Ryszard Bednarski
Euroregion jako forma współpracy transgranicznej
w Europie
Część II
VI. Podstawy prawne współpracy transgranicznej
Podstawowym warunkiem współpracy transgranicznej jest istnienie granicy międzypaństwowej. Mimo oczywistości tego stwierdzenia, warto zwrócić nań uwagę, ponieważ głównym założeniem tej współpracy nie jest znoszenie granic, lecz ułatwienie życia ludziom po obu jej stronach. Dzięki współpracy sąsiadujące ze sobą społeczności, zamieszkujące tereny przygraniczne, szukają możliwości rozwiązywania podobnych problemów samodzielnie, bez uciekania się do pośrednictwa władz centralnych.
Dla rozwoju współpracy między społecznościami sąsiadujących ze sobą państw muszą istnieć prawne jej podstawy. Analiza obowiązujących w Polsce aktów prawnych dowiodła, że prawodawstwo polskie umożliwia korzystanie z wielu rozmaitych form współpracy.
Pierwszym aktem prawnym, który po reformie samorządu terytorialnego przeprowadzonej w 1990 roku umożliwił gminom współpracę transgraniczną, była Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym. Rozdział 9 tej Ustawy zawiera art. 84, który w podpunkcie 1 mówi, że: „W celu wspierania idei samorządu terytorialnego oraz obrony wspólnych interesów, gminy mogą tworzyć stowarzyszenia” a podpunkt 3 tego artykułu stwierdza, że: „Do stowarzyszeń gmin stosuje się odpowiednio przepisy Prawa o Stowarzyszeniach”. Przepisy wykonawcze do Ustawy dotyczące związków międzygminnych, zostały zawarte w Zarządzeniu nr 47 Prezesa Rady Ministrów z 16 sierpnia 1990 r.
Obowiązywanie prezentowanych przepisów prawa umożliwiło utworzenie i działalność Euroregionu Nysa, który został powołany w grudniu 1991 r. jako pierwszy związek transgraniczny w państwach Europy Środkowowschodniej, a także powołanie innych euroregionów z udziałem polskich podmiotów samorządowych.
Najważniejszym aktem prawnym odnoszącym się do współpracy międzynarodowej na szczeblu regionalnym i lokalnym, jest Europejska Konwencja Ramowa o Współpracy Transgranicznej Między Wspólnotami i Władzami Terytorialnymi z 21 maja 1980 roku (akt prawny Rady Europy), podpisana przez Polskę w dniu 19 stycznia 1993 roku, a ratyfikowana 19 czerwca 1993 r.
Konwencja określa ramy formalnoprawne oraz formy uczestnictwa społeczności lokalnych w kontaktach międzynarodowych. Potrzeba jej podpisania została podyktowana następującymi względami:
„[...] - stworzyła dla podmiotów współpracy transgranicznej podstawy prawne do zawierania porozumień w określonych dziedzinach,
- umożliwia wykorzystanie przez podmioty uczestniczące we współpracy transgranicznej wzorów porozumień, umów regionalnych i lokalnych oraz statutów, które stanowią załączniki do tekstu Konwencji,
- jest dowodem promowania i wspierania przez polskie władze państwowe współpracy międzynarodowej na szczeblu zdecentralizowanym”.
W rozumieniu Konwencji właściwymi podmiotami współpracy transgranicznej są „wspólnoty i władze terytorialne”, a określenie to „[...] odnosi się do jednostek, urzędów i organów realizujących zadania lokalne i regionalne oraz uważanych za takie przez prawo wewnętrzne każdego państwa”. Konwencja zobowiązuje władze centralne do:
„[...] - ułatwiania i wspierania współpracy transgranicznej wspólnot i władz terytorialnych podlegających jej właściwości oraz podejmowania starań na rzecz zawarcia niezbędnych porozumień;
- czynienia wysiłków na rzecz rozwiązywania problemów natury prawnej, administracyjnej i technicznej, które mogłyby zakłócić rozwój i pomyślny przebieg współpracy transgranicznej;
- badania celowości przyznawania uczestniczącym we współpracy transgranicznej wspólnotom i władzom terytorialnym takich samych możliwości, jakie stwarza współpraca międzypaństwowa;
- dostarczania wszelkich informacji zapotrzebowanych przez inną stronę Konwencji dla ułatwienia wywiązania się przez nią z zobowiązań wynikających z Konwencji;
- informowania wspólnot i władz terytorialnych o możliwości działania w oparciu o Konwencję;
- przekazywania Sekretarzowi Generalnemu Rady Europy informacji o porozumieniach zawieranych w oparciu o Konwencję”.
O uniwersalnym charakterze Konwencji oraz jej doniosłości świadczy fakt, że jej sygnatariuszami jest obecnie 20 państw członkowskich Rady Europy, na ratyfikację oczekuje w 3 kolejnych państwach (Turcja, Słowenia, Rumunia), a kolejne 3 państwa (Bułgaria, Łotwa, Czechy) wyrażają zainteresowanie wszczęciem procedury przystąpienia do niej.
Drugim, bardzo istotnym dokumentem Rady Europy, dotyczącym szeroko pojmowanej problematyki samorządowej, jest Europejska Karta Samorządu Terytorialnego sporządzona w Strasburgu dnia 15 października 1985 roku.
Karta „[...] jest podstawowym i jedynym europejskim aktem prawnym, który w jasny i precyzyjny sposób określa podstawy konstytucyjne i prawne samorządu terytorialnego, możliwe do przyjęcia przez wszystkie demokratyczne kraje Europy. [...] Istotną treść Karty stanowi koncepcja i zakres działania samorządu terytorialnego, podstawowe kompetencje społeczności lokalnych i możliwości ich wykonywania. Podane są w niej także warunki kontroli administracyjnej, odnoszącej się do działalności społeczności lokalnych, formy zasobów finansowych samorządu terytorialnego i jego wewnętrzne struktury administracyjne. Karta gwarantuje również prawo do zrzeszania się społeczności lokalnych i prawną ochronę samorządu terytorialnego w każdym z państw, które do niej przystępuje”.
O uniwersalnym charakterze Karty świadczy fakt, że podpisało ją i ratyfikowało 28 państw członkowskich Rady Europy, natomiast w 4 krajach (Rosja, Litwa, Francja, Belgia) jest w toku postępowanie prowadzące do jej podpisania.
