HARWAS-NAPIERAŁĄ, TREMPAŁA: „Psychologia rozwoju człowieka”
ROZDZIAŁ 6. WCZESNA DOROSŁOŚĆ: od 20-23 do 35-40r.ż.

6.1. Wkraczanie w dorosłość
Trudność w określeniu momentu, w którym człowiek osiąga dorosłość.
A.Jensen: kryteria „bycia osobą dorosłą” wg studentów:
-branie odpowiedzialności za swoje działania
-podejmowanie decyzji w oparciu o własne przekonania i wartości
-uniezależnianie się od wpływu rodziców czy innych osób
-partnerskie stosunki z rodzicami
Studenci odrzucili: zakończenie edukacji, rozpoczęcie pracy zawodowej, małżeństwo, rodzicielstwo
Ustalenie kryteriów dorosłości wiąże się też z czynnikiem kulturowym.

„Stawanie się dorosłym jest procesem rozgrywającym się powoli i stopniowo, w którym pewne zdarzenia życiowe mogą odegrać znaczącą, ale nie decydującą rolę.”

„DOROSŁOŚCIĄ określamy tę fazę życia, w którą człowiek wkracza po gwałtownych zmianach rozwojowych prowadzących do dojrzałości biologicznej i społecznej, wyrażającej się w zdolności do prokreacji, oraz odpowiedzialnego podejmowania nowych ról społecznych związanych z zakładaniem własnej rodziny, rodzeniem i wychowywaniem dzieci, podejmowaniem i rozwijaniem aktywności zawodowej, a przede wszystkim autonomicznym kierowaniu własnym życiem.”
Okres ten charakteryzuje duże indywidualne zróżnicowanie zmian. Trudniej zaobserwować uniwersalne, związane z wiekiem zmiany specyficzne dla poszczególnych etapów dorosłości. Granice wczesnej dorosłości wyznacza się na 23-25 a 35r.ż pełnia sił fizycznych oraz poziom sprawności intelektualnych umożliwiające mu osiągnięcie niezależności ekonomicznej, samodzielnie podjęcie i odpowiedzialne wypełnianie obowiązków związanych z nowymi rolami (pracownika, małżonka).

TRZY RODZAJE KRYTERIÓW, WG KTÓRYCH NAJCZĘŚĆIEJ „PORZĄDKUJE” SIĘ OKRES DOROSŁOŚĆI:
1. Zadania rozwojowe
2. Zmiany w strukturze życia związane z wydarzeniami typowymi dla różnych faz dorosłości
3. Kryzysy, wobec których jednostka staje jednostka w różnych okresach swojego życia

ZADANIA ROZWOJOWE DOROSŁOŚCI (Havighurst):
Rozwój realizuje się w trakcie rozwiązywania problemów typowych dla danego okresu życia.
Zadanie rozwojowe- problem, wobec którego staje jednostka w danym okresie życia.
Rozwiązanie zadania zadowolenie i poczucie sukcesu w rozwiązywaniu następnych zadań
Niepowodzenie nieszczęśliwa, poczucie nieaprobowania przez otoczenie, trudność w następnych zadaniach

Źródła zadań rozwojowych:
1. Dojrzewanie fizyczne
2. Naciski kulturowe
3. Indywidualne aspiracje i wartości

Havighurst wymienia następujące ZADANIA ROZWOJOWE:
1. Wybór małżonka
2. Uczenie się współżycia z nim
3. Założenie własnej rodziny
4. Wychowywanie dzieci
5. Prowadzenie domu
6. Rozpoczynanie pracy zawodowej
7. Podjęcie obowiązków obywatelskich
8. Znalezienie pokrewnej grupy społecznej

Podejmowanie zadań= przyjmowanie określonych ról społecznych
B. Neugarten: w opisie rozwoju człowieka dorosłego ważne jest ujęcie aspektu historycznego i społecznego, bo „każde społeczeństwo ma własny zegar słoneczny” , wg którego może być oceniany rozwój jednostki; w ostatnim czasie- wzrost tolerancji społecznej zw. z podejmowaniem zadań rozwojowych dorosłości

ERIKSON: osiem stadiów rozwoju ego; stadia mają charakter uniwersalny, a rozwój jednostki dokonuje się poprzez przezwyciężanie kryzysów.
Kryzys- gdy jednostka staje wobec zadania rozwojowego wymagającego reorganizacji struktury ego
Wczesna dorosłość (20-35r.ż. wg Eriksona): INTYMNOŚĆ- IZOLACJA:
*zadanie- osiągnięcie zdolności do intymnych relacji z bliską osobą i podejmowanie odpowiedzialności; te intymne związki nie ograniczają się do związków seksualnych, ale wiąże się z osiągniętymi w poprzednim stadium zdolnością dochowania wierności wyznawanym wartościom oraz dotrzymywania zobowiązań poszukiwanie współmałżonka
*efekt +:osiągnięcie względnie zintegrowanej osobowości i ukształtowanie własnej tożsamości
*efekt -: pogłębiająca się izolacja jednostki, unikanie bycia z innymi i bliskich kontaktów z nimi

