HISTORIA MAJÓW
Historia Majów, została podzielona przez badaczy ich kultury na dwa okresy, Stare Imperium Majów i Nowe Imperium Majów. Za czasów Starego Imperium, do ok. 800 r n.e., ośrodki Majów znajdowały się na wschodnim wybrzeżu Gwatemali i Hondurasu, a wpływ ich sięgał na północ i południe Ameryki Środkowej. W okresie Nowego Imperium od IX w. do okresu upadku Majów przed przybyciem Hiszpanów, rząd i kultura Majów skupiały się na Jukatanie, kultura zaś oddziaływała na inne miasta meksykańskie.
Starożytne tereny Majów, w zależności od okresu rozwijanego na nich osadnictwa, dzielą się na trzy strefy: południową, centralną i Jukatan. Południowa, obejmująca wybrzeże Pacyfiku i wyżynę Gwatemali, związana jest z osadnictwem najdawniejszym. To tutaj napotkano najstarsze odnaleziono dotąd obozowisko myśliwych, Los Tapiales, oceniane na 11 000 lat. W III tys. p.n.e. ludy zbieracko-myśliwskie zakładały na tym terenie osady stałe. Niektóre z nich około 600 r p.n.e. zaczęły nabierać cech miejskich. Takimi kluczowymi stanowiskami dla wczesnego etapu rozwoju cywilizacji Majów były położone na granicy z Gwatemalą Izapa i Kaminaljuyu.
Klasyczna cywilizacja Majów rozwinęła się w strefie centralnej obejmującej Peten, podzielony dziś między Gwatemalę, Honduras i Meksyk. Tam właśnie, w skrajnie niekorzystnych dla życia warunkach, w środku dziewiczej dżungli, powstały między II a VIII w. n.e. najpiękniejsze miasta Majów, a ich rozwój cywilizacyjny osiągnął najbardziej dojrzałą postać. Tikal, Uaxactun, Copan, Palenque, Yaxchilan, Piedras Negras - to tylko kilka najważniejszych miejscowości, które udało się wydrzeć dżungli. Zorganizowane były one w sposób podobny jak miasta-państwa Sumerów lub Greków i żadne z nich nie miało władzy nad innymi. Miasta pozostawały ze sobą w nieustającej wojnie, a jej cel stanowiły nie zdobycze terytorialne, a pojmanie jeńców. Schwytanych składano w ofierze na ołtarzu bóstwa plemiennego, najczęściej po długich torturach.
Swoje apogeum cywilizacja Majów osiągnęła w VII w. Poczynając od wieku VIII, rozpoczął się niczym nie wytłumaczony kryzys, w wyniku którego porzucone przez swych mieszkańców miasta powoli zaczęły zarastać dżunglą.
Zdarzenia, te nie spowodowały załamania się kultury Majów. Przetrwała ona, a nawet przeżyła jeszcze jeden okres rozkwitu, na kamienistym, pozbawionym wody Jukatanie. Trzy stworzone tu nowe style architektoniczne: Rio Bec, Chenes i Pucc stanowią świadectwo poszukiwania przez Majów wciąż nowych środków wyrazu i artystycznej inspiracji. Zbudowane miasta są inne, nie tak kruche i filigranowe jak w Petenie, ale masywniejsze, mające być pomnikami potęgi chwały swych władców. Są też inne dlatego, że warunki życia na Jukatanie różnią się od klimatu wilgotnych dżungli.

Miasta Chichen Itza i Tulum są przykładem nowych stylów architektonicznych oraz symbolami potęgi władców Majów.

Okres spokojnego rozwoju był jednak krótki. W 987 r. wylądowali na wybrzeżu Jukatanu Toltekowie. Najeźdźcy z łatwością pokonali Majów. Za swą siedzibę obrali Chichen Itza przyswajając sobie stopniowo zwyczaje, wysoką kulturę i sztukę tubylców.
Doszło też do wymieszania religii i rytuałów, co zaowocowało zwiększonym zapotrzebowaniem na ludzkie ofiary, bowiem tolteccy bogowie spragnieni byli krwi
w o wiele większym stopniu niż stare bóstwa Majów. Konieczność zdobywania wciąż nowych jeńców na ołtarze ofiarne nakręcał wojenną machinę, która z czasem pogrążyła Jukatan w kompletnym chaosie.
Chociaż Toltekowie kulturowo i etnicznie zintegrowali się z Majami, zachowali w swych rękach władzę. Legendarny Pierzasty Wąż i jego następcy rządzili w Chichen Itza, Cocomowie w Mayapan, Xiuowie zaś - w Uxmal. Wszyscy z pochodzenia byli Toltekami, przybyłymi na Jukatan ze swym wygnanym z Meksyku władcą. Dwa następne stulecia upłynęły w pokoju, do czego walnie przyczyniło się założenie Ligi Miast Jukatanu, utworzonej w 1007 r. przez te trzy najważniejsze ośrodki miejski na półwyspie. W XIII w. narastające wewnętrzne konflikty doprowadziły do upadku Ligi i rozpętania wojny domowej. Przewagę zdobyli Cocomowie, podporządkowując sobie na dwa wieki pozostałe miasta Jukatanu. Zwycięzcy nie czuli się jednak zbyt pewnie, toteż - po raz pierwszy w dziejach Majów - otoczyli Mayapan obronnymi murami. Ale i one nie pomogły, kiedy wybuchło skierowane przeciwko Cocomom powstanie. W roku 1441 Mayapan został zdobyty i zniszczony.

