobu, w jaki jednostka ocenia swoj sytuacj .
11
H. Selye, Stres ok e z y, Warszawa, 1977.
125
MARIA KATARZYNA GRZEGORZEWSKA
Stres w uj ciu Lazarusa jest procesem, w którym zostały wyró nione cztery zasadnicze
elementy składowe12. Po pierwsze zawsze musi wyst pować czynnik wywołuj cy stres;
mo e on być zarówno zewn trzny, jak i wewn trzny. Drugim elementem jest proces oceny
działaj cego czynnika. Jego rezultatem jest zakwalifikowanie oddziałuj cego czynnika jako
zagra aj cego, szkodliwego lub neutralnego, a czasem przyjaznego osobie lub organizmo-
wi. Kolejnym elementem jest reakcja stresowa, okre lana czasem w literaturze jako strein.
Czwartym elementem jest proces zmagania si ze stresem. Zachodzi on oczywi cie wtedy,
gdy działaj cy czynnik oceniony zostanie jako stresorodny. Takiej ocenie zawsze towarzy-
szy zespół reakcji, których celem jest redukcja lub usuni cie stresu. Reakcje te mog mieć
natur fizjologiczn lub psychologiczn (zło on zazwyczaj z komponentu poznawczego,
emocjonalnego i behawioralnego). Zmaganie si ze stresem mo e zako czyć si sukcesem
(poradzenie sobie ze stresem) lub pora k .
Zarówno ocena sytuacji stresowej, jak i proces zmagania si ze stresem, czynnikiem stre-
sorodnym, cał sytuacj stresu, dokonuje si zawsze poprzez pryzmat wydolno ci jednostki.
Wydolno ć owa wyznaczana jest zasobami, którymi dysponuje jednostka.
3. TRANSAKCYJNA KONCEPCJA STRESU
Koncepcja R.S. Lazarusa, choć wyrosła na gruncie psychologii klinicznej, okazała si na tyle
uniwersalna, e dostosowano j równie na innych obszarach.
Na grunt nauk zajmuj cych si badaniem pracy czy te układu człowiek  praca (psycho-
logia pracy) przeniósł j T. Cox13, proponuj c tak zwany model transakcyjny stresu. Zgodnie
z t koncepcj stres jest wynikiem transakcji zachodz cej mi dzy rodowiskiem zewn trznym
a jednostk . Wa ne jest rozró nienie mi dzy procesami zmagania si z sytuacj stresow
a procesami b d cymi reakcj na czynnik czy sytuacj stresorodn .
Ocena sytuacji jako stresorodnej (sytuacji wyzwania, zagro enia lub utraty) wywołuje
okre lon reakcj emocjonalno-behawioraln z towarzysz c jej reakcj fizjologiczn . Sytuacja
wyzwania poci ga za sob uczucie niepewno ci oraz nastawienie na walk zmierzaj c do
przezwyci enia wyzwania, sytuacja zagro enia wywołuje l k prowadz cy do wycofywania
si z obszaru, w którym zagro enie wyst puje. Sytuacja utraty powoduje obni enie nastroju,
depresj i poczucie beznadziejno ci objawiaj ce si odr twieniem, apati i depresj .
Emocje wywołane sytuacjami stresowymi charakteryzuj si du intensywno ci , a ich
wyst pienie parali uje efektywne funkcjonowanie. To z powodu owych emocji i zachowa
stres jest tak uci liwy i tworzy nowy problem do rozwi zania. Bardzo zreszt szybko staje
si on najwa niejszy we wszelkich podejmowanych działaniach. Przyczynia si to dodatkowo
do obni enia efektywno ci działania we wszystkich pozostałych (pozastresowych) obszarach
funkcjonowania14.
12
R.S. Lazarus, From psycholog c l stress to the emot o s, A h story of ch g g o tlooks, [w:] L. W. Porter, M.
R. Rozenzweig [red.], A l rev ew of psychology, Palo Alto, California, 1993.
13
T. Cox, Stress, London, Macmilllan 1985.
14
T. Marek, M. F frowicz, Stres org z cyj y  pró re terpret cj w ko tek c e Vero sk ego o el stres ,
 Zeszyty Naukowe Wy szej Szkoły Informatyki i Zarz dzania w Rzeszowie , 4/1999.
