Polityka strukturalna Unii Europejskiej i problemy integracji polskiej wsi i rolnictwa

Złożenie przez Polskę 8 kwietnia 1994 r. w Atenach wniosku o członkostwo w Unii Europejskiej sprawiło, iż w okresie transformacji gospodarki polskiej, podczas której koncentrujemy uwagę na problemach restrukturyzacji gospodarki oraz zagadnieniach związanych z podnoszeniem poziomu rozwoju gospodarczego, bardzo istotne dla pomyślności procesów integracyjnych staje się opracowanie i wdrażanie efektywnych programów gospodarczych umożliwiających realizację procesu transformacji głównie wprowadzanie kolejnych reform systemowych oraz restrukturyzacyjnych gospodarki), przy jednoczesnym zapewnieniu wzrostu gospodarczego, gospodarczego tym samym zmniejszaniu dystansu do krajów członkowskich Unii Europejskiej. Programy te bywają określane z uwagi na główny ich cel (integracja w ramach Unii),
jako tzw. programy dojścia szczególnego znaczenia dla Polski nabierają one na przełomie wieków XX i XXI (lata 1997 - 2004), bowiem Polska obok Cypru, Czech, Estonii, Słowenii i Węgier znalazła się w gronie krajów kandydujących do Unii Europejskiej, które na mocy przedstawionego 16 lipca 1997 roku dokumentu Komisji Europejskiej
pt.: „AGENDA 2000” uzyskały rekomendację komisji do rozpoczęcia rozmów w sprawie członkostwa w Unii Europejskiej (rozmów określonych) w tzw. pierwszej transzy

Według ekspertów Komisji Europejskiej, których oceny stały się podstawą rekomendacji, wymieniona szóstka krajów zakwalifikowanych do rozmów akcesyjnych,
w przeciwieństwie do pozostałych pięciu kandydatów (Bułgaria, Litwa, Łotwa, Rumunia, Słowacja), jest w stanie spełnić wszystkie warunki członkostwa w perspektywie średniego okresu tzn. w latach 2000-2003, choć już słychać głosy, iż te terminy są nazbyt optymistyczne. Tak, więc po 8 kwietnia 1994 roku, kiedy to Polska złożyła w Atenach oficjalny wniosek o członkostwo w Unii Euro­pejskiej, dzień 16 lipca 1997 roku wyznacza początek kolejnego bardzo ważnego etapu polskiej drogi do Unii. Etap ten będzie wymagał wyraźnych działań dokumentujących spełnianie szeregu kryteriów gospodarczych
i politycznych obowiązujących kandydatów. Kryteria te zostały bliżej sprecyzowane przez Radę Europejską na posiedzeniu w Kopenhadze 22 czerwca 1993 roku. Wypada przy tym wyraźnie podkreślić, iż Rada Europejska w dokumencie z 1993 roku jako główne kryterium członkostwa wymieniła: „zdolność do wywiązywania się ze zobowiązań wynikających z członkostwa, a szczególnie realizacji celów unii monetarnej, gospodarczej i politycznej". Tak, więc każdy z krajów kandydujących, który został rekomendowany do rozmów akcesyjnych, oceniany jest w Brukseli nie przez pryzmat sympatii, czy deklaracji politycznych i gospodarczych kandydata, lecz poprzez rzetelną ocenę rzeczywistości gospodarczej i politycznej kraju kandydującego. Rzeczywistości gospodarczej rozumianej jako obecny stan gospodarki, kierunki i perspektywy jej rozwoju (funkcjonowanie sprawnej gospodarki rynkowej dolnej do konkurowania z gospodarkami rynkowymi państw Unii Europejskiej), oraz rzeczywistości politycznej rozumianej jako gwarancje istnienia demokratycznych instytucji zapewniających przestrzeganie praw człowieka
i ochrony mniejszości narodowych (wytyczne z Traktatu o Unii Europejskiej - Maastricht 2 luty 1992 r.). Ocena w dużej mierze sprowadza się do oceny stopnia realizacji kryteriów cząstkowych składających się na wspomniane główne kryterium członkostwa, oraz dostosowania, się kandydata do ram prawnych i instytucjonalnych za pośrednictwem, których Unia Europejska wdraża w życie swe cele. Ważne jest, więc skuteczne przeniesienie przepisów Unii do ustawodawstwa krajowego, a następnie właściwe ich wdrożenie za pośrednictwem odpowiednich struktur administracyjnych oraz sądowych. Jednocześnie wypada podkreślić, iż zgodnie z wytycznymi Traktatu o Unii Europejskiej kraje kandydujące muszą mieć na uwadze fakt, iż proces integracji trwa i ciągle się rozwija (jest procesem dynamicznym) stąd stawiany tym krajom wymóg zdolności realizacji celów unii monetarnej, gospodarczej i politycznej, a więc kolejnych coraz wyższych form integracji.