Kiedy kilkadziesiąt lat później na wybrzeżu pojawili się Hiszpanie, zajęci wewnętrznymi waśniami Majowie nie próbowali nawet sprzymierzyć się we wspólnej walce przeciwko o wiele groźniejszemu niż Toltekowie przeciwnikowi. Hiszpanie nie śpieszyli się z podbojem Jukatanu, ponieważ nie było tu szlachetnych metali i drogocennych kamieni. Toteż stosunkowo długo udało się Majom utrzymać w niektórych ośrodkach niezależność . Tak było z Tayasal - miastem założonym w Petenie przez uciekinierów ze zniszczonego wojną domową Jukatanu. Tam cywilizacja Majów przeżywała swój długi zmierzch, zakończony krwawym szturmem 13 marca 1697 r.


RELIGIA

Majowie byli przekonani o tym, że żyją w piątej epoce słonecznej oraz o tym, że przed pojawieniem się człowieka im współczesnego istniały wcześniej cztery rasy ludzkie, które zginęły w straszliwych kataklizmach. Zgodnie z tym przekonaniem, obecna epoka zaczęła się 12 sierpnia 3114 roku i zakończy 22 grudnia roku 2012.Szczególną czcią otaczali Majowie Słońce, uważane przez nich za źródło życia i ojca bogów. Podobną czcią otaczali Jaguara - zwierzę, które było dla nich symbolem nowej epoki, współczesnego świata. Wierzyli, że ofiarą z krwi mogą pozyskać przychylność bogów. Znane są przypadki prowadzenia wojen w celu zdobycia jeńców, których później zabijano, poświęcając ich krew bogom. Podczas rytuału składania ofiar kapłani
ostrzem z obsydianu wycinali serca z ciała ofiary.

Na świątyniach i budowlach majańskich obecne są specyficzne hieroglify, tzw. glify które opisują dane miejsca lub postacie. Dla prekolumbijskich Majów świat nadprzyrodzony był czymś tak prawdziwym i namacalnym, jak dla nas jest nasze naturalne otoczenie, które poznajemy dzięki zmysłom. Majański panteon składał się zarówno z bogów związanych z rolnictwem i codziennym życiem, jak i z tych, których funkcje ograniczone były wyłącznie do elit społecznych i rodziny królewskiej. Niektóre z nich mają swoje odpowiedniki w całej Mezoameryce (np. aztecki bóg deszczu, Tlaloc, i odpowiadający mu majański Chaak). Jakkolwiek, Majowie posiadali w swoim panteonie również szereg bogów, którzy byli charakterystyczni tylko dla tego ludu, patronując poszczególnym terytoriom czy miastom.
Nadprzyrodzony świat Majów składał się również z dużej ilości mniej ważnych istot, które można by nazwać pewnego rodzaju \"demonami\". Wszystkie te święte istoty pojawiają się w formie hieroglifów i płaskorzeźb na budowlach, ceramice i w kodeksach. W rzeczy samej, cztery kodeksy, które przetrwały do naszych czasów są całkowicie poświęcone sprawom bogów i rytuałom z nimi związanym. W roku 1897 niemiecki uczony Paul Schellhas podjął trud uporządkowania różnych przedstawień bogów w manuskryptach i stworzenia obrazu majańskiego panteonu. Bóstwa te, jako że żadne hieroglify nie były jeszcze wtedy znane, oznaczył literami alfabetu (np. A - bóg śmierci, B - bóg deszczu Chaak). System Schellhas\'a jest nadal szeroko stosowany przez naukowców, szczególnie w przypadku bogów, których imiona nie zostały z całkowitą pewnością odcyfrowane(ze względu np. na niedostateczną ilość materiałów źródłowych).
Bogowie mogli być związani z czterema stronami świata, przy czym dane bóstwo miało wtedy cztery \"wcielenia\", każde przypisane konkretnemu kierunkowi (a jednocześnie kolorowi). Bóstwa łączyły się również w triady (Palenque, Tik\'al, Caracol), odgrywając ważną rolę w kosmogonii Majów pochodzących z danego miasta. Tworzyli także pary, reprezentując podstawowe przeciwieństwa, jak np. niebo-ziemia, światło-ciemność.
Oto główne cechy odróżniające wygląd bogów od śmiertelników:
- Starsze bóstwa, jak np. najwyższy stwórca Itsamnaaj (wymowa: \"Itzamnaah\"), mają zwykle duże, podobne do gogli, oczy i czasami wystające przednie zęby.