Podkreślić należy, że mimo iż proces tworzenia prawa w zakresie samorządu terytorialnego w Polsce nie jest w pełni zakończony, krajowe ustawodawstwo samorządowe spełnia wymogi nakładane na sygnatariuszy Karty.
Kolejnym, ważnym dokumentem zawierającym ustalenia dotyczące współpracy w zakresie polityki regionalnej, jest Umowa o Stowarzyszeniu Polski ze Wspólnotami Europejskimi.
Artykuł 86 wspomnianej Umowy zobowiązuje strony do zacieśniania współpracy w zakresie rozwoju regionalnego i gospodarki gruntami poprzez:
- wymianę informacji dotyczących polityki regionalnej i planowanej gospodarki gruntami oraz udzielanie pomocy w opracowaniu takiej polityki,
- wspólne działania władz regionalnych i lokalnych w zakresie rozwoju gospodarczego,
- analizę i koordynację działań dotyczących rozwoju obszarów przygranicznych Polski i Unii,
- wymianę wizyt mających na celu zbadanie możliwości współpracy i udzielenia przez Unię pomocy w tym zakresie,
- wymianę urzędników państwowych,
- udzielanie pomocy technicznej, ze szczególnym uwzględnieniem obszarów słabo rozwiniętych,
- tworzenie programów dla potrzeb wymiany informacji i doświadczeń, w tym poprzez organizację seminariów.
Artykuł 80 Umowy, dotyczący środowiska naturalnego, zobowiązuje strony m. in. do współpracy dotyczącej: wymiany informacji i ekspertów w dziedzinie czystych technologii, zbliżenia przepisów prawnych, współpracy zarówno na szczeblu regionalnym, jak i międzynarodowym (np. w ramach Europejskiej Agencji do Spraw Ochrony Środowiska Naturalnego).
Artykuł 81 z kolei stanowi o współpracy w dziedzinie transportu, która obejmuje m. in. modernizację infrastruktury drogowej, szlaków żeglugi śródlądowej, szlaków kolejowych i lotniczych, co wiąże się z rozbudową sieci połączeń transeuropejskich oraz z planowaniem gospodarką gruntami, planowaniem przestrzennym i budownictwem.
W artykule 87 Umowy dotyczącym współpracy w dziedzinie socjalnej stwierdza się, że współpraca pomiędzy stronami w dziedzinie zatrudnienia będzie się koncentrować m. in. na planowaniu i realizacji regionalnych programów restrukturyzacji, pobudzaniu rozwoju lokalnego zatrudnienia, organizowaniu rynku pracy i poradnictwa zawodowego.
Rozbudowy infrastruktury granicznej i usprawnień procedur kontroli celnej dotyczy natomiast artykuł 91 dokumentu.
Celem omówionej Umowa o Stowarzyszeniu Polski ze Wspólnotami Europejskimi jest m. in. umożliwienie pełnego dostosowania polityki regionalnej Polski do warunków Unii Europejskiej. Jest sprawą oczywistą, że nie może to nastąpić z dnia na dzień, ale bez jasnej polityki regionalnej, rozpoczęte pod koniec marca 1998 r. rozmowy dotyczące przystąpienia Polski do Unii, mogą się ciągnąć w nieskończoność. „Nadrzędnym celem polityki rozwoju regionalnego powinno być efektywne wykorzystanie zróżnicowanych przestrzennie zasobów i predyspozycji do ugruntowania wysokiego tempa wzrostu gospodarczego oraz poprawy konkurencyjności polskich towarów i usług, a także polskiej przestrzeni jako miejsca inwestowania kapitału, także zagranicznego. [...] Niezbędny będzie ponadto zasadniczy przełom w sferze pozafinansowego zasilania rozwoju regionalnego. Szczególnie pilne jest zapewnienie stałej dostępności danych dotyczących poziomu PKB oraz dochodów pieniężnych ludności w przekrojach regionalnych. [...] Podstawowe znaczenie dla strategii rozwoju regionalnego Polski oraz sposobów jej realizacji mają rozstrzygnięcia co do przyszłej terytorialnej organizacji kraju. [...] Niezależnie od modelu terytorialnej organizacji kraju rozwiązania wymaga także problem relacji między administracją o właściwości ogólnej a organami rządowej administracji specjalnej”.
Klasycznym przykładem regulacji kwestii współpracy regionalnej
w międzypaństwowych umowach bilateralnych jest Traktat między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z 17 czerwca 1991 roku.
Artykuł 12 Traktatu stwierdza, że oba kraje przywiązują dużą wagę do partnerskiej współpracy między regionami, miastami, gminami i innymi jednostkami terytorialnymi, szczególnie w obszarach przygranicznych i będą tę współpracę wspierać, kierując się w niej konwencjami Rady Europy.
Artykuł 13 zapewnia, że obie strony będą współpracować na wszystkich szczeblach, również w dziedzinie gospodarki przestrzennej i planowania przestrzennego, ze szczególnym uwzględnieniem regionów ze sobą sąsiadujących.
Do współpracy w dziedzinie ochrony środowiska naturalnego w rejonach nadgranicznych, a w szczególności w dorzeczu Odry, zobowiązuje natomiast strony artykuł 16 Traktatu.
Realizacja prezentowanych postanowień Traktatu umożliwia rozwój współpracy transregionalnej z zachodnim sąsiadem we wszystkich możliwych dziedzinach.
Polska wynegocjowała i ratyfikowała traktaty międzypaństwowe o przyjaznej i dobrosąsiedzkiej współpracy także z innymi ościennymi państwami. Należą do nich: Republika Białoruś, Republika Litewska, Federacja Rosyjska, Ukraina. W każdym z traktatów zawarte są ustalenia dotyczące współpracy międzyregionalnej. Umawiające się strony deklarują zainteresowanie taką formą współpracy i pomoc w jej rozwijaniu. W wielu wypadkach, zamiast traktatów lub jako ich uzupełnienie, Polska zawarła dwustronne porozumienia bądź umowy o współpracy międzyregionalnej. Tego typu uregulowania prawne mają miejsce w stosunku do Republiki Białoruś, Republiki Czeskiej, Federacji Rosyjskiej, Republiki Litewskiej, Republiki Słowackiej, Ukrainy.
