Teresa Dobrzyńska Warunki interpretacji wypowiedzi metaforycznych
Odbiorca tekstu: deszyfrator komunikatu
Zakłócenia jakie wnoszą do tekstu metafory
Dosłowne odczytanie metafory powoduje sprzeczność, między tym co znane, zakomunikowane, a tym co wynika z literalnego sensu przenośni.
(Na mocy informacji z tekstu i wiedzy o świecie możemy np. stwierdzić, że przedmiot jest nazwą lub osobą; jest ożywiony lub nieożywiony)
Dwie możliwe dosłowne interpretacje tekstu:
Interpretacja dosłowna, gdy odbiorca przyjmuje, że dotychczasowa wiedza o świecie jest nieaktualna, trzeba uwzględnić nowe fakty związane np. z postępem technicznym.
np. kiedyś zdanie o mówiącej maszynie → wypowiedź fantastyczna lub absurdalna; dziś → również wypowiedź dosłowna
Wiąże się to z poszerzaniem wiedzy o świecie
Interpretacja dosłownie fantastyczna - wypowiedź sprzeczna z zasobem wiedzy bo dot. on do rzeczywistości empirycznej, a wypowiedź dot. sytuacji fantastycznej, tekst odnosi się do „innego” świata niż rzeczywistość znana z potocznego doświadczenia.(trzeba usunąć rozdźwięk między informacją komunikowaną a wiedzą o świecie) Przy czym wizja świata musi mieć charakter rozbudowany, wszystko musi być umotywowane, potwierdzone w treści . Liczy się czynnik gatunkujący-wskazując na baśń albo s-f.,
np. Serce Kaya stało się kawałkiem lodu.
→W potocznej wiedzy→zdanie absurdalne, ale są motywy fabularne powodujące, że zdanie jest sensowne(tamten świat rządzi się innymi prawami)
Procedura interpretacji metafory (przenośne odczytanie tekstu)
Przesłanki: nadawca chce zakomunikować coś sensownego, chce przekazać informację o jakości przedmiotu (X-serce Kaya). W kodzie język. nie znajduje gotowych środków do jej wyrażenia. Wyraża je więc w sposób pośredni, wykorzystując fakt, że podobne jakości przypisuje się innym przedmiotom(Y-kawałki lodu)
Intencja komunikacyjna nadawcy wynikająca z przesłanek:
X-podmiot wypowiedzi
Y-inny przedmiot, którego cechy przenosi się na X
y', y''-predykaty, które można przypisywać X-owi
X jest…
Aby powiedzieć, jaki jest X myślę o Y-u, ponieważ o X można powiedzieć to co się mówi o Y-u.
Y jest y' → X jest y'; Y jest y'' → X jest y''; X jest y''' → ─
─ Nie wszystkie predykaty stosujące się do Y-a można zastosować X-owi.
Warunki interpretacji wypowiedzi metaforycznej (by była zrozumiała i nie rozbijała tekstu)
Odbiorca takiej wypowiedzi musi:
Zidentyfikować podmiot wypowiedzi - „temat główny” metafory(X)
Przywołać opinię na temat Y-a - „tematu pomocniczego” metafory
Wybrać pewne cechy Y-a, które w danej sytuacji można przypisać X-owi i przenieść je na X (nie są to wszystkie cechy Y-a→X≠Y, są tylko podobne)
Uwzględnić kontekst
Ad. 1.
2 typy ukształtowania metafory
Z tematem głównym zwerbalizowanym w zdaniu przenośnym - m. In praesentia
Po sadzawkach łabędzie rozżaglone płyną
Dzieciństwo złe szczenię szczekało w dni wodospadach
→Tematem głównym są: dzieciństwo, szczenię
W mowie pot. Podobną strukturę mają Kowalski to szczeniak., Ta książka to kopalnia informacji
Ale metafory te mogą też mieć odwrócony szyk tematów. Wtedy konieczny jest sygnał prozodyczny (uwydatnienie rematu zdań). Gdy zaś zacierają się funkcje elementów poszczególnych przenośni trzeba ustalić odniesienie do tematu tekstu , np.
Niepokój z ognia
Siwobiały wodospad
Rozwiane włosy matki
→Nie wiadomo, czy chodzi tu o matkę, jej włosy, czy wodospad. Możemy jednak wywnioskować z całości, że chodzi o matkę.
Z tematem głównym utajonym - m. In absentia.
Mogą one stanowić:
człon zdania, np.: Ten śpiew unisono był na dłuższą metę nie do wytrzymania (chodzi o inne działanie mające coś wspólnego ze śpiewem)
zdanie, np.: po falach chodzą barany zwełnione. W taki sposób używane też są parabole (przypowieści, bajki Ezopa), przysłowia, np. Cicha woda brzegi rwie (o człowieku cichym, który potrafi szkodzić), Ptaszek wyfrunął z klatki
sekwencje zdań
Metafory te mają niezwerbalizowany temat główny i zatarte relacje obu tematów. Trzeba więc ustalić oba terminy metaforyczne i skonkretyzować treść formuły X jest Y-em, którą traktować chcemy jako ogólny schemat wypowiedzi metaforycznej. Niektóre z tych metafor posiadają cechy formalne pozorujące nawiązanie do poprzedniego toku wypowiedzi przy zachowaniu nieprzenośnego sensu danego wyrażenia:
Zza ściany dochodził śpiew. Ten śpiew unisono był nie do wytrzymania.