GŁÓWNI BOGOWIE

Chaak
Początkowo był nazywany \"bogiem B\" (wg. klasyfikacji Schellhasa), od dawna jest znany jako Chaak - bóstwo deszczu, uosobienie pioruna. W klasycznej majańskiej ikonografii rozpoznawany jest po charakterystycznej muszli Spondylus noszonej na każdym uchu, grubej, odstającej górnej wardze oraz skręconym kosmyku wystającym z kącików ust. W pełnej postaci występuje z krętym toporem w ręce, symbolizującym piorun.
Bóg GI
Bardzo ważne przez większość okresu klasycznego bóstwo. Jak dotąd jego funkcja, a nawet imię, nie są znane. Zdaję się, że jest w jakiś sposób związany z wodą, może nawet morzem, jak na to wskazują niektóre z cech jego wyglądu (elementy nawiązujące do rekina). Niektórzy badacze przypuszczają, że w okresie preklasycznym mógł to być bóg-rekin. Jest pierwszym (\"GI\") z \"Triady\" bogów z Palenque.
K\'awiil
Znany wielu pokoleniom badaczy jako \"bóg K\", jest głównym bóstwem związanym z rodziną królewską. Jest łatwo rozpoznawalny po dużym, boskim oku, lustrze czole, z którego wystaje ostrze topora lub wydobywa się dym, a także po wężu będącym zakończeniem jednej z nóg, z którego otwartej czasem paszczy może wyłaniać się postać jakiegoś innego bóstwa.
Bóg L
Niestety, imię tego ważnego boga wojny i kupców nie jest jeszcze znane. Często pojawia się on na ceramice oraz w kodeksach. Bóg L jest zazwyczaj przedstawiany w trakcie palenia, stąd przypuszcza się, iż mógł być również patronem uprawiających tytoń. Jego wyróżniające cechy to szeroki kapelusz z rondem, ozdobiony czarno zakończonymi sowimi piórami, czasami także prawdopodobnie samą głową sowy, peleryna zakończona frędzelkami, czasami czarna twarz lub całe ciało, starcza szczęka oraz rzymski nos.
Bóg M
Kolejny bóg kupców, prawdopodobnie Ek\' Chuwah wspomniany w kolonialnych źródłach. Znany tylko z Kodeksu Drezdeńskiego i Madryckiego, obydwu pochodzących z okresu postklasycznego. Często mylony z bogiem L, pomalowany na czarno, z długim nosem, nie posiada zdobionego sowimi piórami sombrero boga L. Jak na razie nie znaleziono jego imienia w inskrypcjach okresu klasycznego, co wskazywałoby na jego znacznie młodsze pochodzenie (w przeciwieństwie do boga L), z okresu postklasycznego.
\"Pawahtuun\"
Znany także jako \"bóg N\" (klasyfikacja Schellhas\'a), \"Pawahtuun\" jest poczwórnym bogiem wspierającym na swoich wzniesionych w górę rękach ziemię i niebo w ich czterech krańcach. Odgrywa także rolę bóstwa, które przewodniczy końcowi każdego roku. Jest ponadto głównym patronem skrybów. |Wyróżnia się on podłużnym, pokrytym rodzajem siatki nakryciem głowy , zwykle, ale nie zawsze, boskim okiem oraz rzymskim nosem.
Bóg E (bóg kukurydzy)
W klasycznych przedstawieniach, poza jego oczywistym młodym wiekiem i książęcym ubiorem, jego cechy charakterystyczne to stylizowana na kształt kolby kukurydzy głowa. oraz często stylizowany liść kukurydzy na szczycie głowy.
Bohaterscy Bliźniacy
Jako synowie boga kukurydzy, są oni bezpośrednio z nim powiązani zarówno w ikonografii, jak i w glifach. Oboje są przedstawieni jako dobrze wyglądający młodzieńcy, często noszący na głowie białe przepaski (tak, aby nikt nie pomylił ich ze zwykłymi ludźmi), a na ich twarzach i ciałach widoczne są \"boskie oznaczenia\".
Chak Chel (bogini O)
Rozpoznana niedawno jako bóstwo jednoznaczne z Ix Chel (\"Pani Tęcza\"), bogini tkactwa, rodzenia dzieci oraz medycyny na późnym postklasycznym Jukatanie. Chak Chel (\"Wielka Tęcza\") występuje często na klasycznej ceramice, w kodeksach, okazjonalnie na monumentach. Chak Chel jest najprawdopodobniej małżonką samego Itsamnaaj, a więc boginią stworzenia. Jej wyróżniające cechy to węże i wrzeciona we włosach, starcza, bezzębna twarz oraz szponiaste ręce i stopy i skrzyżowane kości na spódnicy
Bogini I
Na świętych stronicach Kodeksu Drezdeńskiego często pojawia się młoda bogini, siedząca, z obnażonymi piersiami. Wielu badaczy identyfikuje ją jako młodą boginię księżyca oraz być może młodzieńczą reprezentację Chak Chel.
Itsamnaaj
Niegdyś zwany \"bogiem D\", dziś znany jest jako Itsamnaaj, najwyższy bóg stworzenia, małżonek starej bogini Ix Chel i twórca sztuki pisania. Charakteryzuje go obsydianowe lustro (znak dnia Ak\'bal otoczony kropkami), z którego zwisa rodzaj \"wisiorka\", przyczepione do przedniej części jego nakrycia głowy.