Współpraca transgraniczna stanowi również jedną z dziedzin zainteresowania państw Grupy Wyszehradzkiej. W tzw. Deklaracji Krakowskiej z 6 października 1991 roku przywódcy państw członkowskich opowiedzieli się za nieskrępowanym rozwojem różnych jej form, natomiast w tzw. Deklaracji Praskiej z 5 maja 1992 roku wyrazili zamiar podpisania szczegółowych porozumień w tej sprawie, opartych o zasady zawarte w Konwencji Madryckiej Rady Europy.
Poparcie dla takiej współpracy wyrażono również w Deklaracji przyjętej podczas spotkania na szczycie państw członkowskich Inicjatywy Środkowoeuropejskiej 16 lipca 1993 r. w Budapeszcie.
Kończąc przegląd aktów prawnych, które mogą stanowić podstawę
współpracy transgranicznej, należy wspomnieć o opracowanej przez Kongres Władz Lokalnych i Regionalnych Europy (organ reprezentujący w Radzie Europy samorządowe władze lokalne i regionalne państw europejskich) - Europejskiej Karcie Samorządu Regionalnego. Przedmiotem regulacji wspomnianego dokumentu jest samorząd na poziomie regionu. Karta odzwierciedla bieżące trendy w krajach, które posiadają regiony będące częścią ich wewnętrznej organizacji i oferuje wskazówki tym krajom członkowskim Rady Europy, które zamierzają zreformować swój system polityczny i administracyjny. Jeżeli Karta zostanie przyjęta przez Komitet Ministrów Rady Europy, a następnie przez kraje członkowskie Rady Europy, dzięki niej będzie można określać zasady funkcjonowania władz regionalnych, reguły współpracy między regionami oraz podstawy finansowania w regionie. Jednak już obecnie istnieją wątpliwości dotyczące relacji między jej postanowieniami, a rozwiązaniami prawa wewnętrznego. W polskich elitach rządowych można spotkać się z opinią, że Karta będzie dokumentem, który narzuci prawu wewnętrznemu rozwiązania ograniczające jego suwerenność. Ograniczenie to ma dotyczyć zwłaszcza kompetencji państwa do kształtowania relacji regionu z innymi jednostkami ustroju państwa, w tym z organami władzy i administracji. Karta wkroczy również w domenę organów konstytucyjnych państwa do kształtowania ustroju regionu.
Obawy te wydają się jednak bezzasadne ponieważ podkreśla ona znaczenie prawa wewnętrznego w kształtowaniu pozycji regionu (województwa) w ustroju państwa oraz jego organizacji wewnętrznej. Takie stanowisko prezentuje art. 2 Karty (Podstawa samorządu regionalnego), który stwierdza, iż zarys samorządności regionalnej określi Konstytucja lub inne przepisy prawa wewnętrznego - w tym przyjęte zgodnie z zasadami wewnętrznego porządku prawnego - akty prawnomiędzynarodowe oraz statut regionu. Tym samym Karta odnosi do prawa wewnętrznego kompetencje do ustalenia specyfiki, która będzie właściwa dla regionalizacji państwa. Ponadto dokument zwraca się do prawa wewnętrznego o określenie zakresu działania samorządu regionalnego.
Europejska Karta Samorządu Regionalnego, podobnie jak Europejska Karta Samorządu Terytorialnego, na której jest wzorowana, może stać się istotnym instrumentem do zdefiniowania cech demokratycznego państwa pod rządami prawa, tak jak je postrzega Rada Europy i może dość szybko stać się jednym z ważniejszych prawnych i politycznych osiągnięć Rady Europy”.
Dokonana analiza obowiązujących aktów prawnych dotyczących współpracy transgranicznej upoważnia do stwierdzenia, że w Polsce istnieją wystarczające instrumenty prawne służące do prowadzenia takiej współpracy. W myśl powyższych uregulowań prawnych euroregiony i inne związki ponadgraniczne nie stanowią struktur ponadpaństwowych, nie mają osobowości prawnej i nie są organizacjami wyjętymi spod krajowej jurysdykcji, administracji czy kontroli, przeciwnie, uregulowania te wskazują nadrzędny charakter jurysdykcji państwa w stosunku do postanowień zawieranych w porozumieniach transgranicznych.
W państwach członkowskich Unii Europejskiej wypróbowano wiele środków prawnych dążąc do ułatwienia współpracy transgranicznej oraz tworzenia struktur transgranicznych przez władze i podmioty publiczne na szczeblu regionalnym. Podstawą instytucjonalizacji na tym szczeblu mogą być zarówno przepisy prawa prywatnego, jak i publicznego. Wybór pomiędzy formą prywatną a publicznoprawną uzależniony jest od sytuacji finansowej podmiotów współpracy. Preferowane jest stosowanie formy prywatnoprawnej, jednak biorące udział w przedsięwzięciu podmioty muszą gwarantować wówczas zachowanie racji stanu i kierunków polityki zagranicznej państwa, jak również muszą posiadać własne zasoby finansowe oraz zagwarantować nadzór nad ich wydatkowaniem. Pewne zadania z zakresu współpracy transgranicznej mogą być wykonywane również w oparciu o przepisy prawa publicznego. Wtedy jednak planowana działalność podlega zatwierdzeniu i kontroli przez władze ponadregionalne i centralne.
Jeśli nie jest możliwe działanie w żadnej z podanych wyżej form, zaleca się utworzenie punktu kontaktowego (sekretariatu lub stałego biura) dla współpracy transgranicznej i wywieranie nacisku na władze centralne, aby zostały stworzone normy publicznoprawne przez zawieranie międzypaństwowych umów bilateralnych lub wielostronnych konwencji.
Najważniejszy i najtrwalszy instrument ustanawiający ramy dla współpracy transgranicznej stanowią wielostronne umowy międzynarodowe. Tego rodzaju akty prawne umożliwiają zawieranie bilateralnych umów o współpracy między państwami-sygnatariuszami, jak również porozumień między ich władzami lokalnymi. Mają one jednak ograniczony charakter, gdyż same w sobie nie stanowią umowy regulującej współpracę transgraniczną, a jedynie ramy tej współpracy. Natomiast artykuły umów należy przetransponować na ustawodawstwo krajowe. Ponadto różnice występujące w strukturze władz regionalnych i lokalnych oraz systemach prawnych państw-sygnatariuszy uniemożliwiają w wielu wypadkach zawarcie bezpośredniego porozumienia między władzami szczebla regionalnego i utworzenie stałego organu współpracy. W praktyce ograniczenia te powodują konieczność zawierania przez państwa-sygnatariuszy oddzielnych umów międzypaństwowych, ponieważ jednostki samorządu terytorialnego nie mają podmiotowości prawa międzynarodowego.
