Piotr Kondraciuk
Kapliczki i krzyże przydrożne w pejzażu pogranicza
Pamiętam z dzieciństwa stary przydrożny krzyż. Był piękny w swej prostocie. Jedyną jego ozdobą była mitra wieńcząca
pionowe ramię. Zaciekawiały i rozbudzały dziecięcą wyobraz
nię tajemnicze, wykonane cyrylicą napisy na podstawie,
wówczas już prawie nieczytelne. Z biegiem czasu, podczas kolejnego odnawiania, krzyż stracił ukośną poprzecznicę,
wkopano go głębiej. Napisy całkowicie się zatarły. Ale stał nadal na skraju dróg, w miejscu, gdzie krzyżowały się
niegdyś granice zaborów austriackiego i rosyjskiego. Przypomniałem sobie o nim po wielu latach. Chciałem go sfo-
tografować, utrwalić dla przyszłych pokoleń. Jakież było moje zdziwienie, kiedy zamiast starego drewnianego krzyża
ujrzałem zupełnie nowy, metalowy, wykonany z rur wodociągowych. Stoi w tym samym miejscu, ale całkowicie już
zatracił swój dawny charakter.
Tak dzieje się z wieloma świadectwami przeszłości. Trwają one od wieków tam, gdzie zostały ustawione. Zmienia
się ich forma, materiał, z którego są wykonane, ale treści które niosą pozostają niezmienne, mimo zmieniających się
pokoleń, a wraz z nimi - rożnych tradycji chrześcijańskich.
Coraz częściej z pejzażu naszych wsi znikają drewniane krzyże, ustępując miejsca bardziej trwalszym, wykonanym
z metalowych kształtowników lub betonu. Nie są już one świadectwem pracy wiejskich cieśli, lokalnych świątkarzy
i solidnego kowalskiego rzemiosła. Stają się typowym, pozbawionym indywidualnych cech wyrobem przemysłowym,
wykorzystującym fabryczne elementy konstrukcyjne. Pejzaż pogranicza nie jest pod tym względem wyjątkowy. Tu
także powoli odchodzą w przeszłość drewniane krzyże i kapliczki, będące przez wieki świadectwem wielokulturowej
tradycji tych ziem, łączącej w sobie duchowe pierwiastki Wschodu i Zachodu.
Celem tego opracowania jest opisanie i zatrzymanie w kadrze pejzażu, który z roku na rok ulega gwałtownym
przeobrażeniom, poddając się coraz częściej unifikacji, zatracającej jego regionalny charakter i formy. Poruszaną
przez nas tematyką zajmowało się wielu badaczy, by wymienić choćby znakomitą pracę Tadeusza Seweryna1, czy
pozostające na ściśle lokalnym gruncie opracowania Janiny Petery2 i Alfreda Gaudy3. W cytowanych pracach zabytki
z obszaru ścisłego pogranicza nie zostały gruntownie przebadane i zauważone, co zaobserwować można na załączanych
mapach ich występowania4. Prezentowana praca, choć stara się udokumentować lokalny krajobraz kulturowy z jego
różnorodnością form kapliczek i figur przydrożnych, nie rości sobie pretensji do dogłębnego ich opracowania. Jest
próbą fotograficznego udokumentowania odchodzących w przeszłość zjawisk. W wielu przypadkach uzupełnia jednak
dotychczasową wiedzę w tym zakresie, oraz podejmuje próbę usystematyzowania obiektów, nie będących dotychczas
przedmiotem zainteresowań badawczych, jak to ma miejsce w przypadku krzyży żeliwnych.
Omawianie zgromadzonych na pograniczu przydrożnych obiektów kultowych rozpoczniemy od drewnianych
krzyży, które najściślej zrosły się z polskim krajobrazem. Na badanym obszarze drewniane krzyże występują jeszcze
dość licznie. Najczęściej umieszczane są przy kościołach, jako pamiątki Misji Świętych, organizowanych w parafiach
katolickich co 10 lat. Zastępują one poprzednie krzyże misyjne, a ich forma nie ulega większym przeobrażeniom. Są
to krzyże proste masywne, pozbawione zdobień.
Krzyże drewniane, ustawiane na skraju dróg należą do najstarszych form figur przydrożnych. Stawiano je bardzo
wysokie, aby  jak zauważył Zygmunt Gloger   & można je było wielokrotnie na nowo zakopywać, dopóki zupełnie
nie zmalały 5. Gloger pisał swoją encyklopedię w latach 60. XIX w. Mimo upływu lat, tradycja ta jest nadal aktualna.
Do dziś spotykamy jeszcze nisko wkopane zmurszałe krzyże, których żywotność jest już bardzo krótka. Większość
krzyży występujących na tym obszarze została wzniesiona na nowo po II wojnie światowej, która poczyniła tu ogromne
spustoszenie i spowodowała dużą migrację ludności, niegdyś wieloetnicznej, dziś ograniczonej niemal wyłącznie do
1 T. Seweryn, Kapliczki krzyże przydrożne w Polsce, Warszawa 1958.
2 J. Petera, Kapliczki drewniane na Lubelszczyz
nie, w: Z zagadnień kultury ludowej, Muzeum Wsi Lubelskiej, Lublin 1981, s. 63-106.
3 A. Gauda, Ludowe krzyże żelazne na Lubelszczyz
nie,  Studia i Materiały Lubelskie , t. 12, 1987, s. 109-143.
4 Por. J. Petera, Kapliczki drewniane& , s. 98; A. Gauda, Ludowe krzyże& , s. 142.
5 Por. Z. Gloger, Encyklopedia staropolska, Warszawa 1978, t. III, s. 108.
9
narodowości polskiej. Forma drewnianych krzyży na tym obszarze jest bardzo prosta. Nie występują formy zdobnicze,
często spotykane w innych regionach Polski6. Nie występują także daszki, charakterystyczne dla krzyży w powiatach
biłgorajskim i janowskim7. Niezwykle rzadko pojawiają się w zwieńczeniu krzyże metalowe, oraz wykonane snycerką
figury Chrystusa, które zostały całkowicie wyparte przez metalowe odlewy.
Wśród tych prostych form krzyży drewnianych wyróżnia się krzyż w Kadłubiskach, ustawiony w polu, niedaleko
drogi. Należy on do najstarszych na tym terenie. Czasem powstania sięga jeszcze początków XIX stulecia. Ramiona
krzyża są proste, jedynie ich zakończenia zamknięte są płaskimi kwadratowymi deseczkami, z których wystają długie
kute gwoz
dzie, służące prawdopodobnie do mocowania elementów kul, które z czasem zniszczały i odpadły. W zwień-
czeniu pionowego ramienia wbity jest, obok wystającego gwoz
dzia, mały metalowy krzyżyk o prostej formie, pierwot-
nie umieszczony na kuli. Przecięcia ramion wzmocnione są narożnikami. Figura Chrystusa wykonana z drewna ze
śladami polichromii, zdradza wprawne dłuto rzez
biarza (wielkość figury wskazywać może na pochodzenie z innego
krucyfiksu).
Podobną formę ma krzyż znajdujący się w Machnówku. Jego ramiona zdobione są jednak bardziej dekoracyjnie,
zamykając się formą gzymsowanej płyciny zwieńczonej kulą. Krzyż jest już bardzo niski, głęboko wkopany w ziemię.
Analogie z wyżej omówionym pozwalają datować go również na wiek XIX.