126
Ró norodno ć w interpretacji problematyki stresu
W badaniach posługuj cych si modelem takich współzale nych reakcji stres postrzegany
jest jako interakcja lub transakcja pomi dzy osob a rodowiskiem15. Transakcyjny model
stresu przyjmuje równie norma Mi dzynarodowego Biura Standaryzacji (ISO 10075, 1991). Z
jednej strony, wskazuje si tam na sytuacyjne czynniki powoduj ce stres (wymagania stawiane
przez wykonywane zadanie, fizyczne i społeczne warunki pracy oraz społeczne czynniki poza
prac ), z drugiej za na indywidualne charakterystyki jednostki (takie jak aspiracje, system
nastawie , zdolno ci, sprawno ci, wiedza, posiadane do wiadczenie, stan zdrowia, wiek).
Ostateczny efekt wyst pienia reakcji na stres zale ny jest od relacji wyst puj cych mi dzy
elementami rodowiska (szeroko poj tego), a specyficznymi charakterystykami jednostki.
Przywołane teorie udowadniaj zarówno wpływ, jak i reakcje człowieka na rodowisko.
Dlatego stres jest koniecznym stopniem dopasowania pomi dzy dan osob a jej rodowiskiem.
Inaczej mówi c: nie samo rodowisko jest stresuj ce, ale zwi zek pomi dzy nim a jednostk
mo e prowadzić do do wiadczenia stresu.
Interakcyjny model stresu został przedstawiony na rysunku 1.
Rys 1. Interakcyjny model stresu
ródło: V. J. Sutherland, C. L. Cooper, So rces of work stress, [w:] J. J. Hurell, L. R. Murphy, S. L. Sauter,
C. L. Cooper (red.), Occupational stress, Taylor and Francis, London, 1991
Stresuj ce transakcje s wi c postrzegane jako produkt dwóch współdziałaj cych syste-
mów. Stres pojawia si w momencie, w którym nat enie czynnika pobudzaj cego przekracza
zdolno ć (pojemno ć) oporu jednostki. Aby sobie poradzić ze stresem, dana osoba mo e
15
C. L. Cooper, R. Payne (Ads), C ses, Cop g Co seq e ces of Stress t Work, Wiley, Chichester and
New York, 1998.
127
MARIA KATARZYNA GRZEGORZEWSKA
usiłować zmienić rodowisko lub nauczyć si zmieniać własne reakcje na konkretn sytua-
cj . Pomoc w osi gni ciu stanu harmonii pomi dzy osob a rodowiskiem jest umiej tno ć
radzenia sobie w trudnych sytuacjach.
Koncepcja modelu transakcyjnego spowodowała wzrastaj ce rozpoznanie wag procesów
umysłowych jako głównego czynnika determinuj cego stres. Poniewa wydarzenie jest po-
strzegane jako bodziec, musi ono zostać zinterpretowane przez jednostk . Z transakcyjnego
punktu widzenia  stres jest interpretowany jako wiadomie po rednicz cy koncept 16. Zakła-
da si , e  stan i struktury umysłowe determinuj obecno ć lub brak stresu . Reasumuj c,
postrzeganie czynnika stresuj cego przez jednostk jest wa niejsze ni sama obecno ć tego
czynnika.
Kluczowym elementem wspólnym w tych modelach jest wiadoma ocena oraz zdolno ć
radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Przyjmuje si , e współdziałaj ce struktury, takie jak
przyswajanie wiedzy przez do wiadczenie i zmysły, b d wpływały niezale nie od tego, czy
dana osoba odbiera okre lon sytuacj jako stresuj c czy nie. W modelach tych osoba jest wi c
aktywnym po rednikiem rodowiska, gdy ocenia wag sytuacji, w której si znalazła.
Stres nie jest zatem tylko bod cem lub reakcj na wymagania rodowiska, ale odzwiercied-
la wzajemne dynamiczne reakcje. Pomi dzy osob a rodowiskiem zachodzi ci głe wzajemne
oddziaływanie, w którym po redniczy wiele zło onych wiadomych procesów.
