WYKŁAD 11

EMOCJE

I. ROLA EMOCJI W ŻYCIU CZŁOWIEKA

Czy brak miłości i uczucia może przeobrazić dziecko w karła?

To pytanie stawiają Philip G. Zimbardo i F. L. Ruch w książce „Psychologia i życie” zastanawiając się nad podstawowymi zagadnieniami psychologii dotyczącymi psychiki i zachowania się człowieka, które wiążą się z tzw. problemem psychofizycznym.

Pamiętamy, że problem psychofizyczny, a więc problem dotyczący związku między fizyczną wielkością bodźców a naszymi psychicznymi doznaniami odgrywał istotną rolę w rozważaniach nad spostrzeżeniami. Rozważaliśmy go badając tzw. funkcję psychofizyczną, opisującą relację odległości fizycznej względem różnych miast świata do naszej subiektywnej, wyskalowanej do nich odległości (badania G. Ekmana).

Problem psychofizyczny - problem stosunku tego, co cielesne do tego, co duchowe - odgrywa ważną rolę w rozstrzygnięciach wielu światopoglądowych problemów podejmowanych przez psychologię poznawczą, na przykład dyskutowanego zażarcie problemu, czy komputery mogą mieć świadomość?

Modyfikując pytanie Zimbarda, możemy zapytać: czy procesy psychiczne mogą oddziaływać na fizyczne, czy psychika może oddziaływać na ciało?

Pójdźmy tym tropem i rozważmy przypadek opisany przez Zimbardo i Ruch.

W XIII w. na Sycylii panował król Fryderyk II, , który wierzył, iż ludzie przychodzą na świat z wodzoną znajomością jednego ze starożytnych języków. Uważał, że ta znajomość jest jednak przytłumiona nauką języka ojczystego i gdyby dzieci go nie uczono, wówczas mogłyby zacząć mówić łaciną lub greką.

Chcąc się przekonać o prawdziwości swoich przypuszczeń, polecił pewną liczbę noworodków odebrać matkom i powierzyć opiece mamek, którym jednak zabronił odzywać się do nich, tak by nie słyszały mowy ojczystej.

Jaki był rezultat tego eksperymentu?

Kroniki historyczne powiadają, iż „trudził się on na próżno, ponieważ wszystkie dzieci umarły. Nie mogły bowiem żyć bez pieszczot, radosnych twarzy i czułych słów swoich przybranych matek”

Czy rzeczywiście deprywacja emocji spowodowała takie katastrofalne następstwa? Czy brak uczuć może doprowadzić do zmian fizycznych i spowodować upośledzenie dzieci? Czy zatem psychika może wpływać na ciało?

Przyjrzyjmy się przypadkom, na które powołuje się Zimbardo i Ruch :

W 1760 r. hiszpański duchowny napisał „w domu podrzutków dzieci stają się osowiałe i wiele z nich umiera ze smutku”.

W 1915 r. lekarz ze szpitala Johna Hopkinsa (USA) podał, iż mimo właściwej opieki lekarskiej 90% niemowląt przyjętych do sierocińców w Baltimore umiera w ciągu pierwszego roku.

W wyniku badań podłużnych nad wpływem hospitalizacji niemowląt (1935-1943), Margaret Ribble stwierdziła u nich objawy zaburzeń fizjologicznych (biegunki, zmniejszenie napięcia mięśniowego, brak apetytu), co skłoniło ją do postawienia tezy, że brak normalnej opieki ze strony matek stanowi prawdziwą deprywację, która może niemowlęciu wyrządzić szkodę o charakterze psychologicznym, jak i biologicznym.

W późniejszych badaniach R. Spitz i K. Wolf (1946) przeanalizowali historię 91 niemowląt z domu podrzutków w USA i Kanadzie. Stwierdzili występowanie u tych dzieci objawów niepokoju, bezsenności, odrętwienia, opóźnień w rozwoju fizycznym, niedowagi. Jak wykazali, pomimo dobrego wyżywienia i troskliwej opieki lekarskiej 34 spośród 91 niemowląt zmarło, większość w okresie 7-12 miesiąca życia

Spektakularne analizy przeprowadził L. Gardner (1971 i 1982) nad dziećmi o niskim wzroście. Zbadał on sześcioro karłowatych dzieci charakteryzujących się niedowagą i opóźnionym rozwojem kostnym. Wszystkie te dzieci pochodziły z rodzin charakteryzujących się zobojętnieniem emocjonalnym i brakiem normalnej więzi uczuciowej.