Agenda 2000 określa strategię umocnienia UE, wzrostu konkurencyjności
i zatrudnienia, zmodernizowania kluczowych polityk sektorowych oraz rozszerzenia Unii Europejskiej aż po granice z Ukrainą, Białorusią i Mołdawią.

Główne problemy, jakimi zajmuje się dokument to:

1. przyszła reforma instytucjonalna UE oraz rewizja organizacji i działania Komisji Europejskiej,

2. przygotowanie rozszerzenia UE,

3. finansowanie działalności UE z budżetu wspólnego w latach 2000 - 2006, w tym wydatki na cele strukturalne

4. reforma Wspólnej Polityki Rolnej

5. wzrost zatrudnienia i poziomu życia.

W Polsce od wielu lat podejmowane są działania, by sprostać warunkom kryteriom członkostwa w Unii. Oprócz naprawy, prywatyzacji i urynkowienia gospodarki, rząd realizuje program dostosowania krajowych norm prawnych do standardów Wspólnoty (około 10 tysięcy przepisów). W proces ten włączony jest także polski sejm. Realizując jego uchwalę z 1996 r. rząd przygotował Narodową Strategię Integracji Polski z UE, zawierającą harmonogram przygotowań i działań dostosowawczych. Obejmuje on przede wszystkim przygotowania kadrowe, dostosowanie gospodarki, harmonizację prawa, działania informacyjne mające na celu utrzymanie wysokiego poziomu poparcia społeczeństwa polskiego dla członkostwa w UE, a także działania zewnętrzne, skierowane do państw Unii, promujące Polskę, jako atrakcyjnego partnera.

Największe zmiany muszą być przeprowadzone w dziedzinie gospodarki. Należą do nich między innymi: restrukturyzacja i prywatyzacja gałęzi przemysłu a zwłaszcza chemicznego, zbrojeniowego, stoczniowego, wydobycie węgla i pozostałych sektorów przemysłu ciężkiego; ograniczenie subwencji dla przemysłu ciężkiego; wprowadzenie jasnych zasad przyznawania pomocy państwowej; restrukturyzacja polskiego rolnictwa,
w którym zatrudnione jest 28% ludności czynnej zawodowo wytwarzającej tylko 6,6% PKB, prywatyzacja banków i poprawa ich funkcjonowania.

Wszechstronna analiza na obszarach wiejskich i w rolnictwie wskazuje najważniejsze problemy, które powinny być rozwinięte na przestrzeni najbliższych kilku lat. W okresie przed przystąpieniem do Unii Europejskiej i już po nim.

a) Problemy obszarów wiejskich to:

• niedostateczny rozwój infrastruktury technicznej, społecznej i kulturalnej

• niski poziom wykształcenia i kwalifikacji ludności;

• monoprodukcja w niektórych regionach kraju i wynikające z niej wysokie uzależnienie ludności (od przychodów z rolnictwa oraz niewystarczające możliwości zatrudnienia i pozyskania dochodów poza rolnictwem

• niewielka dostępność usług służących prowadzeniu działalności gospodarczej

• mała aktywność ekonomiczna, społeczna i kulturalna ludności

• bezrobocie rejestrowane i utajnione

• niski poziom dochodów ograniczających efektywny popyt na towary i usługi pozarolnicze

• słabość instytucji i organizacji wspierających rozwój obszarów wiejskich

• marginalizacja dziedzictwa kulturowego obszarów wiejskich

b) Główne problemy sektora rolnego to:

• rozdrobnienie struktury agrarnej,

• niedostosowanie wielkości i jakości produkcji do wymogów odbiorców,

• rynku rolnego oraz więzi pomiędzy poszczególnymi ogniwami łańcucha marketingowego żywności,

• organizacja,

• niedoinwestowanie gospodarstw rolnych,

• poziom wiedzy fachowej w zakresie technologii produkcji, marketingu
  i zarządzania,

• stopień samoorganizacji rolników.

c) Problemy środowiska naturalnego:

• lokalne zagrożenia środowiska naturalnego obszarów wiejskich;

• poziom wyposażenia gospodarstw w urządzenia służące ochronie środowiska,

• zagospodarowanie gruntów gorszej jakości,

• wysokie koszty budowy urządzeń służących ochronie środowiska.

