Aleksandra Zawiślak
Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego
Refleksje metodologiczne z praktycznego zastosowania metod jakościowych do analizy problemów życiowych osób niepełnosprawnych umysłowo
(Artykuł ukazał się w tomie: J. Pańczyk (red.) Forum pedagogów specjalnych XXI wieku Tom II Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego Łódź 2002 s.133-138 )
Badania jakościowe stają się niezaprzeczalnym faktem i na stałe wkraczają do kanonu metodologicznego pedagogiki. Podejście to, będące owocem współczesnych nastawień o charakterze humanistycznym i personalistycznym, coraz częściej staje się podstawą szerokich dociekań na polu oświatowym. Często opisywany konflikt podejść badawczych, występujących pod różnymi określeniami - empirycznych z humanistycznymi, pozytywistycznymi z postpozytywistycznymi, zamkniętych z otwartymi, metodolatrii z epifanią, ilościowych z jakościowymi - (A. Janowski, l995; R.Pachociński, 1997; Z.Kwieciński, 2000 i in.), ustępuje miejsca stanowiskom kompromisowym, postulującym wzajemną komplementarność (np. H.Komorowska, 1989; T.Bauman, l998; S.Palka, 1999).
Niewątpliwie dowiedziono już, iż metody te dają szereg nowych szans bardziej wnikliwego opisania i przede wszystkim zrozumienia tych osób, jednak wobec braków teorii, a przede wszystkim praktyki metodologicznej w tym zakresie, badacz staje przed szeregiem problemów, jest w sytuacji wędrowca “przecierającego nowe szlaki”.
Niniejszy artykuł ma na celu teoretyczną i praktyczną analizę doświadczeń związanych z próbami zastosowania elementów badań jakościowych do analizy świata osób niepełnosprawnych intelektualnie oraz refleksje metodologiczne, które zrodziły się w wyniku tych poczynań. Za podstawę posłużyły badania przeprowadzane przez autorkę oraz pod jej kierunkiem. Dotyczyły problemów życiowych osób upośledzonych umysłowo. To specyficzne szerokie i wielowątkowe zagadnienie badawcze, wydaje się dobrym terenem aby zastosować metody jakościowe. Nieliczne, lecz istniejące w literaturze, opisy subiektywnych przeżyć osób upośledzonych umysłowo zachęcały do tego i przekonywały, iż jest możliwe zebranie tego typu danych ( np. M.Kościelska, 1995; B.Szychowiak, l996; R.Bogdan, l997). Prezentowane uwagi powstały jako wynik przemyśleń własnych oraz wielokrotnych wspólnych rozmów, dyskusji oraz wymiany doświadczeń i trudności między studentkami realizującymi prace magisterskie a promotorem tych prac. Ze względu na fakt, iż wiele spostrzeżeń miało wspólne rysy zdecydowano aby zebrać te refleksje i zaprezentować. Przedmiotem badań były osoby niepełnosprawne, a analiza dotyczyła następujących zagadnień: funkcjonowania osób upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim w rolach rodzinnych (A. Zawiślak, 2000a), sytuacji życiowych w jakich znalazły się bardzo młode matki niepełnosprawne umysłowo (E .Ogonowska, 2000), dzieci i młodzież niepełnosprawna-uczestnicy integracji (J. Rodzewicz 2000), matki dzieci niepełnosprawnych (D.Kujach 2000) oraz subiektywnego odbioru sytuacji rodzinnej przez osoby upośledzone umysłowo (A. Zawiślak, 2000). W pracach tych posługiwano się podejściem jakościowym lub łączono je z analizą ilościową. Stosowano otwarty wywiad pogłębiony oraz obserwację (A. Wyka, 1990). Zebrane doświadczenia okazały się bardzo interesujące. Problemy, które pojawiły się można było podzielić na następujące aspekty: dotyczące osoby badacza, związane z warsztatem badawczym oraz zagadnieniami techniczno-organizacyjnymi badań.