W wyrażeniu przenośnym żaden poprzednik nie pojawia się i dictum metaforyczne, które zaimkiem odsyła do elementu już komunikowanego wprowadza nową informację. Musi to być rozpoznane na podstawie poprzedzającego kontekstu. A więc identyfikacja m. jako m. i konkretyzacja jej odniesienia(tematu głównego) wymagają przywołania w pamięci poprzednio zakomunikowanych zdań tekstu (pamięć krótkotrwała)lub uwzględnienia sytuacji towarzyszącej.
Ad.2
Konieczność przygotowania „tworzywa” przenośni., czyli aktualizacja tego, co można powiedzieć o Y-u, wiedza o nim. Do tego potrzeba znajomości przedmiotów wchodzących w zakres znaczenia Y-a(nieznajomość powoduje niezrozumienie m.), np.:
Ręce twoje to kwiaty lan.
→Musimy wiedzieć jakie są te kwiaty, jakie cechy rąk nasuwają (czy wonność/ delikatność/ kolor)
Wiedza o Y jaką aktualizuje odbiorca ma się pokrywać z tym, co nadawca może myśleć na temat Y.. Największą szansę mają sądy powszechne, utrwalone zdania na temat Y-a, znane (→wiedza o świecie, wspólny dorobek danej społeczności). Hasła leksykalne - każdemu leksemowi przypisane są pewne konotacje, cechy jego denotatu zakodowane w pamięci(pamięć długoterminowa). Są to mniemania powszechne, to co mówi się w środowisku(do którego należą (nadawca i odbiorca) o danym przedmiocie. Mają zazwyczaj charakter stereotypowy.
Socjolingwistyczny wymiar metafory-zrozumieć intencje nadawcy może tylko wtedy, gdy znany denotaty słów użytych w m.oraz ich wartość społeczną, np. ważne jest, jaką funkcję kulturową pełniły kwiaty lan(polne/ogrodowe/pospolite). W konotacji liczy się więc element oceniający.
Struktura szeregu konotacyjnego
K. encyklopedyczne-cechy przypisane danemu przedmiotowi związane z odpowiadającymi mu leksemami.
k. leksykalne-k. uwydatnione bo wykorzystywane w znaczeniach innych słów, derywowanych od słowa wyjściowego, np. perłowy( lakier)lakier o barwie i połysku perły; słowo perła(podstawa słowotwórcza derywatu perłowy) konotuje cechę barwy i połysku
Zróżnicowanie społeczne i kulturowe konotacji
K. są zbiorem obiegowych opinii różnych izolowanych grup. Trzeba więc je uwzględnić, że by zrozumieć intencję nadawcy. Jeżeli nadawca i odbiorca pochodzą z różnych kultur (również odległych czasowo)odbiorca może nie zrozumieć tych intencji, np. barszczyk w XVI w.- osoba niemrawa (barszcz uważano za poślednią zupę). →Dziś już nie jest aktualnym określeniem (raczej ciepłe kluchy).
Ad. 3
Wybranie odpowiedniego podzbioru konotacji tematu pomocniczego dających się w określonej sytuacji odnieść do tematu głównego:
m. skonwencjonalizowane-następuje w nich pełna stabilizacja cech orzekanych metaforycznie
inne m., w których odbiorca nie wie, czy szereg konotacji może być dalej poszerzany oraz ile i jakie cechy konotacyjne Y-a powinny być zgodnie z intencją nadawcy przeniesione na X→powoduje to różnice w rozumieniu m.(treści przekazywane są pośrednio; domysły)
Tertium comparationis przenośni-dopasowanie cech Y-a do X-a. Nie jest to porównywanie pojęć. ponieważ:
człony nie są równorzędne-z jednej strony mamy pojęcie z jego wartościami konotującymi(nie jest to zamknięty szereg, zależy od tego, w jakim stopniu zna go odbiorca) , z drugiej - pewien obiekt
inne jest ukierunkowanie - nie chodzi o znalezienie pojęcia łączącego 2 gatunki, ale przypisanie X-owi pewnej cechy, przeniesienie z Y-a. Uwydatniają to teoretycy mówiący o funkcji predykatywnej m.(atrybutownośći wypowiedzi przenośnej)→to uwydatnia przyjęty przez nas model m.M. uzyskuje więc odrębność komunikacyjną: staje się poszukiwaniem (narzucającym nadawcy i odbiorcy wspólną strukturę myślową)predykatu, jakiego nie ma jeszcze w języku.
Ad.4
Istotny dla rozumienia jest:
znajomość kontekstu(także sytuacyjnego) - od niego zależy identyfikacja wypowiedzi jako przenośnej i ustalenie jej podmiotu i jego charakterystyki 9od tego uzależniony jest dobór cech przenoszonych z Y-a→determinuje to spełnienie 1 i 3 cz. procedury interpretacyjnej
posiadanie kompetencji kulturowych - warunkuje cz. 2 procedury
Metafora jest zjawiskiem tekstowym i kulturowym. Trzeba ją interpretować na tle odpowiedniej sytuacji komunikacyjnej oraz w obrębie wspólnoty kulturowej. Potwierdza też pewne mechanizmy tekstotwórcze.