Obok krzyży drewnianych w pejzażu pogranicza dość licznie występują krzyże kamienne, wykonane w ośrod-
ku kamieniarskim w Bruśnie w powiecie lubaczowskim. Najstarsze z nich pochodzą z końca XVIII w. Największa
aktywność tego ośrodka przypada na połowę wieku XIX8. Bruśnieńskie krzyże mają różne formy. Najpopularniejsze
i najstarsze z nich to proste, ociosane blokowo krzyże o rozszerzających się ramionach, ustawione bezpośrednio na
ziemi i zdobione jedynie wyrytymi na przecięciu ramion krzyżami. W póz
niejszym okresie formy stają się bardziej
rozbudowane. Krzyż umieszczony bywa na postumencie, posiada trójlistne zakończenia ramion i rozpiętą na nim pła-
skorzez
bioną postać Chrystusa. Często u stóp krzyża umieszczone są płaskorzez
bione lub blokowo cięte postaci Maryi
i św. Jana. Początkowo krzyże z Brusna wykonywane były z twardego i trudnego do obróbki piaskowca. Pod koniec
XIX w. do ich produkcji zastosowano miękki kamień wapienny, co pozwoliło na wzbogacenie formy płaskorzez
bami
i rzez
bą pełną9. Oddziaływanie tego ośrodka było bardzo rozległe. Wyroby docierały na wschód po Żółkiew i Lwów,
na północ po Tomaszów Lubelski aż do Zamościa, na zachód po Kolbuszową, na południe w okolice Przeworska10.
Zasięg występowania bruśnieńskiej produkcji nie jest jeszcze do końca ustalony i jest przedmiotem dalszych badań11.
Szeroki zasięg występowania wyrobów bruśnienskich dotyczy głównie nagrobków cmentarnych12. Występowanie
krzyży i figur przydrożnych w pejzażu pogranicza wydaje się być ograniczone do terenów ostatecznie objętych po
r. 1815 zaborem austriackim13, przynależnych w zakresie administracji kościelnej do greckokatolickiej archidiecezji
lwowskiej. Przydrożne krzyże bruśnieńskie występują w najdalej wysuniętych na północ parafiach diecezji: Dłużniowie
i Hulczu. Pozostałe obszary, leżące w granicach Królestwa Polskiego, a po upadku powstania listopadowego włączo-
nego w granice Cesarstwa Rosyjskiego14, znalazły się w innej sytuacji politycznej i religijnej. Stłumienie powstania
styczniowego 1863 r. oraz likwidacja Kościoła greckokatolickiego w 1875 r. rozpoczęło nasilający się proces rusyfi-
kacji tych terenów i ograniczania swobód religijnych15.  Rząd carski niszczył nowopowstające kapliczki, a łaskawie
zostawiał dawniej powstałe. W tym czasie świątkarze zmuszeni byli stawiać kapliczki w nocy w miejscach ukrytych,
wśród gęstych zarośli, przy drogach leśnych. Odsłaniały się one dopiero po wycięciu drzew i dlatego znajdujemy je
6 Por. m.in. A. Kunczyńska-Iracka, Krzyże rzez
bione i monolityczne figury drewniane z Małopolski,  Polska Sztuka Ludowa , 1976, nr
3-4, s. 181-198; S. Błaszczyk, Ludowa rzez
ba kultowa w Wielkopolsce,  Polska Sztuka Ludowa , 1972, nr 1, s. 69-81; nr 3, s. 131-152; A.
Chętnik, Krzyże i kapliczki kurpiowskie,  Polska Sztuka Ludowa , 1977, nr 1, s. 39-52.
7 Zob. J. Świeży, Świątkarze biłgorajscy,  Polska Sztuka Ludowa , 1947, nr 1-2, s. 50-59.
8 Na temat ośrodka kamieniarskiego w Bruśnie zob.: K. Wolski, Z badań nad kamieniarstwem ludowym na Roztoczu,  Rocznik Muzeum
Etnograficznego w Krakowie , t. I, 1966, s. 113-127; S. Lew, Ludowy ośrodek kamieniarski w Bruśnie pow. Lubaczów,  Rocznik Przemy-
ski , t. XI, 1967, s. 192-226; S.F. Gajerski, Materiały z
ródłowe tyczące historii bruśnieńskiego ośrodka kamieniarskiego okresu gospodarki
folwarczno-pańszczyz
nianej,  Polska Sztuka Ludowa , 1969, nr 3-4, s. 219-227; D. Kawałko, Bruśnieński ośrodek kamieniarski,  Zamoj-
ski Kwartalnik Kulturalny , 1995, nr 3, s. 5-8.
9 R. Reinfuss, Ludowa rzez
ba kamienna w Polsce, Ossolineum, Wrocław 1989, s. 84.
10 Tamże, s. 85.
11 Por. np. D. Kawałko, Cmentarze unickie na terenie województwa zamojskiego,  Lubelszczyzna , nr 2/96, Lublin 1996, s. 190-203.
12 Występują one także poza obszarem Galicji, na terenach objętych zaborem Rosyjskim. Odnajdujemy je np. na cmentarzu w Szychowi-
cach k. Hrubieszowa.
13 Por. J. Feduszka,  Gdzie słońce wschodzi i kędy zapada&  . Granice przez czasy, religie, krainy, miasta, wioski, podwórka, rodziny, Za-
mość 2001, s. 8-9.
14 Tamże.
15 Por. A. Wątrowski, Greko-unici hrubieszowscy, Lublin 1923. Po upadku powstania gubernator Murawie rozkazem z 8 czerwca 1863 r.
zakazał naprawiania starych krzyży i wznoszenia nowych poza obrębem cmentarzy, a zbutwiałe kazał burzyć, jako niebezpieczne dla
życia przechodniów (T. Seweryn, Kapliczki i krzyże& , s. 11).
10
często przy bocznych drogach leśnych. Natrafić też można na samotną kapliczkę w środku dużej polany, otoczonej
gęstym starodrzewiem. Ukazuje się ona wędrowcowi całkiem niespodzianie  pisał przed laty Janusz Świeży16, jakby
przeczuwając, że nowa powojenna rzeczywistość wymagać będzie od ludowych twórców takich samych, lub nawet
bardziej wymyślnych zabiegów. Tyle tytułem dygresji.
Wracając do omawiania krzyży i figur kamiennych należy zaznaczyć, iż obok ośrodka kamieniarskiego w Bruśnie
na omawianym obszarze występowały licznie wyroby kamieniarskie, pochodzące ze szczycącego się równie odległą
tradycją ośrodka w Józefowie17. Tu również, jak w przypadku wytworów z Brusna, produkcja koncentrowała się głównie
na nagrobkach, z uwagi na trudności w uzyskaniu zezwolenia na ustawienie figury przydrożnej na obszarze zaboru
rosyjskiego. Trudno na obecnym etapie badań ustalić, które z form figur kamiennych przyporządkować można kon-
kretnym ośrodkom. O ile w przypadku prymitywnie wykonanych bruśnieńskich figur z XIX w. nie mamy wątpliwo-
ści, to już figury z początku XX w. cechuje uniwersalność ujęć. Figury te składają się przeważnie ze smukłego cokołu
o architekturze eklektycznej lub stylowej, najczęściej neoklasycystycznej lub neogotyckiej, na którym osadzony jest
krzyż. Powtarzające się motywy, mniej lub bardziej uproszczone formy, wskazują na wzajemne inspiracje oraz moż-
liwość korzystania z masowo kolportowanych cenników i wzorników firm niemieckich i włoskich, a także zakładów
lokalnych18.
Wśród tych figur wyróżnia się ustawiona w Dołhobyczowie w r. 1858 przy drodze wyznaczającej północną
granicę parku podworskiego neogotycka kapliczka z figurą Matki Bożej w niszy. Ma ona formę stojącej na wysokim
cokole czworobocznej wieżyczki z płycinami i trójkątnymi szczytami. Jej nakrycie stanowią skrzyżowane kalenicami
dwuspadowe daszki. Z ich przecięcia wyrasta kręcona kolumienka z kapitelem kostkowym, na którym osadzony jest
krzyż z głową Chrystusa w medalionie na przecięciu ramion19.