Osoba badacza
Sytuację osoby podejmującej badania o nachyleniu jakościowym można określić jako trudną. Główną bolączką był, mimo aktywnego poszukiwania literatury, niedosyt informacji. Badacz musiał pogodzić się z faktem, iż uzyska jedynie ukierunkowanie o charakterze ogólnym a o szczegółach metodologicznych będzie decydował samodzielnie. Dodatkowo zazwyczaj osoby badające nie dysponowały żadnym lub niewielkim doświadczeniem naukowym w ogóle. Rodziło to uczucia niepewności i obaw. Można wyrazić refleksję, iż trudności te miały głównie charakter mentalny, wynikały z powszechnego nastawienia na schematyzm. Jednak po pokonaniu pierwszych oporów, oswojeniu się z odmiennym, specyficznym sposobem myślenia, osoby to często zostawały niejako zaintrygowane badanymi zagadnieniami. Obserwowano pewien rodzaj entuzjazmu i radości z odkrywania “nieznanego”. Tak więc można powiedzieć, że podczas badań, prowadzący je doznawali całego wachlarza odczuć, od obaw i zwątpień po fascynację. Jednocześnie zaczynali się coraz “lepiej czuć” w atmosferze wolności od ograniczeń metodologicznych. H. Komorowska zwróciła uwagę na ten aspekt pisząc “Badanie jakościowe jest o wiele mniej - pozornie przynajmniej - zdyscyplinowane i sformalizowane niż badanie jakościowe. Jest więc trudniejsze do przeprowadzenia dla początkujących badaczy, choć niewątpliwie atrakcyjniejsze dla nich ze względu na większą swobodę i mniejszą liczbę formalnych ograniczeń” (1989, s.18-19).
Innym zagadnieniem na które warto zwrócić uwagę był fakt, iż między badającym a podmiotem badań (osobą niepełnosprawną intelektualnie) istniały głębokie różnice. Były to osoby z zupełnie różnych kręgów społecznych, o różnych statusach społecznych, ekonomicznych, intelektualnych i innych - żyjące w “odmiennych światach”. Studentki niejednokrotnie przyznawały, iż nigdy nie przypuszczały jak żyją inni ludzie, że taka jakość życia jest w ogóle możliwa. Fakt ten wywierał zasadnicze znaczenie na proces badawczy. Był czynnikiem z jednej strony utrudniającym przyjęcie tzw. “wrażliwości postmodernistycznej oraz uchwycenie punktu widzenia jednostki” (N.Denzin,Y.S. Lincoln, 1997). Jednocześnie jednak sprzyjał programowej bezzałożeniowości i “naiwności poznawczej” tych badań (M.B.Miles, A.M. Huberman, 2000).
Innym zagadnieniem często deklarowanym były problemy etyczne prowadzonych dociekań. Rodziło się tutaj wiele wątpliwości wobec faktu, że upośledzeni umysłowo często “przywiązywali się” do przeprowadzających z nimi rozmowy. Cieszyli się z zainteresowania swoją osobą, co owocowało rozczarowaniami gdy badania dobiegały końca. Często również niepełnosprawni, mimo wyjaśnień uznawali badaczy za kogoś innego (najczęściej za pracowników opieki społecznej) i wiązali duże nadzieje na rychłą pomoc. Inni badani mięli trudności z koncentracją, bywali zmęczeni i rozdrażnieni w czasie wywiadów, co z kolei budziło w badaczach poczucie winy. Te i inne sytuacje generowały wiele napięć o charakterze moralnym i etycznym.
Warsztat badawczy
W tym zakresie przeprowadzający badania stykali się z wyjątkowo nasilonymi trudnościami. N. Denzin i Y.S. Lincoln (1997,s.10) pisząc, iż “badanie jakościowe, jako zbiór praktyk, produkuje napięcia i sprzeczności dotyczące samego projektu, włączając w to metody oraz kształt odkryć i interpretacji” - trafnie oddali skomplikowaną sytuację badacza. Różnorodność metodologiczna badań jakościowych wymaga wykorzystywania wielorakich metod i praktyk badawczych, a to powoduje konieczność znacznej samodzielności.