Pary

Poza Bohaterskimi Bliźniakami różne inne potężne pary bogów odgrywały istotną rolę w religii Majów. Chociaż pozostało jeszcze wiele kwestii do wyjaśnienia, wiadomo, że klasyczni teologowie Majów mieli skłonność do deifikacji i łączenia w pary przeciwstawnych pierwiastków, jak np. światło-ciemność, niebo-ziemia itd. Zasadę tą dobitnie unaocznia nam para starych bóstw, które przedstawione są w trakcie wiosłowania w łodzi przewożącej bogów - stąd nazwano ich: \"Wioślarzami\". Wizerunek ten pochodzi z dwóch kości z grobowca Jasaw Chan Kawiil\'a w Tik\'al. Wioślarz znajdujący się z przodu łodzi posiada nakrycie głowy w formie jaguara oraz wiele elementów kostiumu wskazujących na powiązania z tym zwierzęciem, podczas gdy Wioślarz na tyłach łódki odznacza się charakterystyczną przetyczką w nosie, nawiązującą formą do ryby-piły. Logo gramy oznaczające ich imiona widywane są często na wielu zabytkach, szczególnie tych związanych tematycznie ze stworzeniem świata, jednak mogą być one zastąpione glifami \"ak\'bal\" i \"k\'in\", znaczącymi odpowiednio: \"noc\" i \"dzień\". Jakie naprawdę były imiona tych bóstw, nadal pozostaje tajemnicą.

Triady

Najpopularniejszą chyba trójką bóstw jest tzw. Triada Palenque. Składa się ona z trzech bogów, którzy zrodzili się z tej samej protoplastki w ciągu trzech kolejnych tygodni 2360 roku p.n.e. Znani są oni epigrafikom jako: GI GII oraz GIII. GI został opisany w punkcie \"Główni bogowie\". GII to nikt inny jak sam K\'awiil (bóg K) w nieco młodej formie. Jakkolwiek, chociaż odbyło się dotąd wiele dyskusji na temat identyfikacji GIII, nic na razie nie wiadomo o tym bogu.


W sztuce Majów znajdujemy wiele istot nadnaturalnych powiązanych w jakiś sposób ze śmiercią i Krainą Umarłych. Podczas gdy wiele z tych przedstawień może być way, dwoje bogów śmierci może być uważanych za najważniejszych i zostanie tutaj pokrótce opisanych.


Bóg A
Najczęstsza postać tego bóstwa to po prostu ożywiony szkielet, który zapewne nie czułby się nie na miejscu podczas Halloween. Nie mniej jednak, w Kodeksie Drezdeńskim i na niektórych wazach występuje on jako obumarłe ciało z czarnymi \"plamami śmierci\" i innymi oznakami rozkładu.

Bóg A'
Jedno z najdziwniejszych bóstw panteonu Majów. Ten młodzieńczy bóg ukazywany jest często w trakcie odcinania samemu sobie głowy toporem lub nożem. W kodeksach i na ceramice jest on ukazany ze znakiem podobnym do \"procent\" (%) na policzku oraz z kołnierzem z oczu wokół szyi. Obydwa te elementy to silne symbole śmierci.


WAY- „DUCHOWI TOWARZYSZE”

Istnienie szerokiego kręgu nadnaturalnych istot u klasycznych Majów to niedawne odkrycie epigrafików, które rzuciło nowe światło na to starożytne społeczeństwo i jego religię. Wiadomo już, że nazywają się oni wayoob (l.mn. od way), \"duchowi towarzysze\" elit majańskiego społeczeństwa. W wielu dialektach języka Majów słowo way odnosi się do rodzaju niematerialnego odpowiednika, często w formie zwierzęcia, z którym dana osoba pozostaje nierozłączna przez całe życie.
Teksty hieroglificzne pochodzące zarówno z ceramiki, jak i z zabytków, wiążą specyficznych way z poszczególnymi władcami, którzy mieli połączyć się z nimi poprzez jakąś magiczną ceremonię w specjalnym sanktuarium (w tekstach znajdują się opisy tajemniczych budynków, w których władca miał się jakoś kontaktować ze swoim way podczas snów, albo nawet był to \"dom\" jego way).


WŁADCY


Świat Majów nie stanowił jednej całości w sensie państwa. Poszczególni władcy różnych terytoriów walczyli ze sobą zaciekle: o kontrolę nad szlakami handlowymi, o ziemię, a także o niewolników do pracy i na ofiary. W Palenque - w jednym z lepiej zachowanych miast Majów, na rzeźbionych panelach budynków, można odczytać historię tutejszych władców. Dowiadujemy się, że w 7 wieku rządził w Palenque król Pacal, wyniesiony na tron w wieku 12 lat. Reliefy ukazują fizyczne zniekształcenia królewskiej rodziny, co może świadczyć o tym, że jej członkowie żenili się między sobą. Portrety wskazują, że władcy, dla upiększenia spłaszczali i wydłużali swoje głowy, taka deformacja uważana była za wyznacznik piękna. Piłowali sobie zęby i umieszczali w nich kawałki
jadeitu. W czasie ceremonii władca nosił skórę jaguara, a jako dowód swoich wojowniczych talentów zakładał pas z zawieszoną kolekcją czaszek. W czasie pogrzebu Pacala żałobnicy ozdobili jego ciało jadeitem, złożyli je do sarkofagu w głębi jednej ze świątyń i przykryli bogato zdobiona reliefem płyta z kamienia. Na koniec kapłani zabili w korytarzu prowadzącym do krypty 6 osób, by towarzyszyły swemu władcy w zaświatach.