Podobną, ale znacznie uproszczoną formę posiada szereg figur przydrożnych, ustawionych po r. 1905 (car Mikołaj
II wydał 30 kwietnia ukaz tolerancyjny, znacznie rozszerzający swobody religijne) na terenach objętych zaborem ro-
syjskim. Figury te mają najczęściej formę trójdzielną. Składają się z ustawionej na wyższym lub niższym postumencie
kapliczki, przykrytej skrzyżowanymi kalenicowo daszkami (co jest pozostałością neogotyckiej wieżyczki), czasami
także z ustawionymi w narożach urnami lub uproszczonymi akroterionami. Całość wieńczy smukła czworoboczna
zwężająca się ku górze sterczyna zakończona zwykle prostym kamiennym krzyżem, rzadziej krzyżem o trójlistnym
zamknięciu ramion. Boki sterczyny zdobi zazwyczaj motyw stylizowanej gałązki palmowej. Tego typu figury występują
w miejscowościach: Chorążanka  Przewłoka, Grobelki, Jeziernia (dwie identyczne figury), Kryłów, A
osiniec, A
ubcze,
Matcze, Mircze, Paary, Tomaszów, Żulice. Ten typ figury poprzedza znacznie starsza, ustawiona w A
ukawicy z fundacji
Stanisława i Anny Wolaninów w 1882 r. Ma prostą schodkową formę i smuklejszy kształt.
Zdecydowanie rzadsze są figury z umieszczoną na postumencie kolumną, na której osadzony jest krzyż. Taką
formę posiada figura ustawiona w 1905 r. przez spadkobierców Juliana Czoniuka w miejscowości Skryhiczyn, nad
rzeką Bug, z rosyjskim napisem fundacyjnym, oraz figura z Rudy Wołoskiej. Formę ustawionej na klasycystycznym
cokole kolumny, żłobkowanej i zwężającej się ku górze, obecnie częściowo złamanej i zakończonej od góry małym
metalowym krzyżem, posiada figura w Dziekanowie.
Motyw zwężającej się kolumny na masywnym cokole o podstawie kwadratu jest znacznie starszy. W XVIII w.
popularne były murowane z cegły i otynkowane tego typu figury, których zwieńczeniem był żelazny krzyż kowalskiej
roboty20. Figurę taką odnajdujemy na wzgórzu obok drewnianej cerkiewki w Horodle.
Odmianą tej formy są umieszczane na wysokich kolumnach statuy świętych. Interesującym przykładem takiego
rozwiązania jest zespół trzech figur z A
aszczowa, które ustawione zostały przy głównych traktach prowadzących
wówczas do miasteczka. Na wysokich kolumnach stoją barokowe kamienne rzez
by Maryi Niepokalanej, św. Antoniego
i św. Tekli, które miały strzec mieszkańców przed grożącymi niebezpieczeństwami21.
Od łaszczowskich figur rozpoczęliśmy analizę innej formy figury przydrożnej  ustawionej na cokole statui świę-
tego. Na badanym obszarze ustawione na postumentach figury świętych nie występują dość powszechnie, z uwagi na
16 J. Świeży, Świątkarze biłgorajscy& , s. 50.
17 Na temat produkcji i oddziaływania tego ośrodka zob. D. Kawałko, Ośrodek kamieniarski w Józefowie, w: Przyczynki do etnografii
Zamojszczyzny. Materiały z ogólnopolskiej sesji popularno-naukowej, PTL, Zamość 1995, s. 55-71; tejże, Kamieniarstwo na Roztoczu 
próba porównania ośrodków bruśnieńskiego i józefowskiego, w: Roztocze. Problemy ochrony środowiska przyrodniczego i dziedzictwa
kulturowego na pograniczu polsko-ukraińskim, t. II, red. A. Jarosz, M. Michałowski, Lubaczów 2001, s. 315-323.
18 Por. R. Reinfuss, Wpływ rzemieślniczej produkcji dewocyjnej na ludową rzez
bę w kamieniu,  Polska Sztuka Ludowa , 1979, nr 2, s. 67-
76.
19 Por. J. Żywicki, Architektura neogotycka na Lubelszczyz
nie, ROSiOŚK, Lublin 1998, s. 178.
20 Np. kapliczka w Fajsławicach w powiecie Krasnostawskim. Zob. T. Seweryn, Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce, Warszawa 1958, s.
123.
21 Szerzej omawiam ten temat w artykule: P. Kondraciuk, Figury kolumnowe z A
aszczowa. Próba ikonograficznej interpretacji,  Zamojski
Kwartalnik Kulturalny , 1996, nr 2, s. 33-35.
11
fakt zamieszkiwania tych terenów przez duże skupiska ludności wyznającej prawosławie, w którego tradycji ta forma
obrazowania świętych nie występuje. Figury świętych będą więc wyznacznikiem obszarów, zamieszkiwanych przez
skupiska ludności polskiej, lub Rusinów przynależących do obrządku greckokatolickiego.
Wśród figur świętych przeważają przedstawienia Maryi Niepokalanej. Do najstarszych, oprócz omówionej już
figury z A
aszczowa, zaliczyć należy dwie rokokowe statuy Niepokalanej, ustawione na niskich postumentach przy ko-
ściele podominikańskim w Horodle. Z 1 połowy XIX w. pochodzą figury ustawione na postumentach zwieńczonych
klasycyzującym gzymsem zdobionym astragalem i motywem palmety. Jedna z nich stoi na wzniesieniu, przy drodze
z A
aszczowa na Kmiczyn, druga znajduje się w Żulicach. Z 2 połowy XIX w. lub z pocz. w. XX pochodzi niewielka
figura Maryi, znajdująca się na placu kościelnym w Hulczu. Sposób opracowania kamienia oraz forma postumentu
wskazują na zbieżności formalne z krzyżami wykonanymi w ośrodku bruśnieńskim. Z początku XX w. pochodzi fi-
gura Maryi ustawiona na masywnym cokole przy drodze naprzeciwko kościoła w Hulczu. Pozostałe figury datują się
już na okres po ukazie tolerancyjnym z1905 r. Wśród nich wymienić należy statuę Niepokalanej przed kościołem w
Dołhobyczowie (1910 r.), będącą wytworem profesjonalnego warsztatu rzemieślniczego, oraz ludową figurę z Jeziorni
(1911 r.). Przydrożne figury Niepokalanej występują również w Białopolu oraz w Uśmierzu (współczesna).
Obok figur Niepokalanej, dość licznie występowały przestawienia św. Jana Nepomucena, popularnego orędownika
strzegącego domostwa i zasiewy przed powodzią i nawałnicami. O popularności tego świętego w XVIII i XIX stuleciu
świadczą rozsiane po całym kraju jego figury i kapliczki. Tylko na terenie obecnego powiatu zamojskiego jest ich prze-
szło 2022. Obszar obecnego pogranicza polsko-ukraińskiego jest terenem, na którym figury te zanikały. Znakomitymi
przykładami rzez
by rokokowej są figury św. Jana Nepomucena znajdujące się w Oszczowie przed dawnym pałacem,
a obecnie przy drodze głównej, oraz w Kryłowie, przed nieistniejącym już klasztorem o.o. reformatów. Figura z Oszczowa
stoi na wysokim, masywnym, zwężającym się ku górze cokole z wtopionymi w narożach kolumnami, stanowiącymi
być może podstawy pod nieistniejącą już drobną rzez
bę figuralną (putta z atrybutami ?). Figura z Kryłowa posiada
niski cokół ujęty w narożach spływami wolutowymi, zdobiony rocaillem. Z 1881 r. pochodzi figura świętego z Rudy
Wołoskiej, ufundowana przez Teofila Bojalskiego, ustawiona na prostym, zwieńczonym wydatnym gzymsem cokole.
Datowana na 1910 r. statua św. Jana w Horoszczycach przy korycie strumyka wznosi się na dwukondygnacjowym
cokole i jest typowym przykładem ludowej rzez
by kamiennej.
W ikonografii kamiennych figur przydrożnych występują jeszcze rzez
bione wizerunki św. Tekli, popularnej
w XVIII w. orędowniczki strzegącej zagrody wiejskie przed dziką zwierzyną oraz ogniem. Zachowały się dwie ro-
kokowe figury świętej: wzmiankowana już w A
aszczowie, oraz w Tomaszowie, na dawnym przedmieściu lwowskim.