Międzypaństwowe umowy bilateralne i multilateralne regulują natomiast współpracę transgraniczną wyłącznie między władzami centralnymi. W wyniku ich podpisania powoływane są komisje tematyczne na szczeblu rządowym, których zadaniem jest planowanie obszarów współpracy. Takie rozwiązania są stosowane głównie w państwach federalnych i mogą zezwalać na udział w planowanych przedsięwzięciach również podmiotów regionalnych. W tym wypadku wadze regionalne i lokalne są upoważnione do zawierania umów bezpośrednio z partnerem zagranicznym w zakresie swoich kompetencji, lecz pod kontrolą władz centralnych. Państwo zachowuje więc prawo do zatwierdzenia bądź zawetowania działań podmiotów samorządowych zgodnie z kompetencjami w zakresie polityki zagranicznej. Przykładem umowy międzypaństwowej stwarzającej instytucjonalne i prawne podstawy dla współpracy regionów i gmin holenderskich, belgijskich i luksemburskich jest Transgraniczna Konwencja BENELUX z 1989 r. Bilateralna umowa niemiecko-holenderska z 1991 r. o współpracy transgranicznej jest również przykładem dokumentu opartego na Konwencji Madryckiej i przewiduje możliwość udziału władz regionalnych i lokalnych w tej współpracy. Porozumienie to z racji miejscowości, w której zostało zawarte, zwane „Porozumieniem z Isselburga”, weszło w życie w 1993 r. Jego postanowienia przewidują możliwość prowadzenia współpracy transgranicznej między władzami lokalnymi umawiających się państw, w formie ustanawiania związków celowych gmin (Zweckverband), zawierania porozumień o charakterze publicznoprawnym oraz ustanawiania gminnych organów współpracy (kommunale Arbeitsgemeinschaft). Wymienione formy współpracy mogą być wykorzystywane niezależnie od zakresu współpracy opartej na prawie cywilnym umawiających się państw.
Umowy międzypaństwowe dają podstawę prawną do nawiązania współpracy transgranicznej między regionami na podstawie przepisów prawa publicznego. Dwustronne kontakty nawiązywane są najczęściej z inicjatywy mieszkańców lub władz lokalnych. Polegają one na wymianie doświadczeń, wzajemnych wizytach, konsultacjach. Wspólne rozwiązywanie konkretnych zadań następuje natomiast na podstawie przepisów prawa cywilnego jednego z państw. Jednostka samorządu terytorialnego jest bowiem władna do zawierania umów prawa cywilnego z podobnymi jej podmiotami zagranicznymi. Ta sfera działalności nie należy do tzw. acta iure imperii, leżącej w wyłącznej gestii państwa. W oparciu o wyżej przedstawione unormowania prawne zostało utworzonych wiele wspólnot roboczych zarówno na wewnętrznych, jak i zewnętrznych granicach Unii, które działają na zasadach partnerskich. Nale¿¹ do nich: COTRAO (Communaut* de Travail des Alpes), ARGE Alp, Alpen Adria, CTP (Communaut* de Travail des Pyr*n*es), CTJ (Communaut* de Travail du Jura) i inne.
Nie ulega wątpliwości, że funkcjonowanie samorządu terytorialnego, wyposażonego w rzeczywiste uprawnienia i cieszącego się autonomią, stwarza warunki do bardziej skutecznego zarządzania państwem w bezpośredniej bliskości obywatela, zaś ochrona i umacnianie samorządu przyczynią się w przyszłości do budowy Europy w oparciu o zasady demokracji i decentralizacji władzy oraz (przez dowartościowanie społeczności lokalnych) stworzenie możliwość skutecznego uczestniczenia społeczeństwa w zarządzaniu sprawami publicznymi. Jednak bezpośredni udział władz regionalnych i lokalnych w zarządzaniu programami transgranicznymi jest, zdaniem autorów Praktycznego przewodnika współpracy transgranicznej, „[...] nadal hamowany przez ograniczenia o charakterze prawnym”.
VII. Zasada subsydiarności
Zasada subsydiarności (principle of subsidiarity), która ogólnie oznacza przemieszczenie prawa do realizacji określonej kompetencji, wywołała - już na początku lat siedemdziesiątych - ożywioną dyskusję wśród prawników i polityków w Europie Zachodniej. Podstawą tej dyskusji było stwierdzenie, że integracja europejska nie jest sprawą wyłącznie instytucji Wspólnoty, czy też rządów państw członkowskich, lecz władz regionalnych i lokalnych, a przede wszystkim - społeczeństw. Nie ulega wątpliwości, że skutki podejmowanych przez Wspólnotę decyzji sięgają poziomu lokalnego, który jednocześnie realizuje coraz większy zakres zadań przejmowanych ze szczebla państwowego.
Zasada ta, stała się jednak powszechnie znaną dopiero dzięki Układowi z Maastricht, choć jest koncepcją bardzo starą, a jej rodowód można odnaleźć w dziele Arystotelesa pt.: Polityka, gdzie przedstawiono ją jako filozofię rządzenia zorganizowanym społeczeństwem, przy czym politycy stanowią do tego społeczeństwa dodatek.
W roku 1931 papież Pius XI ogłosił encyklikę zatytułowaną Qadragesimo Anno, w której:
- opowiada się za potrzebą poszukiwania ustroju pośredniego między indywidualizmem a kolektywizmem,
- poddaje krytyce zarówno klasyczne teorie liberalizmu ekonomicznego, jak i socjalistyczne żądania upaństwowienia dóbr,
- podkreśla, iż obowiązkiem państwa jest organizowanie sprawiedliwego porządku społecznego, zgodnego z zasadą subsydiarności państwa w kwestiach społecznych i gospodarczych. Państwo nie powinno ingerować w sprawy, które miały być przedmiotem własnej aktywności, inicjatywy i przedsiębiorczości jednostek lub społeczności lokalnych.
Lata siedemdziesiąte zaowocowały spostrzeżeniem o potrzebie rozszerzenia kompetencji, których realizacja miała być powierzona państwom członkowskim Wspólnoty Europejskiej. Znalazło to wyraz w raporcie Komisji Europejskiej przygotowanym po szczycie w Paryżu w 1974 roku.