Stan tych dzieci określił Gardner terminem „karłowatości deprywacyjnej” (deprivation dwarfism). Okazało się, że dzieci przybierają na wadze i zaczynają rosnąć, gdy zabierze się je z sierocińca.

Jednak „długotrwałe podleganie ...deprywacji we wczesnym okresie życia pozostawia trwałe ślady na wzroście dziecka, jego intelekcie i osobowości”

Mechanizm fizjologiczny tych zmian jest następujący: w przypadku deprywacji emocjonalnej podwzgórze nie wywiera wpływu na przysadkę mózgową, która normalnie wydziela hormon wzrostu. Gardner (1972, s. 82) pisze, że „karłowatość deprywacyjna stanowi konkretny przykład - „eksperyment natury” - jeśli tak można powiedzieć, który ukazuje subtelność, złożoność i decydujące znaczenie interakcji niemowlę-rodzice”

Nowsze badania wykazują, że jeśli takie dzieci umieści się w rodzinie zastępczej - rosną one około 20 cm w ciągu roku, podczas gdy norma wynosi 6 cm.

Inne przekonujące argumenty na rzecz wpływu pozytywnych emocji na rozwój organizmów pochodzą z badań H.F. Harlowa.

Zdjęcie zrobione w czasie eksperymentów przedstawia małpie niemowlę tulące się do sztucznej matki.

Małpki takie, gdy dorastały, rzadko łączyły się w pary, a gdy miały już dzieci - rzadko opiekowały się nimi i troszczyły o nie, wykazując brak uczuć macierzyńskich.

Czym są te potężne procesy, które wywierają wpływ na zachowanie się człowieka i co się składa na proces emocjonalny?

Specyfiką procesów emocjonalnych jest:

• „wykrywanie”, identyfikowanie własności obiektów i zdarzeń, które mają znaczenie dla człowieka,

• mobilizowanie jego do odpowiednich reakcji wobec tych przedmiotów i zdarzeń.

Warto się zastanowić, na czym polega różnica między emocjami a innymi procesami psychologicznymi, na przykład procesami poznawczymi?

Można wyróżnić trzy aspekty różniące te procesy.

1. Procesy poznawcze:

Umożliwiają tworzenie reprezentacji poznawczych rzeczywistości, dzięki którym wiemy, jaki jest ten świat niezależnie od nas, umożliwiają, między innymi, tworzenie planów działania Charakteryzują się przetwarzaniem informacji

2. Procesy emocjonalne:

Dotyczą tych cech rzeczywistości, które mają dla człowieka pozytywne lub negatywne znaczenie. Prowadzą do zmian energetycznych w organizmie oraz do powstania tak zwanych tendencji kierunkowych do wykonywania określonych czynności oraz towarzyszącym im określonych reakcji ekspresywnych.

GŁÓWNE SKŁADNIKI PROCESU EMOCJONALNEGO:

1. Składnik afektywny

Jest to reakcja afektywna, istotą której jest ocena pozytywności (przyjemności) lub negatywności (przykrości) wywołana zetknięciem się z określonym przedmiotem czy zjawiskiem zewnętrznym, a także własną myślą.

Istotą tego składnika są zatem procesy walencji, czyli wartościowania dokonywane na kontinuum: przyjemność - przykrość, stanowiące podstawę do utrzymywania lub przerywania kontaktu z danym obiektem (osobą), zdarzeniem w świecie zewnętrznym lub w umyśle.

2. Składnik pobudzeniowy

Związany jest z siłą oddziaływania tych obiektów, zdarzeń, myśli, a także ich ważności.

Pobudzenie jest więc integralnym składnikiem procesu emocjonalnego.

Obejmuje ono:

• autonomiczny układ nerwowy (AUN)

• układ mięśniowy

• układ przysadka -nadnercze wpływający na funkcjonowanie gruczołów dokrewnych

• ośrodkowy układ nerwowy.