BUDOWLE


Najwspanialszym świadectwem wysokiego poziomu cywilizacji Majów są zabytki kultury materialnej w postaci wspaniałych budowli. Na terenie Gwatemali, Hondurasu i Belize oraz w północno-zachodniej części półwyspu Jukatan znaleziono dziesiątki miast i setki wspaniałych monumentów wzniesionych ku czci władców i bogów. Najbardziej imponujące konstrukcje powstały w okresie klasycznym (300-900 r.n.e.), w którym kultura Majów przeżywała swój największy rozkwit.

Na nizinach Majowie budowali swoje szałasy na małym cokole z ubitej ziemi,
by chronić się przed powodziami pory deszczowej. Palisady, wzmacniane plecioną latoroślą, tworzą ściany, a dach kryty jest słomą palmową. Szałas ma tylko jeden otwór - drzwi, które zawsze znajdowały się na środku przedniej ściany.

W architekturze kamiennej Majów istniały dwa typy budynków: świątynie na piramidach - były często wynikiem wielokrotnej nadbudowy, dzięki czemu kapłani, wspinając się po stromych schodach do platformy świątyni mogli być blisko bogów oraz budynki mieszkalne - tzw. pałace - mieszkali w nich tylko możnowładcy, królowie, kapłani, wojownicy i uczeni. Początkowo Majowie budowali mury z ociosanych kamieni. Później, gdy nauczyli się używać betonu, masywnie betonowali sufity. Budowniczowie potrafili tak starannie łączyć kamienne bloki, że zbędne było drewniane szalowanie. Świątynie Majów osiągały do 50 wysokości. Pomieszczenia w pałacach zazwyczaj były małe, a ich fałszywe sklepienia przypominające dolną cześć dachu szałasu. Transport kamiennych monolitów, z których liczne ważyły po kilka ton odbywał się przy użyciu lin, wałów lub sań, toczonych po drodze wyłożoną wilgotną gliną.

W architekturze Majów wyróżniamy trzy główne style, których nazwy pochodzą od rejonów ich występowania. W epoce postklasycznej (900-1200 r.n.e.; na Jukatanie 900-1524 r.n.e.) zaznaczają się wpływy kultury Tolteków, która z Wyżyny Meksykańskiej przybyła na północny Jukatan(950-1000 r.n.e.) i spowodowała powstanie nowego stylu, będącego połączeniem architektury Majów okresu klasycznego z architekturą Totleków. Wzniesiono wtedy wiele wspaniałych budowli, takich jak np. El Castillo (zamek) w Chichen Itza, który był głównym ośrodkiem tego stylu na płw. Jukatan.

Styl Rio- Bec

Cechy charakterystyczne:
Najbardziej charakterystyczną cechą stylu Rio-Bec są \"fałszywe\" wieże po bokach lub pośrodku budowli. Na ich szczycie znajdują się masywne świątynie, które są tylko elementem ozdobnym, tak jak prowadzące do nich schody, zbyt strome żeby korzystanie z nich było możliwe. Pomiędzy wieżami znajdują się najczęściej dwu-komnatowe pomieszczenia. Główne ośrodki: Xpuhil

Styl Chenes

Cechy charakterystyczne:
Najważniejszą cechą stylu Chenes są fasady budowli. Architektura przekształcona jest tutaj w rzeźbę. Drzwi wejściowe stanowi wielka zoomorficzna maska - rozwarta paszcza kosmicznego potwora (jednego z bóstw). W niezwykle bogatej ornamentyce można wyróżnić szczękę, która otacza wejście, oczy i nos. Przypominające mozaikę ozdoby na fasadach wykonane są symetrycznie i według schematów..
Główne ośrodki: Chicanna, Hochob


Styl Puuc

Cechy charakterystyczne:
Konstrukcje stylu Puuc stanowią schematycznie budowle ustawione najczęściej wokoło czworokątnych dziedzińców lub w linii, wzniesione na sztucznie usypanych platformach. Każda budowla dzieli się na dwie części - górną i dolną. Górna część jest bogato zdobiona wzorami geometrycznymi oraz różnego rodzaju antropomorficznymi maskami (powszechnie znane są maski boga deszczu, Chaaca), podczas gdy dolną część stanowi nie ozdobiona ściana z licznymi wejściami równo rozmieszczonymi wzdłuż budowli
Główne ośrodki: Uxmal, Kabah, Sayil, Labna.

Styl Majańsko- Toltecki

Cechy charakterystyczne:
W tym stylu najbardziej rzuca się w oczy szerokie zastosowanie kolumn i form zdobniczych w postaci jaguarów i pierzastych wężów (boga Quetzalcoatla). Konstrukcje są zbudowane na zasadzie podwójnej osiowej symetrii. Po bokach schodów prowadzących na szczyt budowli znajdują się belki zakończone często głowami węży. Przed wejściami do budowli pojawia się motyw leżącej postaci Chac Mool.

