WPŁYWY IDEOWE

DARWINIZM - koncepcja ewolucji Spencera ukształtowała się pod wpływem teorii naukowej Darwina - wprawdzie sama idea ewolucji nie pochodzi od Darwina, lecz to właśnie on spróbował znaleźć dowód empiryczny dla tej hipotezy w dziele O pochodzeniu gatunków (walka o byt, dobór naturalny, dziedziczenie cech nabytych, pochodzenie i rozwój człowieka z gatunków zwierzęcych) - pamiętać należy, że Spencer wyłożył swoją teorię ewolucji przed ukazaniem się pracy Darwina.

Zdaniem Spencera w procesie ewolucji występują 2 tendencje:

• tendencja do osiągnięcia stanu równowagi;

• tendencja do przeobrażania się na drodze ewolucji i przechodzenia do nowego stanu równowagi.

Cała ewolucja to proces, w którym przyroda wraz ze społeczeństwem jako jej częścią stanowi całość i jest rezultatem powszechnego prawa równowagi sił.

UTYLITARYZM - prąd etyczny, który użyteczność uznawał za kryterium wartościowania moralnego i cel racjonalnych działań jednostkowych. Racjonalne działania użyteczne dla społeczeństwa są również użyteczne dla jednostki i tylko one mogą zapewnić jej szczęście. Twórca tej doktryny był Jeremi Bentham, do nurtu należał John Stuart Mill. Spencer nie zgadzał się z koncepcją w wersji Benthama, który twierdził, że wolność jednostki umożliwia realizację najużyteczniejszego ustroju społecznego. Według niego prawo do równej wolności prowadzi do szczęścia, bo wyzwala energię indywidualnych talentów i zdolności.

POZYTYWIZM - Spencer zawdzięcza Comte'owi niektóre terminy (np. socjologia). Podobnie jak Comte akcentował ideę rozwoju w dziejach ludzkości i podkreślał konieczność odkrycia praw rozwoju społecznego na wzór praw odkrywanych przez przyrodoznawstwo. Dzielił z nim: scjentyzm, empiryzm, naturalizm ewolucjonistyczny, postawy utylitarystyczne i liberalizm.

FILOZOFIA

EWOLUCJA = rozwój - kluczowe pojęcie w filozofii Spencera.

EWOLUCJONIZM - pogląd, który mówi, ze rozwojowi podlega cały wszechświat we wszystkich swoich częściach i że rozwój jest powszechnym prawem świata.

Pojęcie „rozwoju” niesie 3 kluczowe założenia:

• rzecz, która podlega rozwojowi nie jest niezmienna, podlega zmianom;

• przemiany rzeczy dokonują się stale i stopniowo;

• przemiany rzeczy dokonują się w jednym kierunku, wedle jednego prawa.

W świecie istot żywych rozwój jest najwyraźniejszy - własności jednostek żywych są wynikiem ewolucji nie tylko własnej, ale ewolucji całego gatunku dokonującej się w ciągu pokoleń.

Rozwój to prawo powszechne rządzące całą przyrodą, działa wszędzie.

Rozwój polega na różnicowaniu się części - rozwijający się układ potęguje swą zwartość, określoność, porządek i równowagę. Rozwój udoskonala układ - jest więc postępem.

Rozwój powoduje przejście układu:

• od stanu jednorodności do różnorodności;

• od stanu luźniej do ściślej związanego;

• od stanu nieokreślonego i chaotycznego do określonego i uporządkowanego.

Postęp ma granice - gdy układ dojdzie do równowagi, zatrzymuje się a nawet cofa.

AGNOSTYCYZM - pogląd o niepoznawalności świata jako całości.

RELATWIZM w teorii poznania - pogląd mówiący o tym, że zjawiska są względne; to co względne nie jest ostateczne, lecz wskazuje na istnienie czegoś bezwzględnego. Poznanie jest zależne od organizmu, jego przystosowania się do potrzeb i warunków życia.

Poza zjawiskami istnieje prawdziwa rzeczywistość - Niepoznawalne.

3 stopnie poznania świata:

• oderwane i luźne wiadomości = prawdy proste i wycinkowe = wiedza = ogół luźnych wiadomości = prymitywna wiedza ludzka;

• usystematyzowany zespół prawd = prawdy bardziej złożone i pogłębione = nauka = poznanie ujęte w jednolite systemy w oparciu o poznanie cząstkowych prawidłowości;

• wnioski ogólne i uniwersalne prawidłowości = najszersze uogólnienia typu filozoficznego = filozofia = połączenie nauk w jednym systemie.

PSYCHOLOGIA EWOLUCJONISTYCZNA - zjawiska umysłu są takie jakie są, ponieważ takie były potrzebne jednostce czy gatunkowi do utrzymania się przy życiu. Tworzy je rozwój, on też zastępuje je innymi - nie są więc pierwotne czy niezmienne. Umysł też jest wytworem rozwoju.

Rozwiązanie starego sporu:

• aprioryzm - formy myślenia są wrodzone jednostce;

• empiryzm = ale są przez jednostkę dziedziczone i zależne od doświadczeń dawnych pokoleń.

ETYKA EWOLUCJONISTYCZNA, SKRAJNIE NATURALISTYCZNA - dobre i moralne jest tylko to, czego wymaga życie; działanie moralne i naturalne (zgodne z przyrodą) to to samo.

ETYKA RELATYWISTYCZNA - wartość moralna jest tymczasowa, przestanie obowiązywać, gdy rozwój ludzkości dojdzie do kresu.