3. Składnik treściowy

Można powiedzieć, że składnik treściowy jest związany z adresem, którego dotyczy czynnik działający na człowieka.

Może on dotyczyć:

• potrzeb organizmu - fizjologicznych i psychologicznych, w tym potrzeb związanych z potrzebami „ja”, np. potrzebą samooceny, tożsamości.

• dziedziny wartości tworzących system wartości człowieka, wartości związanych z ludźmi, przedmiotami, ideałami, instytucjami społecznymi.

• dziedziny poznawczej - systemu wiedzy, poglądów.

WZBUDZANIE REAKCJI EMOCJONALNYCH

Jak człowiek poznaje, że dane oddziaływanie (przedmioty, ludzie, zdarzenia wewnętrzne) mają dla człowieka znaczenie?

Wiele danych empirycznych wskazuje, że wzbudzenie reakcji emocjonalnej przebiega „wyodrębnionym torem” Zajonc, 1980.

Powstanie reakcji afektywnej i pojawienie się procesu emocjonalnego zależy od dwóch głównych czynników:

1. Aktywizacji wzorców afektywnych

2. Zablokowania lub ułatwienia czynności (umysłowych i praktycznych)

Ad 1. W systemach umysłowych zwierząt i ludzi istnieją specyficzne organizacje, których aktywizacja wywołuje reakcję afektywną. Są to właśnie wzorce afektywne, które są wrodzone, jak np. ośrodki przyjemności i przykrości zlokalizowane w mózgu. Są to również powstałe w wyniku uczenia się i doświadczenia wzorce nabyte.

Dawno zwrócono już uwagę, iż każdy bodziec zmysłowy ma zdolność uruchamiania procesów poznawczych oraz wzbudzania reakcji emocjonalnej. Jedną z cech bodźca determinującego emocje jest jego siła.

Ad 2. Emocje powstają także w wyniku zablokowania, zakłócenia lub ułatwienia określonych czynności.

Mandler (1964) pokazał, iż wówczas, gdy rozpoczęta czynność zostaje zakłócona, powstaje stan pobudzenia. Podobne zjawisko znamy już jako efekt Zeigarnik.

Badania pokazują, że organizacja poznawcza może jednak definiować występujące zakłócenia. Na przykład, emocje o znaku dodatnim mogą pojawić się po zakończeniu działania, które zakończyło się efektem pozytywnym, ale również wtedy, gdy zakończyło się działanie przynoszące konsekwencje negatywne.

Można więc powiedzieć, że pożądane są zakłócenia, które nie powodują utraty kontroli nad tym, co może się wydarzyć. Stan taki ma miejsce w przypadku przeżywania stanów grozy w sztuce. Chodzi bowiem o to, iż przeżywane negatywne emocje nie powodują rzeczywistego zagrożenia dla wartości, czy dóbr człowieka.

Jeśli czynność prowadzi do pozytywnego rezultatu, zwłaszcza, gdy człowiek był sprawcą tej czynności, pojawia się satysfakcja. Prawidłowość ta leży u podstaw rozwijającego się poczucia własnej skuteczności (self-efficacy), którą opisał Bandura

Emocje zależą także od zapotrzebowania na stymulację, o czym mówi Regulacyjna Teoria Temperamentu. Osoba nisko reaktywna, która odczuwa niedosyt stymulacji, może reagować pozytywnie na jej wzrost. Nadmiar stymulacji dla osoby wysoko reaktywnej jest odbierany subiektywnie jako przykrość.

Przytoczone tu kwestie są argumentem na rzecz kontrowersji dotyczącej tego, czy emocje są pierwotne względem procesów poznawczych?

Można wyróżnić tu trzy konkurencyjne stanowiska, w których twierdzi się, że:

1.Poznanie jest pierwotne względem emocji

W stanowisku zakładającym, że procesy poznawcze są pierwotne w stosunku do emocji utrzymuje się, iż u podstaw emocji leży rozpoznanie danego zdarzenia jako ważnego z punktu widzenia własnych celów.