Obydwie przedstawiają postać ubraną w aktualizowaną do ówczesnej mody długą suknię z gorsetem z lwem u stóp
jako nieodłącznym atrybutem.
Do pojedynczo występujących należy zaliczyć posągi św. Antoniego (kolumna w A
aszczowie) oraz św. Mikołaja
z wilkiem w Kryłowie przy z
ródełku23.
Obok kamiennych figur świętych ustawianych na cokołach w pejzażu pogranicza spotykamy licznie występujące
kapliczki przydrożne. Przeważają wśród nich kapliczki w typie domkowym, zarówno drewniane, jak i murowane
z cegły lub kamienia. Kapliczki murowane naśladują formy kapliczek drewnianych, które często zastępowały. Dobrym
przykładem jest tu drewniana kapliczka w Kolonii Małków, która została współcześnie obmurowana silikatową cegłą
i ponownie zadaszona. W nadprożu widoczne są fragmenty drewnianego zdobionego szczytu z umieszczonym na nim
kutym krzyżem. Kapliczki murowane wzniesione są przeważnie na planie kwadratu i kryte dachem namiotowym.
Są otwarte, z figurą patrona umieszczoną we wnęce (Bełżec, Chyże, Dyniska Stare). Niektóre nawiązują do typów
kapliczek brogowych, w których dach wsparty jest w tym przypadku na czterech filarach połączonych arkadą (Narol,
Ulhówek, Stara Wieś). Najciekawszą formę architektoniczną posiada kapliczka w Starej Wsi. Jej przykrycie stanowią
skrzyżowane kalenicowo dwuspadowe daszki. Tylna ścianka jest pełna, frontowa i boczne otwarte arkadami wspar-
tymi na kolumnach. Wśród kapliczek murowanych swoją architekturą wyróżnia się także kapliczka w Szpikołosach,
wzniesiona na granicy wsi od strony Hrubieszowa. Zbudowane jest na planie kwadratu. Otynkowana, z boniowanymi
narożnikami. Do jej wnętrza prowadzą zamknięte półkoliście dwuskrzydłowe drzwi. Kapliczkę przykrywa płaski na-
miotowy dach zwieńczony smukłą wieżyczką z latarnią. Interesującą formę miała także zrujnowana obecnie kapliczka
we wsi Potoki, wzniesiona z kamienia wapiennego i cegły, posiadająca otwór drzwiowy i dwa wąskie otwory okienne.
Obecnie zachowały się jedynie ściany, bez przekrycia dachowego.
22 Zob. M. Plewa, Święty Jan Nepomucen w twórczości artystycznej i ludowej na terenie powiatu zamojskiego, Praca dyplomowa w Kate-
drze Ochrony Dóbr Kultury WSZiA w Zamościu, Zamość 2007.
23 Na temat legend związanych z tym miejscem zob. W. Zin, Zapomniane sanktuarium,  Tygodnik Zamojski , 1988, nr 35; J. Petera,
Cudowne z
ródła,  Twórczość Ludowa , 1996, nr 2, s. 13.
12
Wśród kapliczek murowanych występują, zwłaszcza na obszarze powiatu hrubieszowskiego, kapliczki przykryte
dachem dwuspadowym. Wymienić tu należy klasycystyczną kapliczkę na granicy miejscowości Chłopiatyn  Hulcze,
z niszą ujętą wtopionymi w naroża kolumnami, oraz murowaną z czerwonej cegły kapliczkę w Dołhobyczowie, wznie-
sioną w 1918 r. naprzeciwko dawnej komory celnej.
Kapliczki słupowe na badanym obszarze występują rzadko. Najstarszą, pochodzącą z XVIII wieku odnajdujemy
przy kościele Zwiastowania NMP w Tomaszowie Lubelskim. Na szerokim słupie o ściętych narożach z wywiniętymi
u góry wolutami umieszczona jest niszowa kapliczka kryta dachem namiotowym, z figurą Jezusa Nazareńskiego24.
Z tego samego okresu pochodzi kapliczka słupowa z Modrynia, ustawiona na dwukondygnacjowym cokole, zwieńczona
namiotowym dachem łamanym, z figurą Niepokalanej w niszy.
Formę słupową ma także murowana kapliczka w Krzewicy, prawdopodobnie z figurą św. Jana Nepomucena
(zachowana jedynie głowa osadzona na rurze). Wśród kapliczek słupowych wykonanych z kamienia, nawiązujących
do form drewnianych, wymienić należy typowe kapliczki słupowe z Wólki A
osinieckiej (ufundowana w r. 1849 przez
Michała Stachurskiego) i z Tomaszowa (wzniesiona w r. 1865). Obie z figurkami Niepokalanej.
Kapliczki drewniane zachowały się mniej licznie, ale ich formy architektoniczne, zwłaszcza na obszarze powiatu
hrubieszowskiego, są niezwykle bogate. Występują proste formy kapliczek domkowych, najczęściej zamkniętych i przy-
krytych dachem namiotowym (Horoszczyce, Jeziernia, A
aszczów, Majdan Górny, Siedliska  zwieńczona dodatkowo
latarnią), lub dachem dwuspadowym (Bełżec, Raciborowice, Wólka Poturzyńska). Wyróżniają się formą kapliczki
w Raciborowicach  zwieńczona cebulastymi wieżyczkami, oraz w Moniatyczach  z wysuniętym zadaszeniem wspartym
na rzez
bionych kolumienkach i centralnie umieszczoną wieżyczką zamkniętą namiotowym daszkiem. Zwraca uwagę
także kapliczka we wsi Skryhiczyn w powiecie chełmskim, wzniesiona na planie ośmioboku foremnego, zwieńczona
ośmiopołaciowym daszkiem. We wnętrzu tej kapliczki znajduje się rokokowa figura Niepokalanej.
Drewniane kapliczki słupowe należą już do niezmiernie rzadkich. Na analizowanym obszarze taką formę ma
jedynie kapliczka w Jarczowie z figurą Niepokalanej. Niezwykle rzadkie są już także umieszczane na pniach drzew
kapliczki szafkowe (odnotowana tylko w Majdanie Górnym).
Kapliczki poświęcano najczęściej Matce Bożej, umieszczając w ich wnętrzach Jej malowane lub rzez
bione wizerunki.
Najczęściej spotykamy wśród nich różnych rozmiarów statuy Niepokalanej. Wśród patronów kapliczek niemal taką samą
popularnością cieszyli się św. Antoni (5) i św. Jan Nepomucen (6). Figury świętych wykonane zostały najczęściej przez
ludowych świątkarzy. Zwrócić tu należy uwagę na dwie figury św. Antoniego trzymającego na ramieniu Dzieciątko,
znajdujące się w kapliczkach w Horoszczycach i Wólce Poturzyńskiej. Wykonane zostały z jednego lipowego kloca.
Blokowa forma, wielkość (ok. 70 cm), zbliżone rysy oraz niemal identyczny sposób operowania dłutem wskazują na
tego samego artystę. Rzez
ba z Horoszczyc datowana jest na rok 1865. W kapliczce w Wólce Poturzyńskiej, obok figury
świętego znajduje się także wykonany przez tego samego rzez
biarza klęczący anioł25.
Wśród orędowników występujących w kapliczkach i figurach przydrożnych odnajdujemy także św. Mikołaja,
czczonego w równym stopniu przez chrześcijan wschodniego i zachodniego obrządku. Wezwanie św. Mikołaja posia-
da kapliczka przy cudownym z
ródełku w Siedliskach k. Hrebennego26, kamienna płaskorzez
ba z jego wizerunkiem
znajduje się na cokołach krzyży w Korczminie i Żurawcach, o figurze św. Mikołaja z towarzyszącym mu wilkiem
pisaliśmy już wyżej.