Kształt dyskusji nad subsydiarnością w latach osiemdziesiątych został zdeterminowany, opracowywanym przez Parlament Europejski, projektem Traktatu o Unii Europejskiej, który stwierdzał, że ma ona być narzędziem pozwalającym na skuteczniejszą realizację zadań przez państwo oraz włączenie do procesu integracji również władz lokalnych i regionalnych. Subsydiarność oznacza więc współdziałanie ośrodków władzy w rozwiązywaniu problemów regionalnych i międzyregionalnych, a nie zastępowanie władz lokalnych przez samorządy.
W roku 1986 został przyjęty Jednolity Akt Europejski traktowany jako rewizja Traktatu Rzymskiego. W dokumencie tym zasada subsydiarności została włączona do obszaru polityki ekologicznej. Artykuł 130 r (4) stanowi bowiem, że: „Wspólnota będzie podejmować działania dotyczące środowiska w takim zakresie, w jakim cele jego ochrony miałyby być lepiej zrealizowane na poziomie Wspólnoty niż na poziomie państw członkowskich”.
Debaty nad podziałem kompetencji między rządy państw członkowskich Wspólnot, a organy ponadnarodowe, doprowadziły do nadania subsydiarności charakteru generalnego - zasady obowiązującej nie tylko w odniesieniu do polityki ekologicznej, lecz również do innych dziedzin. Decyzja ostateczna w tym względzie, zapadła po wejściu w życie Traktatu z Maastricht, który w artykule 3b stanowi, że: „Wspólnota działa w ramach uprawnień przyznanych jej niniejszym Traktatem i celów w nim wyznaczonych. W zakresie, który nie podlega jej wyłącznej kompetencji, Wspólnota podejmuje działania zgodnie z zasadą subsydiarności, tylko wówczas i tylko w takim zakresie, w jakim cele proponowanych działań nie mogą być zrealizowane w sposób wystarczający przez państwa członkowskie, natomiast z uwagi na skalę lub skutki proponowanych działań, mogą zostać lepiej zrealizowane przez Wspólnotę. Żadne działanie Wspólnoty nie wyjdzie poza to, co jest konieczne do osiągnięcia celów określonych w niniejszym Traktacie”.
Podstawową ideą zasady subsydiarności jest więc to, że władza polityczna może interweniować wyłącznie w wypadkach, kiedy społeczeństwo nie zdoła zaspokoić swoich różnorakich potrzeb. W tym znaczeniu pomocniczość może być postrzegana jako podstawa ponownego przemyślenia stosunków społecznych w kontekście większej niezależności jednostki oraz stałego poszukiwania równowagi między jej wolnością, a działalnością rozmaitych instytucji publicznych (municypalitety, hrabstwa, regiony, państwa, wspólnoty międzynarodowe). Zasada ta jest powszechnie stosowana w społeczeństwach demokratycznych, a przyczyn jej popularności należy dopatrywać się w tym, że:
- funkcjonuje w warunkach świata przechodzącego kryzys wartości
i poszukującego nowych wartości, między innymi politycznych,
- bezosobowość i skomplikowany charakter decyzji podejmowanych na szczeblach centralnych uczynił z „bliskości” najlepszy sposób działania, który jest zdolna zaakceptować i zrozumieć opinia publiczna (podstawowym nakazem zasady subsydiarności jest podejmowanie decyzji politycznych na możliwie najniższym szczeblu władzy, a więc „blisko” pojedynczego człowieka),
- we współczesnych społeczeństwach pojawiły się tendencje zmierzające do zmniejszenia roli państwa nie tylko na polu gospodarczym, ale również w życiu społecznym, co jest dowodem na to, iż tradycyjny model państwa, nawet opierającego się na zasadach demokracji, nie jest w pełni akceptowany,
- umiędzynarodowienie handlu i rozwój współpracy międzynarodowej, a także ponadpaństwowy charakter Unii Europejskiej, zmusiły ponadnarodowe władze do oddzielenia swoich kompetencji od kompetencji państw narodowych.
Kończąc powyższe rozważania warto zwrócić uwagę na jeszcze jedną, ważną rolę, jaką ma do spełnienia zasada subsydiarności we współczesnej, integrującej się Europie. Po wejściu do Unii Europejskiej, rząd krajowy państwa członkowskiego staje się pośrednim organem władzy. Organem najwyższym jest bowiem ponadnarodowy organ w Brukseli. Istnieje więc niebezpieczeństwo, że ten organ będzie chciał przejąć zbyt dużo kompetencji, a tym samym za dużo władzy. Właśnie przed potencjalną „zachłannością” organizacji ponadnarodowej chroni również zasada subsydiarności (pomocniczości) w pewnym sensie broniąc także suwerenności kraju.
Zasada subsydiarności zmusza rządy krajowe do przekazywania swych kompetencji niżej - na szczeble, które mogą zarządzać efektywniej. Powoduje to sytuację, w której rząd centralny musi się liczyć z organem ponadnarodowym, a jednocześnie jest zobligowany do przekazywania coraz większej części swoich uprawnień regionom. Jest to bardzo niewygodna pozycja i stanowi nową jakość w funkcjonowaniu wielu państw. Dla lepszego zobrazowania sytuacji w jakiej znajduje się rząd krajowy państwa unijnego w stosunku do organu ponadnarodowego i własnych regionów, używa się określenia: „pozycja sandwicza”. Ważne jest jednak, by państwo nie „porzuciło” wszystkich swych zadań, a tylko na nowo je określiło.
Podsumowanie
Z prezentowanych w obu częściach publikacji rozważań wynika, iż jednym ze sposobów na umocnienia demokracji i przestrzeganie praw człowieka jest wspieranie demokracji lokalnych, które otrzymują od państw narodowych pewien zakres autonomii. Obecnie wszystkie państwa kierujące się tymi zasadami w większym lub mniejszym stopniu respektują prawa samorządu terytorialnego, ale dyskusja pomiędzy zwolennikami modelu państwa scentralizowanego a obrońcami decentralizacji, była bardzo ożywiona i trwała wiele lat. Tezę tę potwierdza analiza danych dotyczących podziału terytorialnego krajów członkowskich Unii opublikowanych przez Komitet Regionów w maju 1998 r.