Najpoważniejszym wyzwaniem, przed jakim staje współcześnie polityka wobec obszarów wiejskich, jest zatrzymanie spadku dochodów rodzin wiejskich i uruchomienie mechanizmu prodochodowego, m.in. przez tworzenie warunków do powstawania nowych miejsc pracy. Zła sytuacja dochodowa rodzin wiejskich rodzi wielorakie skutki
- w szczególności obniża poziom ich życia, co rodzi konflikty natury społecznej
i politycznej, oraz zmniejsza możliwości finansowania edukacji młodzieży wiejskiej, powodując głęboko sięgające zapóźnienia cywilizacyjne.

Ważne jest obniżanie kosztów produkcji rolniczej do poziomu, przy którym rolnictwo polskie byłoby konkurencyjne na rynkach światowych. Wymaga to nie tylko nowych technologii, ale także zmian strukturalnych rolnictwie, nowoczesnego marketingu
i wyższego standardu know -how.

Głównym programem pozwalającym obszarom wiejskim przygotować się do wejścia do Unii Europejskiej i do korzystania z jej funduszy jest Specjalny Program Akcesyjny Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich - SAPARD

Strategia programu SAPARD wynika z analizy sytuacji na obszarach wiejskich Polski
i w sektorze rolno-spożywczym. Ponadto uwzględnia konieczność dostosowania do wymogów Jednolitego Rynku UE. Decyzje dotyczące wyboru celów i środków podjęte zostały w wyniku konsultacji, w tym z przedstawicielami samorządu terytorialnego.

Program SAPARD w Polsce oparty jest na dwóch osiach priorytetowych:

• Poprawa efektywności sektora rolno-spożywczego.

• Poprawa warunków prowadzenia działalności gospodarczej i tworzenie miejsc pracy wspierane przez oś komplementarną.

Zamierzeniem jest osiągnięcie równowagi pomiędzy obiema osiami priorytetowymi, zarówno w zakresie celów jak i podziału środków finansowych SAPARD.

W ramach powyższych osi priorytetowych podjęte zostaną następujące działania:

Oś priorytetowa 1: Poprawa efektywności sektora rolno-spożywczego

Działanie 1 : Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych i rybnych

Ogólne cele tego działania obejmuje :

• poprawa bezpieczeństwa produkcji i jakości żywności;

• zwiększenie liczby zakładów spełniających wymagania sanitarne i weterynaryjne UE w zakresie przetwórstwa żywności;

• wspieranie racjonalizacji, restrukturyzacji i postępu w sektorze dla zwiększenia jego konkurencyjności i ułatwienia dostosowania do funkcjonowania na Jednolitym Rynku;

• wzmocnienie grup producentów rolnych i ich związków;

• ograniczenie niekorzystnego oddziaływania zakładów przetwórczych
  na środowisko naturalne.

Działanie 2 : Inwestycje w gospodarstwach rolnych

Ogólne cele tego działania obejmują:

• poprawę jakości produkcji rolniczej poprzez udoskonalenie wyposażenia technicznego gospodarstw i dostosowanie warunków produkcji do wymogów acąuis communautaire;

• restrukturyzację i różnicowanie produkcji rolniczej jako warunek poprawy efektywności gospodarstw i dostosowania produkcji do potrzeb rynku;

• ukierunkowanie produkcji zgodnie z naturalnymi warunkami środowiska przyrodniczego, zminimalizowanie niekorzystnego oddziaływania produkcji rolniczej
  na środowisko naturalne oraz zachowanie krajobrazu.

Cele te realizowane będą poprzez dofinansowanie inwestycji dotyczących:

• budowy, rozbudowy i modernizacji budynków gospodarczych do produkcji rolniczej wraz z zakupem wyposażenia i infrastrukturą;

• zakupu maszyn i urządzeń do produkcji rolnej, przechowalnictwa i podstawowego przetwórstwa prowadzonego na poziomie gospodarstwa oraz urządzeń służących do przygotowania produktów do sprzedaży:

• budowy, zakupu i instalacji urządzeń służących ochronie i poprawie stanu środowiska naturalnego (zwłaszcza poprawie gospodarki wodnej i ściekowej) oraz poprawie gospodarki energetycznej;

• urządzania i wyposażania pastwisk;

• zakupu stada podstawowego zwierząt gospodarskich.