Nie zachowała się drewniana figura Marii Magdaleny, znajdująca się w kapliczce przy słynnej sośnie Artura
Grottgera w Dyniskach Starych. We wnętrzu wzniesionej na nowo kapliczki znajduje się współczesna rzez
ba świętej
w zakonnym habicie, określana jako Maria Magdalena.
Analizując obszar pogranicza pod kątem występowania kapliczek i figur przydrożnych koncentrowano się na
obiektach dawniejszych, pomijając szereg powstających współcześnie kapliczek przydomowych i przydrożnych. Wyjątek
stanowią kapliczki, w których umieszczono dawne figury, lub które zostały odbudowane na wzór dawnych, stojących
na tym samym miejscu. Wiele spośród tych kapliczek, zwłaszcza drewnianych, posiada już nową formę. Gontowe
dachy zastąpione zostały pokryciem z blachy. Te wznoszone na nowo utraciły charakterystyczne dla budownictwa
drewnianego zdobienia i szalunki. Zmianie formy nie oparły się również budowle murowane. Jako przykład można
wymienić kapliczkę św. Antoniego w Dołhobyczowie. Posiadała ona przykrycie w formie dwuspadowego ceglanego
dachu, który zastąpiono obecnie dachem z blachy falistej z wysuniętym okapem, przysłaniającym całkowicie profilo-
wany gzyms obiegający budowlę.
24 Zapewne związana z zakonem trynitarzy, mającym w Tomaszowie swoją redempcję.
25 Autor tych rzez
b pozostaje anonimowy. Ich forma wyklucza dłuto działającego wówczas na tych terenach Józefa Zagórskiego (czynny w
latach 1850-69). Por. M. Przez
dziecka, Józef Zagórski  unicki świątkarz,  Polska Sztuka Ludowa , 1962, nr 1, s. 44-50.
26 Por. J. Petera, Cudowne z
ródła& ., s. 11.
13
Typ. 1 Typ. 2
Wśród figur przydrożnych osobną uwagę należy poświęcić krzyżom żeliwnym. Krzyże te, wykonane techniką
odlewu i ustawiane na kamiennych bądz
murowanych z cegły i otynkowanych cokołach, występują w bardzo różno-
rodnych formach. Na badanym obszarze wyodrębniono ponad 20 typów krzyży żeliwnych. Z uwagi na fakt, że nie były
one dotąd przedmiotem naukowego zainteresowania badaczy27, ich analizie poświęcimy znacznie więcej miejsca.
Na pograniczu polsko-ukraińskim spotykamy następujące typy krzyży żeliwnych:
Typ 1.
Krzyż pełny. Ramiona proste, o wystających krawędziach, dekorowane gęsto plecioną wicią akantową, zakończone
formą rozwiniętego pąku akantu. Titulus w postaci rozwiniętego zwoju w układzie poziomym z łacińskimi literami:
INRI. Na skrzyżowaniu ramion ozdobna rozeta podtrzymująca przykręcone od tyłu promienie (nie zachowane we
wszystkich egzemplarzach). Figura Chrystusa statyczna. Głowa uniesiona ku górze, dłonie z przygiętymi palcami
małym i serdecznym, stopy przybite osobno dwoma gwoz
dziami. Perizonium wysoko związane z węzłem na prawym
biodrze. Pod figurą Ukrzyżowanego okrągła tarcza ujęta wieńcem dębowym. U stóp krzyża na półkuli mały postument
podtrzymywany przez klęczące uskrzydlone putta. Na postumencie stojące postaci Maryi i św. Jana Ewangelisty oraz
klęcząca pośrodku z głową wspartą na prawej dłoni Maria Magdalena.
Ten typ należy do najbardziej rozpowszechnionych. Występuje w następujących miejscowościach:
 Horoszczyce  przy drodze na wzniesieniu na dawnym placu cerkiewnym;
 Dołhobyczów  na wzniesieniu przy drodze głównej w kierunku Oszczowa;
 Dołhobyczów  w dole za cerkwią (brak tarczy i promieni);
 Czumów  na rozwidleniu dróg (brak titulusa i tarczy);
 Kolonia Zaręka  figura Chrystusa z odłamanymi nogami.
27 Problematyką krzyży żeliwnych, głównie na cmentarzach wojennych, zajmowali się ostatnio: S. Rzadkosz, A. Garbacz-Klempka, Krzy-
że żeliwne na cmentarzach wojennych, w: XXIX konferencja naukowa z okazji Święta Odlewnika, Wydział Odlewnictwa AGH, Kraków
2005, s. 205-214. Zob. także publikacje internetowe A. Garbacz-Klempki.
14
Typ. 3 Typ. 4
 Lubycza Królewska  u wylotu dróg (uszkodzona tarcza, góra krzyża rekonstruowana);
 Narol  przy drodze w kierunku Tomaszowa, umieszczony w arkadowej kapliczce słupowej na szerokiej kwa-
dratowej podstawie, zwieńczonej płaską kopułą (brak promieni i tarczy);
 Narol Wieś  przed prywatną posesją;
 Tarnoszyn  przy drodze (brak tarczy).
Krzyże w Narolu, Narolu Wsi i Tarnoszynie różnią się od pozostałych drobnymi szczegółami. Podtrzymująca
promienie rozeta na przecięciu ramion krzyża zastąpiona została uskrzydloną główką putta, głowy postaci pod krzyżem
okalają nimby, titulus ma formę zwoju wywiniętego do wewnątrz.
Typ 2.
Krzyż pełny. Ramiona proste o wystających krawędziach, dekorowane wicią akantową. Zakończenia ramion w
formie symetrycznie rozwiniętego akantu. Titulus wycięty w ząb, wystający poza ramię krzyża, ułożony ukośnie (napis
zatarty). Na skrzyżowaniu ramion rozeta podtrzymująca promienie (na opisywanym egzemplarzu nie zachowane).
Figura Chrystusa jak w typie 1. Krzyż zakończony u dołu profilowanym cokolikiem z liśćmi akantu. U stóp krzyża po
bokach cokołu dwa putta trzymające w wyciągniętych ramionach wieńce.
Występuje tylko w Gołębiu na polu od strony Kryłowa.
Typ 3.
Krzyż pełny. Ramiona proste, dekorowane ornamentyką roślinną. Zakończenia ramion treflowe w formie sty-
lizowanego liścia o drobnych ząbkach z umieszczonymi pośrodku uskrzydlonymi główkami puttów. Na przecięciu
ramion krzyża promienista rozeta i nałożony grubo pleciony ażurowy wieniec. Figura Chrystusa masywna, głowa
uniesiona ku górze i lekko przechylona na prawe ramię. Stopy przybite osobno dwoma gwoz
dziami, perizonium zwią-
zane wysoko z węzłem pośrodku. Pod stopami Ukrzyżowanego prostokątna tarcza o wklęsło ściętych narożach, pod
nią uskrzydlona główka putta. U stóp krzyża wyrastające z przewiązanej akantowej wici skłębione postaci  zapewne
dusze w otchłani.
15
Typ. 5 Typ. 6
Występuje w następujących miejscowościach:
 A
uszków - przy drodze, zwrócony w kierunku wschodnim;
 Korhynie  przy małym zagajniku, wkopany w ziemię przy ogrodzeniu drewnianego krzyża.
Typ 4.
Krzyż pełny. Ramiona gładkie, o wystających krawędziach. Zakończenia ramion w formie wywiniętych na zewnątrz
ślimacznic, zdobione stylizowanymi motywami liściastymi. Na przecięciu ramion krzyża w narożach motyw winogrono-
wych liści oplatających ramiona i tworzących rodzaj wieńca. W wieńcu na poziomym ramieniu wysokie łacińskie litery
INRI. Figura Chrystusa masywna, z głową przechyloną na prawe ramię i uniesioną ku górze. Stopy złączone, przybite
jednym gwoz
dziem. Perizonium przewiązane dwukrotnie  luz
no pośrodku i wysoko grubym węzłem na prawym biodrze.