Zwolennicy państwa scentralizowanego wskazują na trzy podstawowe argumenty przeciwko decentralizacji opartej na autonomii jego części składowych:
- pierwszy argument opiera się na założeniu, że państwo zdecentralizowane nie będzie zdolne do działania we współczesnym świecie, w którym rozwój technologiczny oraz zawiły charakter stosunków społeczno-gospodarczych wymaga silnego, skomplikowanego i zdolnego do szybkiego reagowania na zmiany aparatu państwowego,
- drugi argument odrzuca twierdzenie, że państwo zdecentralizowane jest bardziej rozwiniętą formą demokracji i opiera się na następującym rozumowaniu: „naród”, czyli forma wspólnoty ludzi, jest źródłem legalnej władzy. „Suwerenność narodowa” wyraża się w wybieraniu przedstawicieli do parlamentu lub prezydenta. Suwerenność ta nie może być podzielona. Nietykalność tej suwerenności jest jedyną gwarancją pełnej równości między obywatelami państwa, równości, która byłaby zagrożona, gdyby doszło do zwiększenia liczby ośrodków upoważnionych do podejmowania decyzji,
- trzeci argument podnosi zarzut, że zdecentralizowane państwo jest formą niezdolną do zagwarantowania bezpieczeństwa narodowego, widzianego jako:
a) bezpieczeństwo wewnętrzne, służące zagwarantowaniu jedności narodowej przez powstrzymanie tendencji odśrodkowych, wzmacnianych przez różnice i kontrasty lokalne, mogących prowadzić do konfliktów wewnętrznych,
b) bezpieczeństwo zewnętrzne (w kontekście międzynarodowym), polegające na zagwarantowaniu obrony narodowej.
Z kolei Rezolucja nr 117 z 1980 roku Kongresu Władz Lokalnych i Regionalnych w Europie (KWLRE) dotycząca zagadnień regionalizacji, wymienia kilka zalet wynikających z przekazania szerokich uprawnień autonomicznym organom lokalnym i regionalnym. Zaliczyć należy do nich korzyści wynikające m. in. z tego, że:
- proces podejmowania decyzji znajdzie się bliżej społeczności żyjących w danym obszarze administracyjnym i stanie się dostępny dla jednostek tej społeczności, co będzie stanowiło dodatkowy motyw do efektywnego wypełniania zadań publicznych,
- podejmowanie decyzji bliżej danego obszaru administracyjnego pozwoli na trafniejszy dobór celów, a dzięki temu na szybszy jego rozwój,
- w działaniach administracyjnych wyższego szczebla w większym stopniu będą musiały być brane pod uwagę uwarunkowania kulturowe, społeczne i ekonomiczne jednostek terytorialnych,
- bezpośrednie uczestnictwo w sprawach publicznych staje się możliwe dla wszystkich partii i ugrupowań politycznych - również dla tych, które nie mają reprezentacji w parlamencie,
- zmniejszą się wydatki rządowe, co spowoduje spadek ciężarów
finansowych nakładanych na ludność,
- przekazanie uprawnień organom lokalnym i regionalnym spowoduje bardziej sprawiedliwy podział i lepsze wykorzystanie dotacji rządowych, co będzie miało wpływ na polepszenie warunków życia mieszkańców,
- zwiększy się polityczna świadomość obywateli przez odejście od roli „bycia rządzonym” i aktywne uczestniczenie w urzeczywistnianiu polityki rządu, co może nawet doprowadzić do ograniczenia zjawiska politycznego profesjonalizmu.
Wynikiem debaty nad przedstawionymi argumentami było przyjęcie przez Radę Europy Europejskiej Karty Samorządu Terytorialnego, omówionej wcześniej, którą podpisało obecnie ponad 25 państw.
Nie jest możliwe, aby Europa obroniła się pod naporem regionalizacji. Należy jednak sprzyjać realizacji tej funkcji regionalizacji, która wyraża się w zasadzie subsydiarności, dającej możliwość społeczności regionu, uznającego jednak rząd centralny, wywieranie wpływu na kształtowanie warunków życia i rozwiązywanie własnych problemów. „Przeciwstawić się natomiast należy koncepcji regionalizacji, która neguje potrzebę istnienia władzy centralnej i zakłada szeroką autonomię, a nawet odłączenie się od państwa macierzystego”.
LITERATURA
Dokumenty
Abkommen zwischen der Bundesrepublik Deutschland, dem Land Niedersachsen, dem Land Nordrhein-Westfalen und dem K*nigreich Niederlande *ber grenz*berschreitende Zusammenarbeit zwischen Gebietsk*rperschaften und anderen *ffentlichen Stellen, 23 maja 1991 r., GVNW 1991.
Council of Europe. Study and Documentation Centre for Transfrontier Co-operation. Transfrontier Co-operation, Transfront/Office (86) 14.
Deklaracja intencji w sprawie nawiązania trójstronnej współpracy transgranicznej, Praga, 5 maja 1992 r., „Zbiór Dokumentów” nr 3/1992, poz. 19.
Deklaracja Krakowska „Państw Trójkąta”, Kraków, 6 października 1991, „Zbiór Dokumentów” nr 2/1992, poz. 22.
Deklaracja przyjęta podczas spotkania na szczycie państw Inicjatywy Środkowoeuropejskiej, Budapeszt, 16-17 lipca 1993 r., „Zbiór Dokumentów” nr 3/1993, poz. 19.
Europejska Konwencja Ramowa o Współpracy Transgranicznej Między Wspólnotami i Władzami Terytorialnymi sporządzona w Madrycie dnia 21 maja 1980 r., Dz. U. Nr 61 z 1993 r., poz 287.
Introducing the Committee of the Regions, European Union, Committee of the Regions, Brussels 1998.
Oświadczenie rządowe z 14.07.1994 r. w sprawie ratyfikacji przez RP Europejskiej Karty Samorządu Terytorialnego sporządzonej w Strasburgu 15.10.85 r., Dz. U. z 1994 r. Nr 124, poz. 608.
Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym, Dz. U. Nr 16 z 1990 r., poz. 95.
Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. - Prawo o stowarzyszeniach, Dz. U. Nr 20 z 1989 r., poz. 104 ze zmianami.
Uzasadnienie wniosku o podpisanie i ratyfikację Europejskiej Karty Samorządu Terytorialnego, Urząd Rady Ministrów, Warszawa, dn. 28.01.1993 r., s. 1-2.