Formułując zakres pomocy dla gospodarstw rolnych w ramach SAPARD, skoncentrowano się na sektorach priorytetowych, których restrukturyzacja jest szczególnie pilna i wymaga największych nakładów w toku dostosowali do wymogów wynikających z integracji Polski z UE.

Założeniem niniejszego programu jest umożliwienie dostosowania się do nowych przepisów prawnych i wymogów Wspólnego Rynku gospodarstwom, których potencjał własny nie pozwala na samodzielne sfinansowanie inwestycji, lecz które, dzięki racjonalnemu wykorzystaniu pomocy publicznej, mają szansę na rozwój.

Pomoc inwestycyjna będzie przyznawana gospodarstwom, które:

• są kierowane przez rolników o odpowiednich kwalifikacjach i doświadczeniu zawodowym, mających z racji wieku perspektywę dalszego gospodarowania przez minimum 10 - 15 lat;

• będą realizować inwestycje w skali odpowiedniej do potrzeb gospodarstwa, prowadzące do osiągnięcia wymogów w zakresie jakości produkcji, higieny, warunków utrzymania zwierząt oraz ochrony środowiska;

• będą prowadzić produkcję na poziomie odpowiadającym limitom określonym
  w niniejszym programie;

• są żywotne tj. zdolne do poniesienia planowanych nakładów inwestycyjnych bez zakłócenia płynności finansowej;

• posiadają zbyt na planowaną produkcję.

Oś priorytetowa 2: Poprawa warunków prowadzenia działalności gospodarczej
i tworzenie miejsc pracy

Działanie 3: Rozwój i poprawa infrastruktury obszarów wiejskich

Ogólne cele:

• zwiększenie atrakcyjności obszarów wiejskich dla inwestorów lokalnych
  i inwestorów zewnętrznych,

• zapewnienie mieszkańcom wsi odpowiedniego standardu życia.

Wdrożenie działania 3

Wniosek o dofinansowanie inwestycji infrastrukturalnej składany jest do regionalnego oddziału Agencji SAPARD.

Regionalny oddział Agencji SAPARD sprawdza poprawność formalną i techniczną wniosków, i dzieli je według schematów (typów inwestycji). Projektom zostanie przypisana ocena punktowa pod kątem wskaźników wspólnych dla wszystkich rodzajów inwestycji, jak i charakterystycznych dla danego schematu.

Po zakończeniu okresu składania i ocenie wniosków, dokumenty przekazywane będą do Regionalnego Komitetu Sterującego. Zadaniem Regionalnych Komitetów Sterujących, działających w oparciu o priorytety zdefiniowane w strategii rozwoju województwa będzie:

• rekomendowanie podziału środków finansowych pomiędzy poszczególne schematy;

• rekomendowanie listy rankingowej inwestycji infrastrukturalnych w oparciu o skalę punktową przypisaną poszczególnym kryteriom i ocenę zgodności z priorytetami określonymi w strategii rozwoju województwa.

Działanie 4 : Różnicowanie działalności gospodarczej na obszarach wiejskich

Cele działania:

• zidentyfikowanie i wykorzystanie nisz rynkowych na produkty i usługi poza rolnictwem,

• rozwój działalności gospodarczej na obszarach wiejskich poza konwencjonalnym rolnictwem poprzez wsparcie inwestycyjne.

Zasięg geograficzny Działania 4

Działanie realizowane będzie na całym terytorium Polski. Projekty inwestycyjne objęte komponentami w ramach schematu 4.1. mogą być realizowane na terytorium całej Polski
z wyłączeniem miast powyżej 7 000 mieszkańców.

Oś komplementarna

Działanie 5 : Programy rolno-środowiskowe i zalesianie (projekty pilotażowe)

CELE OGÓLNE DZIAŁANIA 5:

• promocja, w skali pilotażowej, praktyk i metod produkcji rolniczej związanych
  z ochroną krajobrazu i ograniczeniem zagrożeń dla środowiska, wynikających
  z marginalizacji lub intensyfikacji produkcji rolniczej;

• promocja, w skali pilotażowej, działań służących zwiększeniu lesistości
  na prywatnych gruntach rolniczych, uwzględniając optymalizację struktury krajobrazu, przeciwdziałanie erozji i redukcje gazów szklarniowych;

• stworzenie docelowych programów rolnośrodowiskowych i zalesień w Polsce
  na podstawie wyników projektów pilotażowych (mechanizmy wdrożeniowe, administracja, kontrola, doradztwo).