SZTUKA

Estetyczną wyobrażnię Majów kształtowały wierzenia religijne.
Artyści wspaniale portretowali bogów, a także zwierzęta i ludzi.
Osiagnęli mistrzostwo w rzeżbieniu muszli oraz w obróbce kamienia.
Majowie cenili także jadeit z powodu jego barwy. Zieleń kojarzyła im się z życiem,
a zwłaszcza bujną roślinnościa, która dawała pożywienie.
Opanowali także sztukę tworzenia fresków,
polegajacą na kładzeniu farby na cienkie podłoże z wapna i gliny.
Były to malowidła o bogatej symbolice. Przerażające, a jednocześnie funkcjonujące
jako stronice świętej księgi, pouczający skarb należący do wszystkich.

Astronomia

Majowie byli zafascynowani niebem. Sądzili, że tam znajduje się klucz do zrozumienia ich kosmologii, poznanie przeszłości i przyszłych losów. Zdumiewająca znajomość astronomii, jaką posiadali, to rezultat setek lat ustawicznych obserwacji i zapamiętywania zmieniających się położeń gwiazd i planet. Śledzenie coraz to nowych konfiguracji ciał niebieskich było obowiązkiem kapłanów. Ci zaś zdawali sobie sprawę z powagi nałożonych na nich obowiązków, gdyż każda zmiana na niebie wpływała na prognozowania życia zarówno jednostek, jaki całych społeczności.
Osiągnięcia Majów w dziedzinie astronomii były wręcz fantastyczne. Przekonaliśmy się o tym, kiedy specjaliści rozszyfrowali zapisy Kodeksu Drezdeńskiego, jednego z trzech rękopisów, jakie ocalały z \"odkrywania\" Ameryki przez Hiszpanów. Pełno tam informacji i astronomicznych tabel. Jedenaście stron poświęconych jest planecie Wenus, cztery - Jowiszowi, kilka następnych dotyczy Gwiazdy Polarnej, gwiazdozbiorów Oriona i Plejad. Z odpowiednich tablic można odczytać czas zaćmień Słońca i Księżyca. Uwzględniono przy tym zaćmienia widoczne nie tylko na terenie Ameryki Środkowej, ale i te, których tam obserwować się nie da. I są to wszystko dane zaskakująco dokładne; niczym nie ustępujące tym, jakimi posługujemy się obecnie.
Wprowadzony w 1582 r. w Europie zreformowany przez Grzegorza XIII kalendarz, oparto na obliczonym czasie obroty Ziemi wokół Słońca, wynoszącym - według ówczesnej wiedzy - 365,2425. Dzisiaj wiemy - wsparci nowoczesną technologią, że prawdziwy czas obrotu to 365,242138. Tak więc nasz rok kalendarzowy jest o 0,000362 dnia dłuższy, niż to wynika z rzeczywistego pomiaru czasu obrotu ziemskiej kuli wokół Słońca. Natomiast Majowie osiągnęli jeszcze większą dokładność. Długość obliczonego przez nich roku słonecznego wynosi 365,242129 dnia, co daje błąd wynoszący tylko 0,000009 dnia. Przekładając to na bardziej zrozumiały język, w przypadku żyjących jeszcze w epoce kamiennej Majów jest to różnica 6 sekund w skali roku, natomiast błąd szesnastowiecznych europejskich astronomów wyniósł 44 sekundy.
Z niewielu źródeł, jakie przetrwały do naszych czasów, wyczytać się da inne zaskakujące rzeczy. Majowie znali okres obrotu księżyca wokół Ziemi. Kapłani z Palenque wyznaczyli go na 29,530086 dnia, takie same zaś obliczenia z Copan mówią o 29,53020. Odbiega to w niewielkim stopniu od uznawanej za prawdziwą liczby 29,530538, uzyskanej przy zastosowaniu całego arsenału środków technicznych wspierających współczesnego astronoma.