Uzasadnienie wniosku o ratyfikację Europejskiej Konwencji Ramowej o współpracy transgranicznej między wspólnotami i wadzami terytorialnymi z 21 maja 1980 roku (Konwencja Madrycka Rady Europy), Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Departament Europy, Warszawa, 11 lutego 1993 r., s. 2.
Zarządzenie Nr 47 Prezesa Rady Ministrów z dnia 16 sierpnia 1990 r. w sprawie rejestracji związków międzygminnych, Monitor Polski z dnia 10 września 1990 r. Nr 33, poz. 266.
Opracowania
Albanese F.,The Administrative Decentralisation Process as seen by the council Europe, Conference „Poland in 21st Century Europe, Regional and transborder perspective, Warszaw 5-6 June 1995.
Europejska polityka regionalna. Materiały konferencyjne, Biuro Studiów i Analiz Kancelarii Senatu, Warszawa, czerwiec 1995.
Koćwin L., Dekada przełomu. Stosunki polsko-niemieckie od czerwca 1989 do czerwca 1991. Dokumenty. Materiały. Komentarze, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1992.
Mik C., Polska w Unii Europejskiej: perspektywy, warunki, szanse, zagrożenia, Toruń 1997.
Praktyczny przewodnik współpracy transgranicznej, European Union, European Commission, Stowarzyszenie Europejskich Regionów Granicznych (oprac.), Perspektywy Press, Warszawa 1997.
Przyborowska-Klimczak A., Skrzydło-Tafelska E., Dokumenty europejskie, Wydawnictwo „Morpol”, Lublin 1999.
Przyborowska-Klimczak A., Staszewski W., Stosunki traktatowe Polski z państwami sąsiednimi, Lubelskie Wydawnictwo Prawnicze, Lublin 1998.
Czasopisma
Europejska Karta Samorządu Regionalnego, „Wspólnota” nr 26/1997.
Gabbe J., Grenz*berschreitende Netzwerke, „Stadt und Gemeinde” nr 3/1992.
Machińska H., Zasada subsydiarności w polityce ekologicznej Wspólnoty Europejskiej, „Sprawy Międzynarodowe” nr 3/1994.
Parzymies S., Europa regionów, „Sprawy Międzynarodowe” nr 3/1994.
The Word that Saves Maastricht. The Principle of Subsidiarity and the Division of Powers within the EC, „Common Market Law Review” nr 29/1992.
Zarys strategii rozwoju regionalnego Polski. Raport końcowy przyjęty przez Radę Ministrów, „Przegląd Rządowy” nr 1/1997.
Streszczenie
Artykuł stanowi drugą część publikacji zamieszczonej w poprzedniej edycji periodyku „Europa Regionum”. Celem przedstawionych przez autora przemyśleń jest prezentacja najważniejszych aspektów współpracy interregionalnej w Europie.
W szóstym w kolejności rozdziale, zatytułowanym Podstawy prawne współpracy transgranicznej zostały zaprezentowane obowiązujące w Polsce akty prawne, które umożliwiają udział podmiotów samorządowych w rozmaitych formach współpracy. Omówiono akty prawa wewnętrznego oraz międzynarodowego. Do pierwszej grupy należą: Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym oraz Prawo o stowarzyszeniach wraz z przepisami wykonawczymi zawartymi w Zarządzeniu nr 47 Prezesa Rady Ministrów z 16 sierpnia 1990 r. Do grupy drugiej natomiast należy zaliczyć: Europejską Konwencję Ramową o Współpracy Transgranicznej Między Wspólnotami i Władzami Terytorialnymi z 21 maja 1980 r., Europejską Kartę Samorządu Terytorialnego, Umowę o Stowarzyszeniu Polski ze Wspólnotami Europejskimi (tzw. Układ Europejski), Traktat między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z 17 czerwca 1991 r., Deklarację Krakowską i Deklarację Praską, które zostały podpisane przez państwa Grupy Wyszehradzkiej, oraz Deklarację Budapeszteńską przyjętą przez państwa Inicjatywy Środkowoeuropejskiej. Omówiona została również Europejska Karta Samorządu Regionalnego - dokument opracowany przez Kongres Władz Lokalnych i Regionalnych Europy, który jednak do chwili obecnej nie został podpisany i ratyfikowany przez Polskę.
W dalszej części rozdziału omówiono także inne instrumenty prawne ustanawiające ramy dla współpracy transgranicznej, do których należą międzypaństwowe umowy bilateralne i multilateralne. Podane zostały przykłady takich umów, których zawarcie stworzyło instytucjonalne i prawne podstawy dla współpracy regionów i gmin przygranicznych w państwach Europy Zachodniej.
Rozdział kończy mało optymistyczna myśl autorów Praktycznego przewodnika współpracy transgranicznej opracowanego przez Stowarzyszenie Europejskich Regionów Granicznych (AGEG), którzy stwierdzają, że bezpośredni udział władz regionalnych i lokalnych w zarządzaniu programami transgranicznymi jest „[...] nadal hamowany przez ograniczenia o charakterze prawnym”.
W zagadnieniu ósmym, pt.: Zasada subsydiarności przedstawiona została krótka historia idei pomocniczości - od Arystotelesa do traktatu z Maastricht. Omówiono również przyczyny jej popularności w społeczeństwach demokratycznych. Przedstawiona została jej rola w integrującej się Europie, jako strażnika przed „zachłannością” instytucji ponadnarodowych, oraz pośrednio, jako obrońcy suwerenności państw.
Podkreślono również „niewygodną pozycję” rządów państw Unii Europejskiej, które przekazały dużą część swoich uprawnień, z jednej strony, instytucjom ponadnarodowym, z drugiej zaś, instytucjom samorządowym. W tej sytuacji ważne jest, by państwo nie wyzbyło się całkowicie swoich zadań, a tylko na nowo je określiło.
Podsumowanie zawiera tezę, iż jednym ze sposobów na umocnienia zasad demokracji w państwie jest wspieranie demokracji lokalnych. Muszą one jednak otrzymać od państw narodowych pewien zakres autonomii. W dalszej części przedstawiono argumenty przeciwników i zwolenników decentralizacji państw opartej na autonomii jego części składowych.
Podsumowanie kończy konkluzja stwierdzająca, iż nie da się powstrzymać procesu regionalizacji w Europie, ale należy się przeciwstawić takiej jej koncepcji, która neguje potrzebę istnienia władzy centralnej i zakłada szeroką autonomię, a nawet odłączenie się od państwa macierzystego. Takie „uboczne skutki” współpracy interregionalnej należy uznać za sprzeczne z jej założeniami oraz rozwijającą się ideą integracji państw europejskich.
Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym, Dz. U. Nr 16 z 1990 r., poz. 95.
Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. - Prawo o stowarzyszeniach, Dz. U. Nr 20 z 1989 r., poz. 104 ze zmianami.
Zarządzenie Nr 47 Prezesa Rady Ministrów z dnia 16 sierpnia 1990 r. w sprawie rejestracji związków międzygminnych, Monitor Polski z dnia 10 września 1990 r. Nr 33, poz. 266.
Europejska Konwencja Ramowa o Współpracy Transgranicznej Między Wspólnotami i Władzami Terytorialnymi sporządzona w Madrycie dnia 21 maja 1980 r., Dz. U. Nr 61 z 1993 r., poz 287.
Uzasadnienie wniosku o ratyfikację Europejskiej Konwencji Ramowej o współpracy transgranicznej między wspólnotami i wadzami terytorialnymi z 21 maja 1980 roku (Konwencja Madrycka Rady Europy), Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Departament Europy, Warszawa, 11 lutego 1993 r., s. 2.
Europejska Konwencja..., op. cit., art. 1.
Ibidem, art. 2, podpunkt 2.
Uzasadnienie wniosku o ratyfikację ..., op. cit., s. 2-3.
Na podstawie rozmowy telefonicznej przeprowadzonej w dniu 23.04.1998 r. ze
S. Kozłowskim, pracownikiem Biura ds. Współpracy Transgranicznej MSZ.
Dokument został podpisany przez Polskę 1.031994 r. a ratyfikowany 14.07.1994 r. Zob. Oświadczenie rządowe z 14.07.1994 r. w sprawie ratyfikacji przez RP Europejskiej Karty Samorządu Terytorialnego sporządzonej w Strasburgu 15.10.85 r., Dz. U. z 1994 r. Nr 124, poz. 608.
Uzasadnienie wniosku o podpisanie i ratyfikację Europejskiej Karty Samorządu Terytorialnego, Urząd Rady Ministrów, Warszawa, dn. 28.01.1993 r., s. 1-2.
Na podstawie rozmowy telefonicznej przeprowadzonej w dniu 23.04.1998 r. ze
S. Kozłowskim, pracownikiem Biura ds. Współpracy Transgranicznej MSZ.
Por. Aneks 2, Podstawy prawne współpracy regionalnej/międzyregionalnej Polski z Unią Europejską, [w:] Europejska polityka regionalna. Materiały konferencyjne, Biuro Studiów i Analiz Kancelarii Senatu, Warszawa, czerwiec 1995, s. 16-17.
Zarys strategii rozwoju regionalnego Polski. Raport końcowy przyjęty przez Radę Ministrów. „Przegląd Rządowy” nr 1/1997, s. 61-62.
Traktat między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy, Bonn, 17 czerwca 1991 roku, [w:] L. Koćwin, Dekada przełomu. Stosunki polsko-niemieckie od czerwca 1989 do czerwca 1991. Dokumenty. Materiały. Komentarze, Wrocław 1992, s. 168-181.
Por. A. Przyborowska-Klimczak, W. Staszewski, Stosunki traktatowe Polski z państwami sąsiednimi, Lublin 1998, passim.
Deklaracja Krakowska „Państw Trójkąta”, Kraków, 6 października 1991, [w:] „Zbiór Dokumentów” nr 2/1992, poz. 22, s. 175.
Deklaracja intencji w sprawie nawiązania trójstronnej współpracy transgranicznej, Praga, 5 maja 1992 r., [w:] „Zbiór Dokumentów” nr 3/1992, poz. 19, s. 170.
Deklaracja przyjęta podczas spotkania na szczycie państw Inicjatywy Środkowoeuropejskiej, Budapeszt, 16-17 lipca 1993 r., [w:] „Zbiór Dokumentów” nr 3/1993, poz. 19,
s. 128.
Polskie tłumaczenie Europejskiej Karty Samorządu Regionalnego zostało opublikowane w piśmie samorządu terytorialnego „Wspólnota” nr 26/1997, s. 19-21.
Por. J. Gabbe, Grenz*berschreitende Netzwerke, „Stadt und Gemeinde” nr 3/1992, s. 92 oraz Council of Europe. Study and Documentation Centre for Transfrontier Co-operation. Transfrontier Co-operation, Transfront/Office (86) 14.
Abkommen zwischen der Bundesrepublik Deutschland, dem Land Niedersachsen, dem Land Nordrhein-Westfalen und dem K*nigreich Niederlande *ber grenz*berschreitende Zusammenarbeit zwischen Gebietsk*rperschaften und anderen *ffentlichen Stellen, 23 maja 1991 r., GVNW 1991, s. 530.
Por. M. Zieliński, Współpraca transgraniczna między władzami lokalnymi państw Unii Europejskie, [w:] C. Mik, Polska w Unii Europejskiej: perspektywy, warunki, szanse, zagrożenia, Toruń 1997, s. 233.
Por. Praktyczny przewodnik współpracy transgranicznej, European Union, European Commission, Stowarzyszenie Europejskich Regionów Granicznych (oprac.), Warszawa 1997, s. A3/4.
Por. A. Antoszewski, R. Herbut, Leksykon ..., op. cit., s. 377.
Por. The Word that Saves Maastricht. The Principle of Subsidiarity and the Division of Powers within the EC, „Common Market Law Review” nr 29/1992, s. 110.
Cyt. za: H. Machińska, Zasada subsydiarności w polityce ekologicznej Wspólnoty Europejskiej, „Sprawy Międzynarodowe” nr 3/1994, s. 116.
A. Przyborowska-Klimczak, E. Skrzydło-Tafelska, Dokumenty europejskie, Lublin 1999, s. 46.
Por. Territorial organisation in the Member States, [w:] Introducing the Committee of the Regions, European Union, Committee of the Regions, Brussels 1998, s. 2.
Por. F. Albanese, The Administrative Decentralisation Process as seen by the council Europe, Conference „Poland in 21st Century Europe, Regional and transborder perspective, Warszaw 5-6 June 1995, s. 4-6.
S. Parzymies, Europa regionów, „Sprawy Międzynarodowe” nr 3/1994, s. 28.
2