JĘZYK DZIECIĘCY A POEZJA DLA DZIECI

(STANISŁAW BARAŃCZAK)

Język dziecięcy - okres tzw. „swoistej mowy dziecięcej”, obejmującej czas od 2-3 do 7 roku życia; okres, w którym język pełni już funkcję symboliczną, a służy intersubiektywnemu porozumiewaniu się; jednocześnie jest to okres, w którym język dziecka ma jeszcze charakter „niegotowy”, nie stanowi względnie zamkniętego systemu jak „dorosły” język ogólny, ale znajduje się wciąż jeszcze w trakcie wzbogacania się o nowe elementy i reguły ich konstruowania w większe całości ( błędy językowe popełniane przez dzieci).

Zasady, wg których dziecko konstruuje swoje wypowiedzi

1. Zasada analogii

• jej realizacje spotyka się najczęściej

• rekonstrukcje na podstawie niewielu zapamiętanych lub bezpośrednio zasłyszanych form

• dziecko nie zdaje sobie sprawy z faktu, że istnieją formy wyjątkowe

• wyrównanie analogiczne

2. Zasada dezintegracji słowotwórczej i semantyczne

• dziecko poznaje język, poczynając od form najprostszych, elementarnych; ucząc się budować z tych form całości jako prostą sumę ich składników

• sens zdania składa się dla dziecka z sensu kolejnych słów

• nieświadoma deleksykalizacja

3. Zasada „słowo = rzecz”

• przekonanie, że słowo jest rzeczą, którą oznacza

• „każda rzecz ma jakąś jedną, odpowiadającą jej nazwę; a więc każda nazwa oznacza jedną rzecz”

• dziecko „nie zgadza się” na formy dwuznaczne, homonimiczne itd.

„Obecność dziecka” w poezji polskiej po 1956 r.

• bezpośrednie i doraźne cytowanie charakterystycznych błędów języka dziecięcego (poetyka cytatu)

• dialogowe zderzenie mowy dorosłego poety i dziecka

• przeniesienie strukturalnych, systemowych prawidłowości mowy dziecięcej na teren języka poetyckiego

Poszukiwania wspólnej płaszczyzny językowej mowy dziecka i dorosłego

• wybór języka „dorosłego”, mniej lub bardziej przystosowanego do wymagań dziecięcego odbiorcy

• ograniczanie tekstu do wyrazów prostych, konkretnych, jednoznacznych

• unikanie metaforyki wychodzącej poza język potoczny

• operowanie niezbyt skomplikowaną składnią

• zdrobnienia są pełnoprawnymi składnikami „dorosłego” języka

• wybór „prymitywnych” subkodów języka ogólnego stosujących na niższym szczeblu językowego rozwoju, ale nie mających genetycznie nic wspólnego z językiem dziecka

• stosowanie takiej odmiany języka, która znajduje się na niższym rozwoju niż język ogólny, wychodząc z założenia, że dziecko jest na niższym szczeblu rozwoju niż dorosły

• archaizowanie

• dialektyczne stylizacji

• zapożyczenia z poezji ludowej

• np. twórczość Janiny Porazińskiej

• wybór języka dziecięcego bądź przez bezpośrednie zapożyczenia i „cytaty”, bądź drogą przejęcia pewnych ogólnych, strukturalnych zasad dziecięcej mowy

• cytat - polega na tym, że poezja bezpośrednio reprodukuje pewne charakterystyczne składniki języka dziecięcego (w sposób sporadyczny i niekonsekwentny)

• oderwane słowa

• wykrzykniki

• przeniesienie na teren poezji strukturalnych zasad mowy dziecka

• np. twórczość Jana Brzechwy

• ciągi echolalii (nieraz bezsensowne)

• ciągi rymów (nieraz bezsensowne)

• deleksykalizacja utartych zwrotów frazeologicznych przez powracanie do sensu ich części składowych

• paranomazje

• ciągi instrumentacyjne

NADAWCA = AUTOR = DOROSŁY

„Autor wewnętrzny”

ODBIORCA = CZYTELNIK, CZYTELNICY = DZIECKO

„Odbiorca wirtualny”

Schemat Jakobsona

Zakłócenia powstają, gdy:

• nadawca i odbiorca dysponują niejednakową (jakościowo i ilościowo) znajomością kontekstu, tj. wiedzą o zewnętrznej rzeczywistości;

• nadawca i odbiorca dysponują nie w pełni jednakowym kodem, tj. zespołem znaków i reguł ich łączenia;

powoduje to zakłócenia na linii kontaktu, a więc tzw. szum informacyjny; komunikat nadawcy nie jest w stanie dotrzeć do odbiorcy, gdyż jest dlań niezrozumiały lub zrozumiały tylko częściowo.

Poezja dla dzieci w przeważającej większości wypadków uwzględnia elementarność nawiązania kontaktu i stara się ją usunąć, wprowadzając rozmaite „płaszczyzny porozumienia”.

• odwołanie do kontekstu - w charakterze poetyckim występuje odwoływanie się do takiej rzeczywistości, która może być dostępna dla dziecka w określonym wieku, bądź przywołanie takich wiadomości o świecie, które dziecku dotąd były niedostępne, ale przez nadawcę wprowadzane i objaśniane

• funkcja poznawcza

• odwołanie do sfery kontaktu

• funkcja fatyczna - podtrzymywanie kontaktu (odpowiednie zwroty do adresata, stałe pobudzanie i ożywianie jego zainteresowania)

• tworzenie „płaszczyzny porozumienia” na terenie kodu - tworzenie „wspólnego języka”, które nie powodowałoby zakłóceń

W sferze języka.