Reprezentatywne stanowisko reprezentuje tu Weiner (1980), który przeprowadził ciekawe badania reakcji ludzi

2.Emocje i poznanie - to dwa niezależne od siebie systemy

3. Poznanie jest wtórne wobec emocji.

II. TEORIE EMOCJI

KLASYCZNE TEORIE EMOCJI

Teoria Jamesa-Langego

Teoria ta formułuje twierdzenia, które przeczyły potocznemu ujmowaniu emocji jako swoistej kategorii psychologicznej i wiązała je z efektami zmian organicznych. Zatem nie jest tak, że zmiany organiczne wywoływane są przez emocje, ale właśnie dzieje się odwrotnie. Jak zatem powstają emocje?

James uważał, że zmiany fizjologiczne są wcześniejsze od emocji, „że jest nam przykro ponieważ płaczemy”, „boimy się ponieważ drżą nam kolana”.

Dzieje się tak dlatego, że, jak podkreślał Lange (1922), narządy wewnętrzne unerwione są przez autonomiczny układ nerwowy.

Teoria ta zakładała specyficzność pobudzenia fizjologicznego, co oznaczało, iż określone rodzaje pobudzenia fizjologicznego wywołują określone emocje. Jednak nie udało się zidentyfikować jednoznacznie fizjologicznych wzorców pobudzenia.

Mimo, iż teoria ta nie była w stanie wytłumaczyć genezy uczuć, zwracała uwagę na ważny ich aspekt, mianowicie, że uczucia mają zdolność dynamizowania zachowania się człowieka, i że odgrywają ważną rolę w osobowościowym funkcjonowaniu człowieka.

Prof. Andrzej Strzałecki. Wprowadzenie do psychologii ogólnej

Teoria Cannona-Barda

O ile w teorii Jamesa-Langego powstawanie emocji wiązane było z pobudzeniem narządów wewnętrznych, to w nowszej teorii Cannona-Barda emocje powstają w ośrodkach podkorowych, mianowicie w jądrach wzgórza.

Według tej teorii pobudzenie właśnie ośrodków podkorowych nadaje procesom korowym emocjonalny składnik

W wielkim uproszczeniu sekwencja powstawania reakcji emocjonalnej byłaby następująca:

Wydarzenie zewnętrzne informacja przetwarzana przez wzgórze i przesyłana do kory reakcja instrumentalna i jednocześnie ocena wydawana przez korę mózgową powstanie emocji.

Badania pokazały, że życie emocjonalne pacjentów z uszkodzonym rdzeniem (a więc nie przewodzącym informacji do wyższych pięter układu nerwowego) nie ustało, co implikowała teoria Jamesa-Langego. Oznacza to, że źródłem emocji jest ośrodkowy układ nerwowy. Inne badania zwróciły uwagę, że w powstanie emocji istotną rolę odgrywa interpretacja bodźca, a więc kora mózgowa.

Teoria Schachtera i Singera

Badacze ci postawili pytanie, czy w powstaniu emocji uczestniczy samo pobudzenie fizjologiczne, którego źródeł człowiek nie potrafi wyjaśnić?

Wyniki ich badań wskazują, że w powstaniu emocji muszą uczestniczyć następujące czynniki:

• 1. Człowiek musi być w stanie pobudzenia fizjologicznego

• 2. Musi wystąpić poznawcza ocena pojawiającego się pobudzenia w

kontekście czynników zewnętrznych, które mogły przyczynić się do

jego powstania

• 3. Człowiek musi zwerbalizować stan, w którym się znalazł

Ważną konstatacją Schachtera i Singera było stwierdzenie, że powstanie emocji jest wynikiem interakcji między procesami zachodzącymi wewnątrz organizmu, informacjami pochodzącymi z środowiska zewnętrznego oraz informacjami zarejestrowanymi w pamięci długotrwałej człowieka.

POZNAWCZE TEORIE EMOCJI

Teoria R. S. Lazarusa

Grupa teorii poznawczych emocji wyłoniła się w wyniku poszukiwania odpowiedzi na istotne pytania widoczne już, na przykład, w teorii Schachtera i Singera, mianowicie, czy emocje są pierwotne i niezależne od procesów poznawczych i czy też procesy emocjonalne i poznawcze są procesami współzależnymi w obrębie nadrzędnych procesów regulacji stosunków człowieka z jego otoczeniem?

