Sztuka ludowa na Warmii i Mazurach
Na czoło osiągnięć twórczości ludowej Warmii i Mazur wysuwa się kaflarstwo mazurskie jako oryginalna i cenna pozycja, wzbogacająca całokształt polskiej sztuki ludowej i będąca dumą muzealnych zbiorów sztuki ludowej. Warsztaty produkujące kafle istniały w Nidzicy, Szczytnie i Pasymiu. Wykonawcami byli polscy samorodni artyści ludowi, którzy zdobili je swą fantazją twórczą i opatrywali poszczególne sceny polskimi komentarzami.
Oto niektóre ich nazwiska: Fryderyk Nardowski, dwaj Fryderykowie Karpowicze, Andrzej Solewski i inni.
Produkcja kafli służyła nie tylko okolicznym wsiom i miasteczkom, ale docierała do oddalonych powiatów. Świadczy to dobitnie, że sztuka ta była zrozumiała dla ludu i popierana przez niego.
Produkcja kafli rozwijała sie najlepiej w latach 1790-1860.
Kaflarze lubowali się w przystrajaniu pieców motywami roślinnymi, scenami z życia zwierząt, a przede wszystkim lubowali się w scenach o tematyce społecznej.
Analizując twórczość, można prześledzić całą skalę rozwojową poszczególnych ośrodków i warsztatów.
Mamy zatem zanotowane sceny z życia ówczesnego pasterstwa gromadnego, sceny z życia wsi, sceny z pracy ówczesnych warstw ludowych i rzemieślniczych. Sceny wiejskie mówią nam dobitnnie o ciężkiej doli ówczesnego chłopa.
Oto wymowne przykłady: na kaflu widzimy nędzarza-żebraka podpierającego się kijem, a dodany napis objaśnia „ja ubogi dziadek po prośbie chodzę”.
Również kontakty ludności mazurskiej z polskimi ruchami wyzwoleńczymi znajdują swe odzwierciedlenie w sztuce.
Zachowały się przykłady, pochodzące z ok. 1848 r. Opatrzone wymownym napisem : „jeszcze Polska nie zginęła, ale zginąć musi pan ich”.
W zakresie drewnianego budownictwa ludowego mamy do zanotowania nowe i bardzo istotne osiągnięcia. Na terenie mazursko-warmińskim zachowały się bowiem dość liczne przykłady dawnej tradycyjnej ciesiółki ludowej wywodzące się nawet z XV w.
Lud przechował pieczołowicie osiągnięcia bezimiennych cieśli, jako trwały wkład artystyczny w drewnianą architekturę.
Spotykamy w terenie piękne chaty podcieniowe, będące typowym przykładem budownictwa dla obszarów słowiańskich.
Chaty tego typu posiadają w ścianie szczytowej słupy podcieniowe, zakończone w górze rozwidlonymi wiązarkami podtrzymującymi całą konstrukcję szczytu, który posiada artystyczne ukształtowanie płaszczyzn zakończonych w górze zgrabnym akcentem, tzw. Pazdurem.
Napotykamy niezliczoną różnorodność zdobniczą słupów, więzarek, belek szczytowych oraz ukształtowania samej trójkątnej powierzchni szczytowej.
Zmysł artystyczny znajduje pełny wyraz również i w innych detalach chat, jak np. W drzwiach chaty. Okładzinach okiennych i okiennicach.
Jako jedną z najlepiej zachowanych chat należy wymienić piękną chatę zbudowaną na dawnym przedmieściu Szczytna w tzw. Bartnej Stronie.
Zdobnictwo drzewne dotyczy nie tylko strony zewnętrznej chaty, ale wnętrza jak np. W wyrzynaniach belek, opracowywaniu schodów itp.
Ponadto ówczesny cieśla ludowy opatrywał belki wykonanych przez siebie budowli drzewnych polskimi napisami.
Tradycja ludowa przechowywała nie tylko polskie napisy fundacyjne, ale również polską konstrukcję budowy ścian, zarysy pomieszczeń wyrażających sie w trójdzielnym układzie izb oraz polskie nazwy poszczególnych pomieszczeń chaty ( jak np. Komnatka, zapiecek, komórka, stajnia itp.)