Kalendarz Majów

Majowie byli także zafascynowani czasem. Dla precyzyjnego umiejscowienia zdarzeń posługiwali się kilkoma systemami kalendarzowymi; a właściwie systemami obliczeniowymi i matematycznymi, przypisanymi do każdego kalendarza. Świętym rokiem był tzolkin, trwający 260 dni i składający się z trzynastu dwudziestodniowych miesięcy. Uwzględniał on przede wszystkim daty wszystkich religijnych świąt i rytuałów, miał więc mniejsze znaczenie praktyczne.
Kolejny rok kalendarzowy, zwany haab, posiadał osiemnaście również dwudziesto dniowych miesięcy, uzupełnionych krótkim, pięciodniowym miesiącem dodatkowym, uważanym za feralny. Dwudziestodniowym miesiącom odpowiadał dwudziestkowy system rachunkowy, pozwalający wyrażać liczby i odcinki czasowe rzędu miliardów dni. Podstawą była jedynka - \"jeden dzień\", czyli kin. Takie imię nadawano także pierworodnemu synowi. Dwadzieścia kinów tworzyło uinal - miesiąc. Kolejna jednostka wyższego rzędu powinna mieć wartość 400 kinów (1 uinal x 20); tymczasem było inaczej, bo artytemtycy podporządkowali się astronomom . Mamy więc na tym poziomie 1 tun = 1 uinal x 18, przy czym ten liczący 360 dni tun równał się mniej więcej jednemu rokowi. A dalej rzecz przedstawiała się następująco: dwadzieścia tunów tworzyło jeden katun; dwadzieścia katunów to baktun; dwadzieścia baktunów - piktun; potem był jeszcze calabtun, kinchitun, aż wreszcie dwadzieścia kinchitunów tworzyło alautun, na który składało się 23 mld i 40mln dni! Nie była to tylko czysta teoria. Majowie w swym zmaganiu się z czasem naprawdę używali tych ogromnych liczb. Na steli w Quirigua w Gwatemali odczytano liczbę 90 mln; na innej znajdziemy datę ponad 400 mln lat.
Stosowanie systemu dwudziestkowego wymusiło wynalezienie zapisu pozycyjnego i abstrakcyjnego pojęcia zera.

LUDZIE

Pierwszymi mieszkańcami Półwyspu Jukatan byli łowcy i zbieracze, którzy dotarli tam około 9000 lat temu. Nomadzi ci żyli w niewielkich, rodzinnych grupach. Około 2500 roku p.n.e. porzucili wędrowny tryb życia i zaczęli osiedlać się w niewielkich wioskach, otoczonych polami kukurydzy. Majowie, aby uzyskać miejsce na pola, wycinali i wypalali niewielki obszar lasu. Oprócz kukurydzy uprawiali również fasolę, tabakę i cytrusy. Na wschodnich terenach górzystych wyrównywali teren, a na równinach wycinali dżunglę. Po dwóch latach przeprowadzali się, pozostawiając dawne pola na okres dziesięciu lat przed ich ponownym obsianiem.


Każdy dom zamieszkiwała najczęściej jedna rodzina. Dach kryto strzechą, ściany budowano z drewna pokrytego błotem. Chat używano przeważnie do spania, codzienne zajęcia, jak gotowanie posiłków, wykonywane były na zewnątrz. Podział obowiązków między mężczyzn i kobiety był wyraźny. Mężczyźni budowali domy i uprawiali kukurydzę, kobiety przygotowywały jedzenie i ubrania oraz dbały o domowe potrzeby rodziny. Te starożytne metody rolnicze i tradycje rodzinne przetrwały przez wieki. Do dzisiaj są kontynuowane przez wiele rodzin Majów, którzy również istnieją do dziś.


W środkowym okresie preklasycznym olmecka hierarchia społeczna została prawdopodobnie przyjęta przez populację Majów. Południowi, górscy Majowie zjednoczyli się pod władzą jednego króla. Mieszkańcy nizin nie dołączyli do nich, woleli konfederacje plemion, które nie uznawały władzy wyższej niż patriarcha. Podczas późnego okresu preklasycznego pojawił się ahau lub \"wysoki król\", a na ziemiach Majów rozpoczęło się formowanie imperiów. Tamtejszy lud żył pod królewskim panowaniem przez następny 1000 lat.

W każdym majańskim królestwie społeczeństwo zorganizowane było hierarchicznie, a klasy stanowili: władcy, możni, nauczyciele, skrybowie, wojownicy, architekci, administratorzy, rzemieślnicy, handlarze, pracownicy i rolnicy. Poza stolicą istniały miejscowości pomniejsze, od miast do rodzinnych osad rolniczych.

Majowie mogli odejść od małych społeczeństw rolniczych, rządzonych przez lokalnych wodzów do królestw okresu klasycznego z wielu powodów. Szukanie sposobów gromadzenia deszczówki i zdobywania ziemi pod uprawę mogło odegrać ważną rolę we wprowadzaniu tych zmian. Duże, zorganizowane grupy robotników zbudowały rezerwuary, cysterny i kanały oraz uprawiały pola kukurydziane. Dzięki temu Majowie posiadali nadmiar żywności, co doprowadziło do nawiązania kontaktów handlowych z krajami sąsiednimi oraz zwiększenia się populacji. Do administrowania tym wszystkim potrzebny był rząd - być może dlatego przyjęto rządy króla.

Pola zajmowały coraz więcej ziemi aby wyprodukować pożywienie dla rosnącej populacji miast. Między ośrodkami miejskimi pozostała właściwie tylko naga ziemia. Gdy z ziemi takiej nie można było uzyskać plonów, nastał głód, zmuszający ludzi do odejścia. Południowe miasta opuszczono około roku 900 n.e, być może również z powodu wysokiej ceny wojen, budowania zbyt wysokich i drogich świątyń, utrzymywania władcy i możnych oraz praktyki składania zwykłych ludzi bogom w ofierze (we wczesnym okresie klasycznym tylko królowie i bogaczy mogli stać się ofiarami). Niektórzy z Majów niezależnie od powodu wybrali proste życie rolników. Kultura Majów północnych weszła w nową fazę pod wpływem Tolteków i innych plemion, osiedlających się na Jukatanie. Ta era trwała do przybycia Hiszpanów, którzy w 1541 rozpoczęli okres ciemny, spalając kodeksy Majów i niszcząc ich cywilizację oraz religię...