Pod stopami Ukrzyżowanego prostokątna tabliczka o wystających krawędziach i lekko ściętych narożach, zdobiona u góry
motywem winogronowych liści, u dołu podwójnie zwiniętymi do środka wolutami ze stylizowanym motywem liścia.
Występuje jedynie w Husynnem na rozstaju dróg.
Typ 5.
Krzyż zbliżony formą do równoramiennego. Ramiona ażurowe, wypełnione motywem serca i rombu o wklęsłych
bokach. Zakończenia ramion treflowe, ostre, z krzyżową rozetą o maswerkowej formie pośrodku. Podstawa krzyża
ujęta odwróconymi esownicami ze stylizowanej wici roślinnej, przechodzącymi wyżej w formę ostrych trójliści. Figura
Chrystusa małych rozmiarów. Dłonie otwarte, stopy przybite osobno dwoma gwoz
dziami, perizonium przewiązane
w pasie sznurem i opuszczone wzdłuż lewego boku.
Występuje w następujących miejscowościach:
 Czerniczyn  na skrzyżowaniu dróg przy wylocie na Metelin;
 Kadłubiska  przy polnej drodze na Horoszczyce.
Na krzyżu z Kadłubisk pod stopami Chrystusa znajduje się postać w krótkiej tunice, trzymająca w uniesionej
dłoni kielich.
16
Typ. 7 Typ. 8
Typ 6.
Krzyż pełny. Ramiona wąskie, o krawędziach wykończonych do wewnątrz schodkowym gzymsem, zdobione
wstęgową plecionką z elementami rozet i wici roślinnej. Przy końcach ramion motyw kampanuli. Ramiona krzyża
zakończone formą gzymsowanych spłaszczonych trójkątnych tympanonów. Titulus w postaci zwoju w układzie pio-
nowym z łacińskimi literami: IN/RI. W zewnętrznych narożach krzyża promienie. Figura Chrystusa smukła, głowa
lekko uniesiona ku górze, przechylona na prawe ramię. Dłonie z przygiętymi palcami małym i serdecznym. Stopy
przybite osobno dwoma gwoz
dziami, perizonium przewiązane luz
no sznurem, podpięte wysoko przy prawym biodrze
grubym węzłem. Pod stopami Ukrzyżowanego owalna wypukła tarcza ujęta wieńcem z kwiatów maku i makówek,
przewiązana u dołu wstęgą.
Występuje jedynie w Kadłubiskach, przy drodze w kierunku Dołhobyczowa.
Typ 7.
Krzyż ażurowy. Ramiona wypełnione motywami kwiatów. Zakończenia ramion treflowe, wypełnione wewnątrz
ażurową, symetryczną dekoracją w formie wychodzących na zewnątrz liści akantu z elementem drobnego trójliścia
na zakończeniu. Na przecięciu ramion promienista rozeta, pośrodku chusta Weroniki z cyrylickimi literami: I&I.
Figura Chrystusa esowato wygięta, korpus naprężony, głowa opuszczona w dół, pochylona na prawe ramię. Stopy
przybite osobno dwoma gwoz
dziami, perizonium luz
no przerzucone przez sznur, spięte w węzeł przy prawym biodrze
i odchylone do tyłu. Pod stopami Ukrzyżowanego owalna wypukła tarcza, jak w typie 6.
Występuje w Kadłubiskach, przy drodze w kierunku Dołhobyczowa, obok krzyża omówionego wyżej.
Typ 8.
Krzyż ażurowy. Ramiona wypełnione motywem wici akantowej. Zakończenia ramion treflowe, wypełnione we-
wnątrz ażurową symetryczną dekoracją w formie wychodzących poza obramienia liści akantu z elementem drobnego
trójliścia na zakończeniu krzyża. Na przecięciu ramion promienista rozeta z chustą Weroniki pośrodku z łacińskimi
literami: IN/RI. Figura Chrystusa z głową opuszczoną i przechyloną na prawe ramię, stopy przybite osobno dwoma
17
Typ. 9 Typ. 10
gwoz
dziami. Perizonium faliście udrapowane, przerzucone przez sznur i wysoko zebrane z prawego boku. Podstawa
krzyża w formie architektonicznej, zwieńczona profilowanym gzymsem. Na nim dwie alegoryczne postaci w krótkich
tunikach, wsparte ramionami o przytwierdzoną do krzyża okrągłą tarczę. Krzyż nawiązuje formą do omówionego w
typie 7.
Występuje w Dołhobyczowie, przy wylocie drogi w kierunku Oszczowa.
Typ 9.
Krzyż pełny. Ramiona dekorowane motywem suchej wici akantowej, rozszerzają się na przecięciu tworząc krzyż
gwiaz
dzisty. Poziome ramię symetrycznie zwęża się łukowato i rozszerza przechodząc w krzyżowe zakończenia
ze stylizowanych motywów roślinnych. Pionowa belka w górnej części przechodzi w ażurową gotycką wimpergę
zwieńczoną kwiatonem. Figura Chrystusa z głową uniesioną ku górze i przechyloną na prawe ramię. Stopy złączone,
przybite jednym gwoz
dziem. Perizonium związane grubym węzłem przy prawym biodrze. Podstawa krzyża w formie
architektonicznej z dwoma rzędami przypór zwieńczonych pinaklami z kwiatonem. W płycinie u podstawy krzyża
postać z kielichem w uniesionej dłoni.
Występuje na przedmieściu Hrubieszowa, przy drodze od strony Chełma.
Typ 10.
Krzyż pełny. Ramiona płaskie, zdobione poziomymi gęstymi regularnymi rowkami i łodygą z płaskimi szerokimi
liśćmi. Ramiona krzyża zakończone formą szerokiego płaskiego gzymsu. Titulus w postaci tabliczki wywiniętej do
środka i na zewnątrz z łacińskimi literami INRI. Na przecięciu ramion nałożone od tyłu promienie. Figura Chrystusa
smukła, głowa lekko uniesiona ku górze i pochylona na prawe ramię, stopy przybite osobno dwoma gwoz
dziami.
Perizonium krótkie, przewiązane na biodrach sznurem, osłaniające przyrodzenie i zebrane z prawego boku. Podstawa
krzyża w formie małego cokołu.
Występuje w Honiatynie w centrum wsi.
18
Typ. 11 Typ. 12
Typ 11.
Krzyż o wydłużonej formie, mały. Ramiona pełne, obwiedzione gzymsowanymi krawędziami, zdobione poziomym
regularnym rowkowaniem. Zakończenia ramion przechodzące w formę kwadratów o ściętych wklęsłych narożach
z akantową rozetą pośrodku. Na przecięciu ramion krzyża analogiczna rozeta. Titulus w postaci rozwiniętego pionowo
zwoju z łacińskimi literami: IN/RI. Wizerunek Chrystusa o prostej formie. Dłonie zaciśnięte, głowa lekko pochylona
na prawe ramię, stopy przybite osobno dwoma gwoz
dziami. Perizonium krótkie, układające się faliście, zebrane przy
prawym biodrze. Krzyż na niskiej gzymsowanej podstawie, w dolnej części zdobiony kanelurami.
Występuje w następujących miejscowościach:
 Honiatyn  wtórnie przybity do pnia drzewa (brak zakończenia pionowej belki);
 A
ukawica  osadzony w krzyżu betonowym.
Typ12.
Krzyż pełny. Ramiona wąskie, zakończone treflowo i obwiedzione wystającymi krawędziami, gładkie. Figura
Chrystusa ekspresyjna, z głową pochyloną w kierunku prawego ramienia, stopy przybite osobno dwoma gwoz
dziami.
Perizonium bogato udrapowane, przewiązane sznurem i zebrane wysoko przy lewym biodrze. Od stóp Chrystusa
w górę krzyż ujmuje ażurowa wić akantowa tworząca formę serca, z prawej wychodząca na poprzeczne ramię krzy-
ża, z lewej oplatająca je od tyłu, zakończona od góry otwartym esowato ułożonym motywem roślinnym. Podstawa
krzyża gzymsowana, płaska, zdobiona u nasady rozchylonym pąkiem akantu, z którego wychodzą esowate łodygi i
sucha makówka.