Sprzętarstwo ludowe regionu mazursko-warmińskiego posiada ciekawe osiągnięcia zwłaszcza w zakresie zdobnictwa.
Sprzęty używane wówczas przez chłopa wytwarzane były częstokroć przez samego użytkownika ale przeważnie wykonywał je specjalista.
Były one oparte, jak zresztą wiele innych wytworów użytkowanych przez wieś, na tradycji pieczołowicie przekazywanej następnym pokoleniom wraz z doświadczeniami i zdobnictwem.
Najstarsze tradycje, bo sięgające wieku XV, wykazują sprzęty użytkowe: krzesła, stołki, ławy oraz stoły.
Również skrzynie, służące do przechowywania dobytku ruchomego posiadają odległe tradycje.
Zdobnictwo sprzętów do siedzenia jest skromne. Często stosuje się zamiast zwykłej deski plecionkę, wykonaną ze słomy owsianej odpowiednioo spreparowanej.
Ciekawe są ławy z przerzucanymi oparciami, ze skromnym zdobnictwem ażurowym.
Najbogatszą ornamentykę posiadają skrzynie. Fronton opatrzony barwnym wystrojem roślinnym oraz postaciami ludzkimi.
Artyzm ludowy znajduje tutaj ujście w licznych wariantach ornamentacji roślinnej oraz kombinacji zdobniczej wypełniającej pola barwne.
Bogatym zdobnictwem roślinnym przystrojona jest jest też szafa, sprzęt wywodzący się z nowszej tradycji. Jej formy opierają się na wzorach barokowych i naśladują produkcję sławnych szaf gdańskich, elbląskich z XVII i XVIII w. Wykonywanych zresztą również przez bezimiennych twórców z ludu.
Jednak naśladownictwo jest tylko zewnętrzne, ponieważ treść zdobnictwa jest tutaj całkowicie nowa i ludowa, a fantazja twórcza ludu zapełnia płaszczyzny swymi ulubionymi kwiatami i własną tematyką.. Szafy opatrywane są często datami i polskimi napisami.
Obróbka gliny była znana od dawna, a tradycje jej sięgają odległych czasów historycznych.
Naczynia wykonywano na tzw. Kole garncarskim przez toczenie i formowanie w ręku. Zręczność techniczna oraz umiejętności towarzyszące dalszym czynnościom, jak wypalanie, polewanie, szkliwienie, malowanie- wraz z przeróżnymi odmianami i subtelnościami, stanowią odrębny rozdział przemyślności ludowej.
W zakresie tym wyśledzić można duże zasięgi użytkowych naczyń a z nimi związanych form, które świadczą dobitnie o przynależności narodowej regionu mazursko- warmińskiego do wspólnej rodziny słowiańskiej.
Dotyczy to zwłaszcza naczyń, niepolewanych a wypalanych na kolor szary, nazywanych w niektórych rejonach Polski centralnej „siwakami”.
Bywały też naczynia bogato zdobione motywami roślinnymi zbliżonymi do motywów stosowanych w kaflarstwie, i opatrywane polskimi napisami.
W oparciu o wielowiekowa tradycję wyrosło9 tkactwo. Było ono przywilejem kobiet. Tkactwo regionu mazursko-warmińskiego posada ogromne bogactwo rodzajów i odmian.
Obok tkanin skromnych przeznaczonych na użytek codzienny, jak tkaniny białe ( ręcznikowe, prześcieradłowe, pościelowe), widzimy przeróżne tkaniny kolorowe, odzieżowe, nakrycia na łóżka i narzuty na stoły, kilimy, tzw. Tkaniny podwójne, a nawet dywany strzyżone.
Bogactwo rodzajów tkanin posiada swój odpowiednik w bogactwie stosowanego zdobnictwa, opartego na oryginalnej i samorodnej sztuce farbiarskiej.
Z tkactwem związany był ubiór, zarówno ten noszony na codzień, jak też i ten wkładany od święta lub z okazji jakichś uroczystości.
W stroju ludowym regionu mazursko-warmińskiego istnieje wyraźna przewaga pasiaka.
Zaznaczyć należy, że wykonywano też jednobarwne tkaniny, z których szyto części ubioru, zwłaszcza męskiego (sukmany, spodnie) oraz żeńskiego (gorsety).