Społeczeństwo Majów nigdy nie tworzyło jednolitej, ściśle zespolonej całości. Pomiędzy klasą rządząca a prostym ludem wznosiły się nieprzebyte bariery przynależności do kasty i wykształcenia. Wieśniacy nie mogli oczekiwać niczego więcej niż egzystencji wypełnionej służalczą pracą, na którą składały się uprawa ziemi i wypełnienie nakazanych przez kapłanów obrzędów, natomiast klasy rządzące korzystały z owoców ich dedykowanego czcią trudu.


Kapłani

Zarówno kapłani jak i możni ustalili zasady dziedziczenia, według których ich urzędy przechodziły na następne pokolenia. Kapłani uczyli synów innych kapłanów i synów możnych, którzy przyprowadzani byli do nich już w dziecięcym wieku. Według Biskupa Landy, wykładali oni następującą wiedze: sposób obliczenia lat, miesięcy i dni, święta i obrzędy, rozdzielanie łask bóstw, niepomyślne dni i okresy, metody wróżenia i proroctw, przypadki i leczenie chorób i ich pochodzenie, pismo. Do pomocy kapłanom wysokiej rangi służyli chilanes, czyli wróżbiarze, których obowiązkiem było bezpośrednie komunikowanie się z bogami i interpretowanie znaków i mistycznych omenów. Inne klasy kapłańskie, nacomos i chacs, pomagały w sprawach rytuału i ofiar. Archeologia potwierdza, że kapłani odgrywali bardzo ważną role w społeczeństwie Majów; na rzeźbionych pomnikach kapłani zawsze przedstawieni są w pięknych szatach, ustrojeni w klejnoty i otoczeni darami. Ich wiedza z zakresu astronomii, umiejętność przepowiadania zaćmień, ich wgląd w każdą dziedzinę życia sprawiały, iż bano się ich i szanowano; dała im ona władzę nad zabobonnymi ludźmi, nieporównywalną do władzy jakiejkolwiek innej grupy społecznej.

Szlachta

Następną w kolejności, jeżeli chodzi o znaczenie była klasa możnych (szlachta), w której rękach spoczywały rządy świeckie. Każde miasto, główny ośrodek religijny i tereny zamieszkałe przez wieśniaków zarządzane były przez najwyższego pana, czyli wodza, zwanego halach uinic (co oznacza \"prawdziwy człowiek\"). W sprawach państwowych pomagała mu grupa mniej potężnych wodzów , batabs, którzy pełnili obowiązki lokalnych administratorów. Posiadali oni władzę wykonawczą i sądowniczą, byli też uprawnieni do dowodzenia małymi oddziałami żołnierzy. Im z kolei podlegał sztab radców i delegatów, których podstawowym obowiązkiem było przekazywanie rozkazów wydawanych przez rządzących panów. Każde większe miasto posiadało prawdopodobnie autonomię i zarządzane było niezależnie przez miejscowych możnych i kapłanów.

Chłopi
Trudno na podstawie dowodów archeologicznych wyciągnąć jakieś wnioski na temat życia ogółu ludności. Inskrypcje i sztuka malarska nie odzwierciedlają ich roli ani warunków życia. Szczątki ich domostw, kruchych, krytych strzechą nie przetrwały w takim stanie, jak budowle obrzędowe, których liczba i siła wyrazu świadczy o oddaniu ludu dla wiary, która wywierała wpływa na każdą dziedzinę życia. Domy w zupełnie tym samym typie budowane są dziś jeszcze przez potomków tych wieśniaków; są to prostokątne pomieszczenia, wykonane ze stiuku lub ubitej ziemi i umocnione palami. Czasem ściany budowano z kamienia, a dach z ciasno ubitej słomy. Wykopaliska przynoszą dowody skromnej egzystencji ludności. Znajdowano duże ilości skorup - pozostałości wyrobów garncarskich, przeważnie naczyń używanych do gotowania lub przechowywania potraw, kamienne żarna, różne narzędzia, jak siekiery, krzemienne noże, skrobacze, szydła, oraz gliniane figurki. Wśród tych szczątków uderza jednak brak przedmiotów wskazujących na zróżnicowanie stopnia zamożności ludności wiejskiej; wszystko to przemawia za tym, że istniała tu całkowita wspólnota własności. Biskup Landa opowiada, że domy panujących były wznoszone przez wieśniaków \"na ich własny koszt\", że zasiewali oni, uprawiali i zbierali plony z ziemi (należącej do panów) i dzielili się z nimi zdobyczami z polowań i rybołówstwa. Poza tym ludność płaciła daniny w postaci takich artykułów, jak sól, kadzidło, ozdoby, tkaniny, dzika zwierzyna, owoce i miód.

Cywilizacja Majów jest bardzo fascynująca, jak i tajemnicza. Wielu archeologów i naukowców próbuje rozwiązać niewyjaśnioną do końca historię i przyczynę wyginięcia tej wspaniałej starożytnej cywilizacji.

---