Taką teorią, według której emocje pełnią ważną rolę regulacyjną w życiu człowieka, na przykład w jego umiejętności dawania sobie rady ze stresem, jest teoria Lazarusa.

Lazarus twierdzi, że emocje stanowią wynik specyficznej relacji między człowiekiem a środowiskiem.

A oto założenia, jakie przyjmuje Lazarus na temat relacji człowiek - środowisko:

1. Emocje powstały w procesie ewolucji jako główny system adaptacyjny człowieka i zależą od jego procesów motywacyjnych, poznawczych i zaradczych służących człowiekowi w przystosowaniu się do otoczenia.

2. Ocena ważności danego wydarzenia zależy od tzw. podstawowego tematu relacyjnego, określającego stopień dopasowania człowieka do powstającej sytuacji. Emocje sygnalizują więc określonego rodzaju zagrożenia (są to emocje negatywne) lub korzyści (emocje pozytywne), które powstają w danej sytuacji.

3. Znajomość tematu relacyjnego pozwala zrozumieć i przewidzieć, jak dana osoba będzie się zachowywała w danej sytuacji.

Związek między emocją a znaczeniem relacyjnym jest wrodzony i specyficzny dla gatunku ludzkiego, dlatego podobna interpretacja danej relacji powoduje u ludzi takie same emocje, na przykład nieodwracalna strata powoduje smutek. Jeżeli natomiast w tej samej sytuacji znaczenie relacyjne zostanie, wskutek różnic indywidualnych, inaczej zdefiniowane - wówczas mogą powstać różne emocje. Tak więc, powstawanie



emocji zależy od tego, jak podmiot daje sobie radę z daną sytuacją, a to -z kolei - wpływa na określenie znaczenia relacyjnego. Ze względu na to, czy procesy zaradcze kierowane są na sam podmiot, czy też na otoczenie - odpowiednio modyfikowane są przeżywane emocje.

Procesy zaradcze mogą zatem zmieniać treść, znak i natężenie emocji. Choć procesy te mają naturę biologiczną, podlegają oddziaływaniu kultury.

Widzimy, że emocje zależą od zróżnicowania oceny relacji między człowiekiem a jego otoczeniem, te zaś zależą od rzeczywistych cech otoczenia i od różnic indywidualnych.

Emocje aktualnie przeżywane mogą być też modyfikowane przez emocje już kiedyś doznawane. Wpływ na emocje wywierają więc dotychczasowe doświadczenia człowieka z dawaniem sobie rady z podobnymi emocjami, czyli interweniuje w tym przypadku ocena poznawcza dotycząca oceny sytuacji, która wpływa przez to na znak emocji

Możemy zatem wyróżnić emocję pierwotną i wtórną. W procesie oceny emocji pierwotnej występują trzy składniki:

1. Ocena adekwatności celu, która jest stwierdzeniem, czy coś dla człowieka jest dobre lub złe (szkodliwe/pożyteczne)

2. Ocena spójności, tzn. stwierdzenie, czy określone wydarzenie przybliża człowieka do celu, czy też od niego oddala

3. Stopień zaangażowania procesów ego

„Proces oceny pierwotnej ma charakter motywacyjny i określa, czy emocja w ogóle się pojawi. Proces oceny wtórnej wiąże się z możliwościami poradzenia sobie w sytuacji wzbudzającej określone emocje”

Ocena wtórna zależy od następujących czynników:

• Ustalenia stopnia, w jakim człowiek może kontrolować określoną sytuację

• Możliwości określenia wyboru sposobu rozwiązania pojawiającego się problemu

• Możliwości określenia sposobu kontroli pojawiającego się napięcia emocjonalnego

• Przewidzenia skutków podjętych w danej sytuacji działań.

Warunkiem koniecznym powstania oceny wtórnej jest sąd, iż dane zdarzenie jest ważne dla człowieka, zaś powstania określonej emocji - przekonanie, że uda się pomyślnie rozwiązać pojawiający się problem

7

---