Występuje w Korniach na placu cerkiewnym.
19
Typ. 13 Typ. 14
Typ 13.
Krzyż pełny. Ramiona wąskie, obwiedzione wystającymi krawędziami, dekorowane wicią suchego akantu.
Zakończenia ramion w postaci małych wolut przechodzących w uskrzydlony sercowaty kartusz i półokrągłą wień-
czącą muszlę. Przecięcie ramion zdobione formą lekko wystającej rozety. Figura Chrystusa z głową uniesioną ku
górze, lekko przechyloną na prawe ramię. Stopy przybite osobno dwoma gwoz
dziami. Perizonium przeplecione
sznurem, zebrane wysoko i luz
no zwieszone przy prawym biodrze. Pod stopami Ukrzyżowanego okrągła tarcza
ujęta wieńcem z bluszczu. Podstawę krzyża tworzy architektoniczny cokół z tympanonem, w którego płycinie
umieszczono wzlatujące putto trzymające w dłoniach krzyż i kielich z hostią. Powyżej w owalnym wieńcu postać
anioła w krótkiej tunice.
Występuje w Krzewicy na rozwidleniu dróg.
Typ14.
Krzyż o wyokrąglonych, ażurowych ramionach, zdobionych ornamentem kandelabrowym z wicią akantową.
Zakończenia ramion trójdzielne o rozszerzającej się formie zwieńczone trójlistnie z ażurowymi prześwitami w kształ-
cie gotyckich rybich pęcherzy. Na przecięciu ramion akantowa rozeta podtrzymująca przykręcone od tyłu promienie.
Figura Chrystusa z głową uniesioną ku górze z lekkim przechyleniem na prawe ramię. Stopy przybite osobno dwoma
gwoz
dziami. Perizonium przeplecione sznurem, zebrane wysoko i luz
no zwieszone przy prawym boku (jak w typie 13).
Podstawa krzyża w formie ażurowej architektonicznej kapliczki ujętej dwiema kolumnami zakończonymi pinaklami,
zwieńczonej wimpergą z kwiatonem wypełnioną gotyckim maswerkiem. W kapliczce postać kobiety wspartej o krzyż
z kielichem w uniesionej dłoni  alegoria Wiary.
Występuje w Lipiu przy drodze na tle pól.
20
Typ. 15 Typ. 16
Typ 15.
Krzyż ażurowy. Ramiona podzielone astragalowym wałkiem na kwadratowe pola wypełnione liśćmi tworzącymi
formę krzyża. Na przecięciu ramion rozeta akantowa, zamknięta w kwadratowej ramce. Ramiona krzyża zakończone
ażurowymi, wywiniętymi w małżowinę wolutami zakończonymi grzebieniem. Figura Chrystusa jak w typie 13 i 14.
Podstawę krzyża tworzą dwie niskie kolumny na kwadratowych bazach zwieńczone wydłużonymi kapitelami palme-
towymi.
Występuje w Machnowie Starym przy drodze głównej.
Typ 16.
Krzyż ażurowy o nieregularnej formie i krawędziach zdobionych spłaszczonymi wolutami. Zakończenia ramion
w postaci kartusza ujętego wolutami z małymi kulami w zwieńczeniu. Zwieńczenie pionowej belki rozszerzające się
ku górze, następnie strzeliście zwężone, zdobione motywem gotyckiej czołganki. Titulus w formie skośnie ułożonego
wąskiego zwoju z literami łacińskimi: INRI. Na przecięciu ramion ażurowa płatkowa rozeta. Postać Chrystusa smu-
kła, z głową uniesioną do góry i odchyloną na prawe ramię. Stopy przybite osobno dwoma gwoz
dziami, perizonium
przerzucone przez sznur i zebrane z prawego boku. Podstawa krzyża kulista ze stojącą figurą Maryi adorowanej przez
dwa putta.
Występuje w Machnowie Starym przed prywatną posesją.
Typ 17.
Krzyż pełny, o wystających profilowanych do wewnątrz krawędziach. Ramiona dekorowane suchą wicią akantową.
Zakończenia ramion w kształcie czteroliścia o półkolistych formach z rozetą pośrodku. Figura Chrystusa mała, być
może wtórnie umieszczona. Podstawa krzyża w kształcie kuli z dwoma klęczącymi puttami po bokach. Na niej, na
gzymsowanej podstawie stojące postaci Maryi i św. Jana oraz klęcząca pośrodku Maria Magdalena (jak w typie 1).
Występuje w Ulhówku przed prywatną posesją.
21
Typ. 17 Typ. 18
Typ 18.
Krzyż ażurowy. Ramiona wypełnione stylizowanymi motywami roślinnymi w wydłużonej, dwustronnie
zamkniętej ostrołukowo ramce. Połączenia ramion pełne, zdobione przytwierdzonymi od tyłu promieniami.
Zakończenia w formie rozety z pełnego kwiatu róży ujętej liśćmi. Postać Chrystusa z głową przechyloną na prawe
ramię, stopy przybite osobno dwoma gwoz
dziami. Perizonium gęsto udrapowane, krótkie, przewieszone przez
sznur i zebrane z prawego boku. Pod stopami Ukrzyżowanego okrągła tarcza ujęta liściastym wieńcem. U podstawy
krzyża w ażurowej ramie figura Maryi ze skrzyżowanymi na piersiach dłońmi otoczona girlandą z polnych kwiatów
(maki, dzwoneczki, róże).
Występuje w Żurawcach przy drodze do cerkwi.
Typ 19.
Krzyż ażurowy o wąskich ramionach wypełnionych motywem wici akantowej. Zakończenia ramion w kształcie
kwadratów o ściętych narożach i wklęsłych bokach, wypełnione esowato zawiniętą wicią akantu. Figura Chrystusa
jak w wariantach 13 i 14. U stóp Ukrzyżowanego okrągła tarcza ujęta wieńcem laurowym. W podstawie krzyża figura
Maryi.
Występuje w Bełżcu.
Typ 20.
Krzyż pełny. Ramiona wąskie, obwiedzione wystającymi krawędziami. Na skrzyżowaniu ramion schodkowy
uskok tworzący kwadrat z rozetą pośrodku. Na zakończeniach ramion rozety zwieńczone trójliściem. Podstawa
krzyża w formie architektonicznej arkady ujętej pilastrami i zamkniętej łukiem półpełnym z klęczącymi na gzymsie
22
Typ. 19 Typ. 20
uskrzydlonymi puttami. Figura Chrystusa z głową przechyloną na prawe ramię. Perizonium przerzucone przez sznur
i związane grubym węzłem przy prawym biodrze. Stopy przybite osobno dwoma gwoz
dziami.
Występuje w Krzewicy.
Typ 21.
Krzyż z ażurowymi ramionami wypełnionymi rodzajem maswerku. Ramiona zakończone formą krzyża równo-
ramiennego z elementami gotyckiego kwiatonu. U podstawy zdobienia ażurową plecionką tworzącą formę ósemki.
Figura Chrystusa mała, zapewne wtórna. Krzyż osadzony na żeliwnej podstawie dawnego austriackiego słupa gra-
nicznego w miejscu jego ustawienia.
Występuje w Jarczowie.
Obok bogato zdobionych żeliwnych odlewów występują także krzyże żeliwne o prostych formach, pozbawione
dekoracji roślinnej. Występują one w różnych proporcjach i kształtach podstawy, a ich jedyną dekoracją są ozdobne
zakończenia ramion.