Wdrożenie Działania 5

Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi wraz z wybranymi instytucjami (np. placówki naukowe, Zarządy Parków Narodowych i Parków Krajobrazowych, Lasy Państwowe) określa zakres programów rolnośrodowiskowych i zalesień, warunki uczestnictwa, ogólne zasady selekcji wniosków, naliczania płatności i kar za nie wywiązywanie
się z kontraktów. Instytucją wdrażającą programy rolnośrodowiskowe i zalesień jest ARiMR, pełniąca funkcję Agencji SAPARD, która może delegować część zadań innym organizacjom. Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi wskaże specjalistyczne instytucje
i określi ogólne zasady delegowania zadań przez Agencję SAPARD, np. w zakresie oceny ekonomicznej i technicznej realizacji kontraktów rolnośrodowiskowych
i zalesieniowych. Ocena wniosków rolnośrodowiskowych i zalesieniowych będzie przeprowadzana przez regionalne oddziały Agencji SAPARD. Przy regionalnych oddziałach Agencji SAPARD powołane zostaną komitety sterujące ds projektów pilotażowych, składające się z przedstawicieli regionalnych i lokalnych instytucji rządowych, samorządowych i organizacji pozarządowych działających w zakresie ochrony środowiska bądź leśnictwa, które uszczegółowią kryteria rankingu i dokonają selekcji wniosków. Służby doradcze w rolnictwie są odpowiedzialne za upowszechnianie programów, prowadzenie szkoleń, przygotowanie indywidualnych planów rolnośrodowiskowych. Lasy Państwowe będą mogły uczestniczyć w programie tylko jako instytucja oceniająca i świadcząca usługi dla rolników.

Działanie 6 :Szkolenia zawodowe

CELE DZIAŁANIA:

• promowanie rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich poprzez wzmacnianie kapitału ludzkiego.

• zwiększenie umiejętności i wiedzy rolników podejmujących dodatkową działalność gospodarczą poza konwencjonalnym rolnictwem;

• zwiększenie umiejętności i wiedzy rolników prowadzących rentowne gospodarstwo rolnicze, leśne lub rybne.

Zakres działań podejmowanych w ramach Działania 6:

• działania szkoleniowe17 w zakresie: przedsiębiorczość, finanse, marketing, podstawy księgowości, technologie i techniki poza konwencjonalnym rolnictwem oraz związane z nimi dziedziny;

• działania szkoleniowe w zakresie przygotowania rolników do jakościowej reorientacji produkcji, stosowania praktyk produkcji zgodnych z zasadami utrzymania
  i poprawy stanu krajobrazu, ochrony środowiska, standardami higieny i warunków bytowania zwierząt oraz do nabycia umiejętności potrzebnych im do zarządzania rentownym gospodarstwem rolnym (zarządzanie, poprawa efektywności, marketing, księgowość, itd.).

Szkolenia będące częścią regularnego programu edukacji na poziomie podstawowym, średnim i wyższym, oraz częścią szkoleń zawodowych nie mogą być objęte wsparciem
w ramach Działania 6.

Działanie 7 : Pomoc techniczna

Cele pomocy technicznej

Pomoc techniczna nastawiona będzie głównie na zwiększenie efektywności wdrażania, monitorowania i kontroli programu SAPARD na poziomie centralnym, regionalnym oraz zapewnienia sprawnego dotarcia do planowanych beneficjentów Programu.

Wszystkie działania wymagają uwzględnienia wymogów związanych z ochroną środowiska.

Porównanie Polski z najwyżej rozwiniętymi krajami świata pod względem „wiejskości” nie może być jednoznaczne. Zestawienie powierzchni obszarów wiejskich
(w Polsce według rejestru użytkowania gruntów 93% powierzchni stanowią obszary wiejskie) z liczba ludności zamieszkałej na wsi ( w Polsce 38% ogółu mieszkańców) lokuje Polskę w pobliżu Francji i Portugalii blisko miejsca, charakteryzującego grupę najwyżej rozwiniętych krajów świata. Jednakże struktury w rolnictwie i na wsi polskiej są inne, mniej korzystne niż w wysoko rozwiniętych krajach europejskich.

Przestarzałe są techniki wytwarzania stosowane w rolnictwie polskim determinowanie prze wadliwa strukturę agrarną i społeczno - zawodową, brak powiązań kooperacyjnych miedzy rolnictwem a przetwórstwem niepewność zbytu wytworzonego surowca, brak infrastruktury rynku rolnego, niski poziom wykształcenia producentów rolnych
i tradycyjne wyobrażenie o gospodarstwie rolnym.

Porównanie poziomu wykształcenia mieszkańców wsi i miast przedstawia rysunek poniżej.

.

---