Wobec braku dostępnych narzędzi istniała też konieczność ich konstruowania. Tutaj bariery dotyczyły dostosowania języka do obniżonej sprawności umysłowej badanych. Korzystano z nielicznych wskazówek w tym zakresie, np. K.Ablewicz (1997), P. Sztabińskiego (1994) czy S. Gerstmanna (1980), lecz odczuwano spore braki, zwłaszcza dotyczące własnych kompetencji. Problemem często artykułowanym była konieczność zawężania analiz do wypowiedzi ustnych, niemożność korzystania z materiałów źródłowych typu prace pisemne, pamiętniki, inne dokumenty.
Innym zagadnieniem była interpretacja zebranego materiału. Zauważono tutaj duże trudności a nawet niemożność oderwania się od typowego dla badań ilościowych sekwencyjnego modelu analizy materiałów empirycznych, podczas gdy paradygmat jakościowy wymaga aby był to proces cykliczny, interaktywny, gdzie naukowiec kluczy, cofa się, zmienia założenia jeszcze w trakcie zbierania danych (por. M.B. Miles, A.M. Huberman, 2000, s.11-13). Nie bez powodu nazywa się tę czynność sztuką oraz podkreśla fakt, iż nie istnieje jedna prawdziwa interpretacja ( N. Denzin i Y.S. Lincoln (1997,s. 34-35). Objaśnienia często bywały wątpliwej jakości, najczęściej pobieżne w swej naturze, bardziej przypominały reportaże prasowe niż materiał naukowy. Budziło to frustracje i zniecierpliwienie, gdyż ogrom pracy w terenie nie miał przełożenia na wnioski badawcze. Odczucia te trafnie wyraża wypowiedź jednej z uczestniczek seminarium -“zazdroszczę koleżankom prowadzącym analizy ilościowe, ich prace są takie skomplikowane , podczas gdy moja jest taka nienaukowa”.
Techniczna i organizacyjna strona badań
Niewątpliwie prowadzenie badań jakościowych od strony organizacyjnej okazało się dość skomplikowane. Już samo dotarcie do adresów badanych w taki sposób aby nie naruszać ochrony danych osobowych było wielkim utrudnieniem. Większość pracy wykonywano w domach badanych a warunki jakie tam zastawano nie zawsze sprzyjały zbieraniu materiału. Utrudnienia najczęściej dotyczyły ciasnoty pomieszczeń, obecności osób trzecich, brak możliwości oderwania się od obowiązków rodzinnych badanego np. opieka nad dziećmi i wiele innych. Istniały również poważne trudności z rejestracją rozmów - gdzie nagrywanie czy notowanie peszyło i zniekształcało wypowiedzi, a bazowanie na pamięci własnej często zawodziło. Te i inne czynniki niewątpliwie zakłócały proces badawczy a ich skutki trudno w ogóle oszacować.
Niemożliwym wręcz do spełnienia warunkiem zalecanym przez metodologię tych badań okazał się wymóg “wtapiania się w rzeczywistość”. Badacz był traktowany w przeważającej mierze przez upośledzonego i ich rodziny jako “osobliwość” na tyle różniąca się od nich, że miał nikłe szanse na to, mimo szczerych chęci. Prawdopodobnie w innych warunkach niż rodzinne byłoby to realniejsze.
Wszystkie wykazane w artykule problemy, dotyczące zarówno osoby przeprowadzającej badanie, warsztatu badawczego jak i okoliczności techniczno-organizacyjnych, dowodzą, iż procedura jakościowa jest wyjątkowo trudna. Badacz powinien pogłębiać swą wiedzę oraz świadomość metodologiczną. Warsztat badawczy oraz organizacja wymaga również ciągłego udoskonalania. Przytoczone refleksje mogą i powinny niepokoić, gdyż obrazują jak wiele nieścisłości i zakłóceń może występować i modyfikować uzyskane konkluzje. Tym bardziej zastanawia fakt, iż tak rzadko są one analizowane i wykazywane przez badaczy.