W ka dym badaniu stresu musimy rozwa yć pi ć podstawowych aspektów opisanego
powy ej modelu:
1) wiadoma ocena  subiektywne postrzeganie sytuacji prowadz ce do do wiadczenia,
2) Do wiadczenie  postrzeganie sytuacji lub zdarzenia b dzie zale eć od do wiadczenia
jednostki, tj. znajomo ci sytuacji, której oddziaływaniu jednostka była wcze niej poddana;
w wyniku której nauczyła si lub wyćwiczyła konkretne umiej tno ci. Do wiadczenie
jest równie determinowane przez wcze niejsze sukcesy i pora ki (tj. wzmocnienie
uprzednich reakcji),
3) Wymaganie - obejmuje ono do wiadczenie faktyczne, do wiadczenie postrzegane wraz
z umiej tno ciami rzeczywistymi i postrzeganymi. Na postrzeganie do wiadczenia maj
te wpływ potrzeby, pragnienia oraz poziom zaanga owania i pobudzenia jednostki,
4) Wpływ interpersonalny  sposób postrzegania potencjalnego ródła stresu w du ym
stopniu zale eć b dzie od obecno ci lub braku innych osób, co ma wpływ na subiektywne
do wiadczenie stresu, reakcje i zachowania zapobiegawcze; mo e być zarówno korzystny,
jak i szkodliwy,
5) Stan nierównowagi  kiedy taki stan pojawia si pomi dzy wymaganiem a umiej t-
no ci sprostania mu, wyprowadzane s metody radzenia sobie w trudnych sytuacjach
oraz przewidywalne konsekwencje tych metod (tj. pozytywne przywracaj równowag ,
negatywne za pogarszaj sytuacj ).
Podło em tego modelu zale no ci jest poj cie harmonii człowiek  rodowisko17.
16
D. Meinchenbaum, Stress I oc l t o Tr g, Pergamon Press, Exeter 1985.
17
J.R. Edwards, C.L. Cooper, The Perso -E v ro me t F t Appro ch to Stres: Rec rr g Pro lems Some
Suggested Solutions,  Journal of Organizational Behavior II/1990, s. 93 307.
128
Ró norodno ć w interpretacji problematyki stresu
Podstawowe ograniczenie modelu interakcyjnego pojawia si w odniesieniu do dostoso-
wania człowiek- rodowisko, które zakłada istnienie pewnej sytuacji statycznej, podczas gdy
w rzeczywisto ci zarówno sytuacje stresowe, jak i reakcja na nie wci si zmieniaj . Istniej
jednak pewne cechy wykazywane przez nauczycieli, które s wzgl dnie stałe w czasie (np.
styl ich zachowania).
BIBLIOGRAFIA
Cannon W.B., Ch ges I P , H ger, Fe r R ge. A Acco t of Rece t Rese rch to
the F ct o of Emot o l Exc teme t, wyd. 2, Appleton, New York 1929
Cooper C. L., Payne R. (Ads), C ses, Cop g Co seq e ces of Stress t Work, Wiley,
Chichester and New York, 1988.
Cox T., Stress. London: Macmilllan, 1985.
J.R. Edwards, C.L. Cooper, The Person-Environment Fit Approach to Stres: Recurring Prob-
lems and Some Suggested Solutions,  Journal of Organizational Behavior II/1990, s.
93 307. Fisher S., Stress Str tegy, Lawrence Erlbaum Associates, London 1986.
Goodell, H., Wolf S.R., Rogers F.B H stor c l Perspect ves, Chapter 2, [in:] Occupational
Stress, He lth Perform ce t Work, S. Wolf and A.J Fine Stone (eds). (Littlelan,
Massachusetts : PSG Inc, 1986)
Holmes, T.H. & Rahe, R.H. The social readjustment rating scale. Journal of Psychosomatic
Research, (1967), 11, 213 218.
Lazarus R. S., From psycholog c l stress to the emot o s, A h story of ch g g o tlooks,
[w:] L. W. Porter, M. R. Rozenzweig (red.),  Annual review of psychology , Palo Alto,
California, 1993.
Marek T., F frowicz M., Stres org z cyj y  pró re terpret cj w ko tek c e Vero -
skiego Modelu stresu,  Zeszyty Naukowe Wy szej Szkoły Informatyki i Zarz dzania
w Rzeszowie , 4/1999.
Mason J.W., A h stor c l v ew of the stress fiel . Journal of Human Stress , 1975, 1,6 12.
Meinchenbaum D., Stress I oc l t o Tr g,  Pergamon Press , Exeter 1985.
Selye H., Stres ok e z y PWN, Warszawa, 1977.
Sutherland V. J., Cooper C. L., So rces of work stress, [w:] J. J. Hurell, L. R. Murphy, S. L.
Sauter, C. L. Cooper (red.), Occupational stress, Taylor and Francis, London, 1991.
Terelak J., Stres psycholog cz y, Oficyna Wydawnicza Branta, Warszawa, 1995.
VARIETY IN THE INTERPRETATION OF STRESS
The term  stress has been widely used since the beginning of the twentieth century. The
attempts to define it, however, are controversial. Before it became common in works on
psychology, by the end of the World War II, its meaning was associated with  overload .
According to Hans Seyle, stress appears in any disturbance of body s functions, caused by
harmful external conditions.
129