W skutek postępu technicznego, bardzo szybko wzrosło niebezpieczeństwo, które wiąże się ciągle wzrastającym stężeniem związków chemicznych w środowisku. Każdy z nas jest narażony na wpływ różnych substancji, które znajdują się w naszym najbliższym otoczeniu: w wodzie, glebie, żywności, w domu, miejscu pracy lub nauki. Wiele substancji i preparatów chemicznych wykazuje właściwości toksyczne i negatywnie wpływa na organizm człowieka. Niektóre związki chemiczne mogą powodować zaburzenia równowagi biochemicznej oraz funkcji fizjologicznych organizmu, a inne mają niebezpieczny wpływ na psychikę człowieka.
Niebezpieczne substancje chemiczne są jednymi z najpowszechniejszych czynników szkodliwych w środowisku pracy. Występują w postaci gazów, par, cieczy lub ciał stałych. W warunkach narażenia zawodowego wchłanianie substancji zachodzi przede wszystkim przez drogi oddechowe, ale również przez skórę i z przewodu pokarmowego, stąd tak istotne są sposoby ochrony przed niekorzystnymi skutkami działania tych substancji.
Substancje chemiczne pojawiają się w procesie produkcji, przetwarzania, stosowania, stając się źródłem zanieczyszczenia powietrza na stanowiskach pracy i zagrożeniem dla pracowników. Reakcja organizmu na działanie substancji i preparatów chemicznych zależy od ich właściwości fizykochemicznych, drogi wchłaniania, wielkości dawki i okresu narażenia, a także od takich cech organizmu, jak płeć, wiek, ogólny stan zdrowia czy też indywidualnych predyspozycji organizmu.
Substancje chemiczne ze względu na szkodliwe efekty powodowane w żywych organizmach klasyfikujemy do następujących grup:
bardzo toksyczne - substancje działające bardzo toksycznie po połknięciu, w kontakcie ze skórą, w wyniku wchłaniania przez drogi oddechowe. Zagrażają powstaniem bardzo poważnych, nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia człowieka,
toksyczne - substancje działające toksycznie po połknięciu, w kontakcie ze skórą, w wyniku wchłaniania przez drogi oddechowe. Zagrażają powstaniem bardzo poważnych, nieodwracalnych zmian stanie zdrowia człowieka,
szkodliwe - substancje działające szkodliwie po połknięciu, w kontakcie ze skórą, w wyniku wchłaniania przez drogi oddechowe. Możliwe ryzyko powstania nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia człowieka,
żrące - substancje, które powodują poważne oparzenia,
drażniące - związki chemiczne, działające drażniąco na błony śluzowe oczu i dróg oddechowych oraz skórę (np. amoniak, chlor, tlenki azotowe, fluorowodór, kleje, rozpuszczalniki, związki ftalowe i inne),
uczulające - związki chemiczne wywołujące uczulenia (alergie) najczęściej na skórze człowieka, po jej zetknięciu się z nimi (np. stany zapalne, wypryski) lub też zmiany w układzie oddechowym (np. związki chromu, niklu, kobaltu, formalina, fenol),
rakotwórcze - związki chemiczne, które mogą spowodować niekontrolowany wzrost komórek prowadzących do zmian nowotworowych (np. azbest, benzen, arsen, produkty ropopochodne),
mutagenne - związki chemiczne powodujące trwałe zmiany w materiale genetycznym przekazywanym następnym pokoleniom (np. iperyt, formalina, benzen, kwas azotowy itp.),
działające szkodliwie na rozrodczość - substancje chemiczne powodujące obniżenie płodności u mężczyzn (np. benzen, ołów) lub poronienia u kobiet (np. rozpuszczalniki organiczne).
Substancje chemiczne działają na organizm człowieka miejscowo i układowo, a ich nasilenie może mieć charakter ostry lub przewlekły.
Miejscowe działanie substancji chemicznych to głównie działanie żrące i drażniące. Powstaje w wyniku bezpośredniego kontaktu substancji chemicznych ze skórą, błonami śluzowymi oczu i górnych dróg oddechowych.