Literatura:
Ablewicz K., Język potoczny jako warunek dialogu edukacyjnego - w poszukiwaniu języka pedagogiki, “Edukacja” l997, nr 3.
Bauman T., O możliwości zastosowania metod jakościowych w badaniach pedagogicznych, [w:] T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa l998.
Bogdan R., Co mówią ludzie zaetykietkowani jako opóźnieni w rozwoju umysłowym?, [w:] A.Gustavsson, E.Zakrzewska-Manterys (red.), Upośledzenie w społecznym zwierciadle, Warszawa 1997.
Denzin N.K., Lincoln Y.S., Wkraczanie na pole badań jakościowych. Wprowadzenie do podręcznika, “Acta Universitatis Nicolai Copernici”, Socjologia Wychowania XIII, 1997, z. 37.
Gerstmann S., Rozmowa i wywiad w psychologii, Warszawa l980.
Janowski A., Uczeń w teatrze życia szkolnego, Warszawa l995.
Komorowska H., Metody ilościowe a metody jakościowe w badaniach pedagogicznych, “ Edukacja”1989, nr 3
Kościelska M., Oblicza upośledzenia, Warszawa 1995.
Kujach D., Percepcja własnej sytuacji życiowej matek dzieci niepełnosprawnych umysłowo, nie publikowana praca magisterska pod kierunkiem A.Zawiślak, Wydział Pedagogiki i Psychologii Bydgoszcz 2000.
Kwieciński Z., Między metodolatrią a epifanią, [w:] M.B. Miles, A.M. Huberman, Analiza danych jakościowych, Białystok 2000.
Miles M.B.,Huberman A.M., Analiza danych jakościowych, Białystok 2000.
Ogonowska E., Sytuacja egzystencjalna bardzo młodej matki upośledzonej umysłowo w stopniu lekkim, nie publikowana praca magisterska pod kierunkiem A.Zawiślak, Wydział Pedagogiki i Psychologii Bydgoszcz 2000.
Pachociński R., Metody ilościowe i jakościowe w badaniach oświatowych, “Edukacja” 1997, nr 3.
Palka S., Pedagogika w stanie tworzenia, Kraków 1999.
Rodzewicz J., Percepcja własnej sytuacji życiowej dzieci i młodzieży niepełnosprawnej uczęszczającej do szkoły integracyjnej, nie publikowana praca magisterska pod kierunkiem A.Zawiślak, Wydział Pedagogiki i Psychologii Bydgoszcz 2000.
Sztabiński P., Niepełnosprawni jako specjalna kategoria w badaniach socjologicznych, [w:] A.Ostrowska, J.Sikorska, Z.Sufin, Sytuacja ludzi niepełnosprawnych w Polsce, Warszawa 1994.
Szychowiak B., Autonomia młodzieży z upośledzeniem umysłowym w jej odczuciu, [w:] W. Dykcik (red.) Społeczeństwo wobec autonomii osób niepełnosprawnych, Poznań 1996.
Wyka A., Ku nowym wzorcom badań społecznych w Polsce. Cechy badań jakościowych w ostatnich latach, “Kultura i społeczeństwo” 1990, nr 1.
Zawiślak A., Odczucia osób upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim co do własnej sytuacji rodzinnej, [w:] T. Zacharuk (red.), Student niepełnosprawny. Szkice i Rozprawy, Zeszyt 4, Siedlce 2000.
Zawiślak A., Społeczne funkcjonowanie osób upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim w rolach rodzinnych, [w:] M.Chymuk, D.Topa (red.) Edukacja prorodzinna, Kraków 2000 a.
1