Występują w następujących miejscowościach:
 Horodło  na skrzyżowaniu dróg dojazdowych do centrum (gładki z wystającymi krawędziami);
 Dołhobyczów  przy drodze dojazdowej od strony Gołębia (ramiona zakończone kulami;
 Małków Kolonia  na skrzyżowaniu dróg Mircze  Kryłów  Dołhobyczów  Hrubieszów (ramiona zakończone
kulami);
23
 Matcze  przy drodze, na prywatnej posesji (pra-
wosławny, z dodatkową ukośną belką poprzeczną, na kuli,
ramiona zakończone prostymi gzymsowanymi płytami,
figura Chrystusa masywna, lana z żeliwa);
 Witków  za skrzyżowaniem w kierunku A
aszczowa
(wysmukły, na żeliwnym, schodkowym postumencie,
z ramionami zakończonymi płytką z elementem tral-
kowym.
Wymienione formy żeliwnych krzyży występo-
wały w charakterze figur przydrożnych na granicach
miejscowości oraz na rozstajach dróg. Należy pamiętać,
że miały one także inne przeznaczenie. Te same formy
żeliwnych krzyży odnajdujemy na cmentarzach, gdzie
pełniły funkcje pomników nagrobnych. Umieszczona
na krzyżu tarcza służyła wówczas do wypisania infor-
macji o zmarłym. Na pierwotny sepulkralny charakter
tych krzyży wskazuje ich ikonografia. Obok występu-
jących u stop krzyża postaci związanych tradycyjnie ze
sceną Ukrzyżowania, jak Maryja, św. Jan Ewangelista
czy płacząca Magdalena, występują w kilku przypad-
kach postaci alegoryczne. Często pojawia się Wiara
pod postacią kobiety z krzyżem i kielichem w dłoni,
lub wzlatujące putto, trzymające te same atrybuty. Do
symboliki związanej ze śmiercią z zmartwychwstaniem
należą również występujące w zdobieniu krzyży motywy
roślinne: wieńce z liści lauru i dębu  symbole męstwa
Typ. 21
i odniesionego zwycięstwa, kwiaty maku i suche maków-
ki  symbolizujące sen i zmartwychwstanie28, bluszcz
 symbol nieśmiertelności29. Interesująca w tym kontekście jest pojawiająca się w kilku przypadkach pod stopami
ukrzyżowanego Chrystusa spoglądająca w górę postać z kielichem w uniesionej dłoni. Przypuszczamy, iż może to
mieć związek z popularną w okresie romantyzmu apokryficzną legendą o Świętym Graalu, kielichu używanym
podczas Ostatniej Wieczerzy, do którego Józef z Arymatei zebrał krew, która spłynęła z boku Jezusa. Kielich ten
stał się kielichem życia wiecznego i symbolem nieśmiertelności30.
Obok treści ikonograficznych warto zwrócić uwagę na postumenty, na których mocowane są krzyże. Wykazują
one zróżnicowanie pod względem obszaru występowania. Na terenach powiatu hrubieszowskiego, objętych zaborem
rosyjskim, postumenty pod krzyże żeliwne wykonane są z otynkowanej cegły. Są masywne, szerokie, najczęściej
dwustopniowe. Na terenach objętych zaborem austriackim  wschodnie obszary powiatu tomaszowskiego  krzyże
osadzone są zazwyczaj na wąskich cokołach wykonanych z kamienia, będących zapewne nawiązaniem do tradycyjnej
formy bruśnieńskiej kamieniarki.
Krzyże żeliwne nie wyczerpują bogatego repertuaru figur przydrożnych pogranicza. Wspomnieć należy także
o nielicznych wprawdzie, ale interesujących formalnie krzyżach metalowych, wykonanych przez lokalnych kowali.
Zagadnieniu temu poświęcił sporo uwagi w cytowanym już gruntownym opracowaniu Alfred Gauda31. Niewiele można
dodać do uzupełnienia tych badań, tym bardziej, że nie zajmowaliśmy się osobno krzyżami wieńczącymi budowle ko-
ścielne i kaplice, a jedynie formą krzyży przydrożnych. W tej grupie należy wspomnieć o bardzo interesującym krzyżu
przydrożnym z Liwcza. Osadzony w kamiennym niskim cokole krzyż wykonany jest z metalowych kwadratowych
prętów, wygiętych na zakończeniach ramion w formę trójlistną. Ażurowe ramiona krzyża wzmocnione są pośrodku
dodatkowym prętem, do którego przymocowane są drobne, rzadko ułożone esowate motywy. Na przecięciu ramion
28 Por. W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 1990, s. 217-218.
29 Tamże, s. 26-27.
30 Por. M. Lurker, Słownik obrazów i symboli biblijnych, Poznań 1989, s. 192-193.
31 A. Gauda, Ludowe krzyże&
24
krzyże umieszczona jest okrągła blaszana tarcza z ażurowo wyciętym hierogramem IHS, a u góry również ażurowy titulus
z inicjałami INRI. W narożach pięciopalczaste promienie ze sklepanych na końcach okrągłych prętów. Umieszczona
na krzyżu figura Chrystusa nie została odlana, ale wykuta z żelaza, co jest bardzo rzadko spotykaną formą.
Częściej spotykane są krzyże wykonane z żelaznego płaskownika. Przykładem jest krzyż na postumencie we wsi
Sulimów. Jest ażurowy, o wąskich ramionach wykonanych z dwóch złączonych ze sobą ostro na zakończeniach pła-
skowników, wzmocnionych rzadko wstawionymi poprzeczkami. Zakończenia ramion w postaci ostro zakończonych
wąsatych form. Na przecięciu ramion dwie okrągłe tarcze z potrójnymi esowato giętymi promieniami.
Z płaskownika wykonany jest także krzyż wieńczący figurę przydrożną we wsi Grobelki. Jest bardziej ozdobny,
zakończony na końcach ramion trójliściem, o krawędziach wywiniętych do środkach i złączonych klamrą. Pośrodku
ramion krzyża wpuszczony jest skręcony pręt, podobnie jak pojedyncze promienie w narożach. Pionowe ramię krzyża
ujęte jest u dołu esowato skręconymi wolutami. Figurę Chrystusa osłania półkolisty daszek.
Większość ustawianych obecnie krzyży żelaznych zatraciła już swój ludowy, kowalski charakter. Wykonywane
są przeważnie z rur wodociągowych, rzadko posiadają dodatkowe zdobienia w postaci promieni (Kornie, Żurawce,
Holendry) czy ozdobnych zakończeń ramion (Bełżec  Górna Budka, Prehoryłe). Ludowe kowalstwo artystyczne
odeszło w przeszłość, pozostawiając jedynie mgliste ślady dawnej świetności.
Obraz usianego kapliczkami i krzyżami przydrożnymi obszaru ukazuje prezentowany album. Ilość i charakter
występujących tu form oraz ich różnorodność nie są przypadkowe. Obszar dzisiejszego pogranicza polsko-ukraińskiego,
począwszy od I rozbioru Polski w 1772 r., był obszarem ciągle zmieniających się granic32. Ustawiane tu figury strzegły
więc nie tylko pól i domostw, ale także wyznaczały granice państw i religii. Do dziś spotykamy w pejzażu krzyże, które
zostały umieszczone na dawnych austriackich słupach granicznych (Jarczów, Prehoryłe), będące świadkami trudnej
historii tych ziem. Obok stojących dumnie majestatycznych figur i krzyży wyznaczających granice wsi i pól spotykamy
małe kapliczki ukryte w konarach drzew lub w leśnej polanie, ukryte przed wzrokiem carskiego urzędnika, usiłującego
wykorzenić z tradycji i sumień wiarę ojców. To wszystko jest historią tego miejsca. Historią napisaną wiarą miejscowego
ludu. Wiarą prostą, ale głęboką, która  jak pisał Tadeusz Seweryn   & daje się odczytać z krajobrazu wsi polskiej,
z dróg polnych, drzew sędziwych, z cmentarzy i mogił 33. Ten krajobraz należy zatrzymać i przekazać jako unikalne
dziedzictwo pokoleniom, zanim będzie za póz
no.
32 Szeroko opisuje ten problem J. Feduszka,  Gdzie słońce wschodzi& , s. 5-19.
33 T. Seweryn, Kapliczki i krzyże& , s. 8.
25