Kontakt oczu z substancjami chemicznymi, takimi jak kwasy, zasady czy rozpuszczalniki powoduje stany chorobowe o zróżnicowanym nasileniu poczynając od szczypania i łzawienia do trwałej utraty wzroku. Niektóre substancje chemiczne o działaniu drażniącym stykając się ze skórą, mogą niszczyć jej warstwę ochronną, powodując wysuszenie, chropowatość i owrzodzenie, stany chorobowe wywołane przez nie określa się jako wyprysk z po drażnienia.
Bezpośrednie działanie gazów lub pyłów drażniących na drogi oddechowe wywołuje w nich stany zapalne, które obejmują różne ich odcinki. Gazy i pary m.in. amoniak, chlorowodór, fluorowodór, formaldehyd kwasu octowy powodują zmiany w górnych drogach oddechowych, które objawiają się w postaci kaszlu, czy kichania przy mniejszych stężeniach, a przy dużych może nawet dochodzić do skurczu głośni i oskrzeli. Fosgen i tlenki azotu wywołują bezpośrednie zmiany w tkance płucnej, powodując obrzęk płuc (pojawienie się wysięku w płucach) objawiające się kaszlem, sinicą oraz odkrztuszaniem dużych ilości śluzu.
Działanie układowe substancji chemicznych to działanie powodujące czynnościowe lub morfologiczne zmiany w poszczególnych układach lub narządach człowieka m.in. w ośrodkowym i obwodowym układzie nerwowym, układzie oddechowym, wątrobie, nerkach, układzie sercowo-naczyniowym itd. Zależnie od stężenia i wchłoniętej do organizmu dawki różny będzie stopień ciężkości zmian i czas potrzebny do ich wywołania. Na ośrodkowy układ nerwowy działają między innymi pary rtęci i ołów, a układ krwiotwórczy - np. benzen i jego homologi. Natomiast do związków uszkadzających wątrobę należą m. in. nitrozwiązki
Substancje chemiczne mogą również działać uczulająco na skórę i drogi oddechowe. Mechanizm działania tych substancji ma charakter układowy, gdyż zaatakowany zostaje układ immunologiczny człowieka, ale objawy narażenia są podobne do działania miejscowego. Choroby uczuleniowe skóry noszą one nazwę wyprysku kontaktowego uczuleniowego i występują u pracowników mających bezpośredni kontakt m. in. z terpentyną, żywicami epoksydowymi, wyrobami gumowymi, niklem, kobaltem, formaliną, barwnikami anilinowymi i olejkami eterycznymi.
Likwidacja lub ograniczenie oddziaływania na pracowników i środowisko szkodliwych substancji chemicznych jest obowiązkiem każdego pracodawcy, natomiast pracownicy powinni stosować się do wszystkich ustalonych procedur. Eliminowanie wpływu tych substancji na zdrowie człowieka uzyskuje się za pomocą różnych metod (technicznych lub organizacyjnych), których głównym zadaniem jest ograniczenie lub likwidacja źródeł zagrożeń chemicznych.
Metody te obejmują:
zmiany w procesach technologicznych,
automatyzacja, robotyzacja i hermetyzacja procesów technologicznych,
stosowanie środków ochrony zbiorowej,
izolacja stanowisk pracy,
prawidłowe magazynowanie oraz likwidacja odpadów,
rotacja, skrócony i limitowany czas pracy,
stosowanie środków ochrony indywidualnej,
egzekwowanie przestrzegania przepisów bhp,
profilaktyka medyczna i przestrzeganie zaleceń służby medycyny pracy.
Bibliografia:
Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy, http://www.ciop.pl/
E-Szkoła, Innowacyjna Szkoła Zawodowa, http://www.isz-portal.wodip.opole.pl/
Materiały dydaktycznie dla studentów kierunku Zastosowania Fizyki w Biologii i Medycynie, http://brain.fuw.edu.pl/edu/
Praca i Zdrowie, http://www.pracaizdrowie.com.pl/