SOCJOLOGIA

DETERMINISTYCZNA TEORIA ROZWOJU SPOŁECZNEGO - społeczeństwo jako część przyrody podlega prawom i zależnościom przyrodniczym, zjawiska społeczne należy rozpatrywać w sposób przyczynowo-skutkowy.

Krytyka indeterministycznych teorii rozwoju społecznego:

• teorie teologiczne - rozwój ludzki tłumaczą jako skutek działania Boga, to on wybiera wielkich ludzi i każe im postępować w określony sposób - krytyka: teorie te zaprzeczają możliwości nauk przyrodniczych, które są w ich ujęciu również wynikiem działania Boga;

• teorie bohaterów - przypisywanie wielkim jednostkom wyłącznej lub głównej roli twórczej w historii - krytyka: należy zająć się badaniem cywilizacji (obyczajowości, instytucji społecznych, stanu techniki i nauk, etc.);

• woluntaryzm - przeczenie istnieniu przyczynowości i powtarzalności w zjawiskach społecznych, u podstaw działań ludzkich leżą akty wolnej woli, niepowtarzalne i nieprzewidywalne, wiara w niepowtarzalność faktów dziejowych.

2 podstawowe zadania socjologii:

• badanie struktury społeczeństwa i procesu jego rozwoju - teoria rozwoju społecznego;

• badanie instytucji, poprzez które społeczeństwo żyje i rozwija się - teoria organizacji społecznej.

3 rodzaje prawd w socjologii:

• powszechne - odnoszą się do wielkich społeczeństw;

• ogólne - do pewnych grup;

• szczegółowe - do poszczególnych społeczeństw.

Przedmiotem badań socjologii są nie poszczególne jednostki, lecz zjawiska masowe i typowe, które składają się na procesy rozwoju społeczeństwa.

Trudności w naukach socjologii:

• przedmiotowe - wynikają z natury samych faktów i zjawisk społecznych (teoria złudzeń Francisa Bacona);

• podmiotowe - wynikają z subiektywnych własności umysłu badacza i warunków środowiskowych.

ORGANICYZM - organiczna teoria społeczeństwa; stałe stosunki pomiędzy częściami społeczeństwa podobne są do stałych stosunków pomiędzy częściami ciała żywego.

Wspólne cechy społeczeństwa i organizmu:

• przyrost masy;

• przemiana z prostej struktury w złożoną;

• życie społeczeństwa jest niezależne i dłuższe od życia jednostek.

Typy społeczeństw:

• podział ze względu na stopień złożoności:

• proste - tworzy pojedynczą całość pracującą, nie podlega żadnej innej całości, jego części współpracują ze sobą, by osiągnąć cel publiczny, grupy te nie posiadają organizacji państwowej, stopniowo ją wykształcają;

• złożone - grupa, w której wodzowie grup prostych podlegają wodzowi najwyższemu;

• podwójnie złożone - osiadły tryb życia, grupy proste podporządkowane są władzy wyższej, ta zaś podlega jeszcze wyższej; rozwinięta hierarchia kościoła, organizacja przemysłu, podział pracy - kasty; prawo; postęp wiedzy i sztuki;

• potrójnie złożone - klasyfikacja tylko ze względu na trwałość systemów politycznych;

• podział ze względu na rodzaj działalności i organizacji:

• militarne - cała władza skoncentrowana jest w rękach przywódcy wojennego, jednostki podlegają przymusowi, wzrost stratyfikacji społecznej, ograniczenie wolności jednostek;

• industrialne - powstaje w wyniku normalnej ewolucji społecznej i postępu, ma cele pokojowe, najważniejsza jest wola obywateli, wolność wszystkich jednostek.

Geneza bohaterów historycznych - wielcy ludzie są produktem działania sił społecznych - społeczeństwo musi samo wykształcić bohatera, wówczas wprowadzone przez niego zmiany będą miały źródło w pokoleniu.

2. HERBERT SPENCER (1820-1903)

Leszek Kasprzyk, Spencer: Charakter socjologii, Społeczeństwo jest organizmem,
Trudności umiejętności społecznej, Uprzedzenia grupowe, Uprzedzenia teologiczne.

3

HISTORIA MYŚLI SOCJOLOGICZNEJ - ĆWICZENIA

BIOGRAFIA

Herbert Spencer urodził się 27 kwietnia 1820 roku w Anglii w rodzinie nauczycielskiej. Był samoukiem - interesowały go nauki przyrodnicze i matematyka. Mając 17 lat podjął pracę inżyniera kolejowego - rysował mapy i opracowywał plany budowy linii kolejowej. Wynalazł wówczas przyrząd do mierzenia prędkości lokomotywy, który nazwał welocymetrem.
Interesował się również geologią - studiując słynne dzieło Lyella Zasady geologii zetknął się z teorią rozwoju świata organicznego.
Pierwszą poważną pracą była wydana w 1850 roku Statystytka społeczna - w niej Spencer sformułował prawo „równej wolności” stanowiącej podstawę jego indywidualistyczno-liberalnej doktryny politycznej, oraz przedstawił swą teorię ewolucji społecznej.
Na teorie Spencera wpłynęły również prace biologa von Baera, które głosiły, że każdy organizm na drodze swojego embrionalnego rozwoju przechodzi od stanu homogenicznego do heterogenicznego. Na tej podstawie Spencer zaczął rozszerzać swoje pomysły dotyczące dyferencjacji i integracji (faz ewolucji) na procesy nieorganiczne.
W 1860 roku opublikował konspekt 10-tomowej Filozofii syntetycznej, w której przedstawił system filozoficzny.
Zmarł w 1903 roku w Brighton.

---