LEVINSON: bieg życia ludzkiego opisany za pomocą metafory pór roku:
*związek między zdarzeniami życiowymi a zmianami w strukturze życia człowieka
*struktura życia obejmuje: charakterystyczne w tym momencie różne obszary jednostki, jej relacje ze światem i społeczeństwem oraz odniesienia do samej siebie.
*analiza biegu życia na przenikających się płaszczyznach: biologicznej, społecznej i psychologicznej
*cztery okresy biegu życia człowieka:
1. Dzieciństwo i adolescencja
2. Wczesna dorosłość (22-45 r.ż)
3. Średnia dorosłość (40-65 r.ż)
4. Późna dorosłość (powyżej 60 r.ż)
* wczesna dorosłość obejmuje:
a. okres przejścia do wczesnej dorosłości (17-22)
b. fazę nowicjatu (22-28), w której zaczyna się tworzyć nowa struktura życia
c. fazę pośrednią(28-33), którą charakteryzuje przystosowanie się do nowej struktury
d. fazę kulminacji (33-40), końcowego ustabilizowania się struktury życia
e. okres przejścia do średniej dorosłości (40-45)
*jednocześnie z fizycznymi i psychicznymi korzyściami w tym okresie człowiek spotyka się z konfliktami i stresami; wynika to np. z wzajemną sprzecznością pełnionych ról (matka- pracownik)

TABELA STR 206. Charakterystyki Havighusta, Levinsona, Eriksona

DOJRZAŁOŚĆ PSYCHICZNA:
Chlewiński: kształtowanie jej to proces ciągły, trwający przez całe życie. Trzy wymiary:
1. Autonomia jednostki:
-ujawnia się, gdy człowiek może realizować własne podmiotowe działania, niezależne od czynników, które mogłyby je determinować
-Obuchowski: poziom autonomii wyznaczany jest stopniem, w jakim zadania i sposoby ich realizacji wynikają z indywidualnych dążeń jednostki; obiektywnym wskaźnikiem tak rozumianej autonomii jest stabilność działania mimo zaistnienia czynników zakłócających i utrudniających realizację zamierzeń; przejaw dojrzałej autonomii: próba realizacji własnych koncepcji w świecie
2. Wgląd we własne motywy postępowania:
-realizacja zadań życiowych sprzyja zdobywaniu wiedzy o sobie; charakter relacji z innymi w znacznym stopniu zależy od samowiedzy jednostki
-im bogatsza wiedza o sobie, tym większe szanse poznania innych i podejmowania właściwych decyzji wg Kozieleckiego prowadzi to do kształtowania się samowiedzy dojrzałej, która przyjmuje strukturę:
a. wiązkową: układ wzajemnie uporządkowanych sądów, tworzący bardziej ogólne całości w postaci wiązek;
relacje miedzy wiązkami są niejasne lub w ogóle nieokreślone
b. hierarchiczną: zbiór sądów i samoocen uporządkowanych pod względem stopnia ogólności (zintegrowane)
3. Stosunek do innych:
-postawa odpowiedzialności i szacunku dla drugiej osoby; cechy tej postawy:
*niezależność od innych (rozwijana np. poprzez własne poglądy sprzeczne z ogólnie przyjętymi)
*tolerancja wobec osób o innych postawach i poglądach przy zachowaniu własnych poglądów
*umiejętność uporządkowania i kontrolowania własnego życia emocjonalnego
*posiadanie realistycznego obrazu świata

ROZWÓJ FIZYCZNY:
1. Zmiany w obrębie ciała i w wydolności organizmu:
-ostateczny wzrost: mężczyźni (M) w wieku 21;2, kobiety (K) 17;3; wg innych źródeł- trwa do 25r.ż
-maksymalny rozwój tkanek aktywnych metabolicznie (mierzony w kilogramach): M-20a25r.ż, K-16 a 19r.ż
-największy przyrost masy ciała ma miejsce między 25 a 35 r.ż; nadwaga w tym czasie- w kolejnych latach zwiększanie masy ciała; osoby szczupłe i muskularne zachowują stałą wagę do wieku senioralnego
-rozwój motoryczny: szczyt między 20 a 30 r.ż.;
-wydolność mierzona maksymalnym zużyciem tlenu: K- 22 a 30r.ż, M- 27a 35r.ż
-w okresie wczesnej dorosłości: optymalna zdolność do pracy i najwyższy stopień jej wydolności
-dojrzałość rozrodcza=> optymalne warunki dla prawidłowego przekazywania informacji genetycznej u K- 25 a 30r.ż, u M-30 a 35r.ż.

2. Narządy zmysłów:
-przystosowanie organizmu do warunków środowiska możliwe jest dzięki funkcjom koordynacyjno-regulacyjnym, które obejmują: rejestrację stanów organizmu i środowiska w wyniku odbioru wrażeń i ich przetwarzania, reakcje oparte na mechanizmach odruchowych oraz zachowania świadome; przebieg tych funkcji zmienia się w ciągu życia
-ok. 25r.ż. wzrasta wrażliwość oka na światło (30-40r.ż zaczyna się jej spadek) + powiększa się pole widzenia peryferycznego
-ostrość wzorku ustala się 18-20r.ż i nie ulega większym zmianom do ok. 60r.ż.
-do ok. 30r.ż. wzrasta zdolność wyraźnego widzenia bliskich przedmiotów (miopia), a później sprawność ta obniża się aż do późnej starości, czemu towarzyszy doskonalenie się widzenia dalekich przedmiotów (hipertropia)
-między 2- a 30r.ż przypada najlepsza ostrość słuchu; po 20 r.ż słyszalność najwyższych dźwięków w małym stopniu pogarsza się

3. Zmiany fizjologiczne pod wpływem stresu:
-w okresie tym SZCZEGÓLNIE DUŻA LICZBA ZDARZEŃ STRESOWYCH!
-fizjologiczne zmiany spowodowane stresem mogą doprowadzić do poważnych konsekwencji w rozwoju jednostki
-szacuje się, że ok. 50-80% wszystkich chorób ma podłoże emocjonalne związane z przeżywaniem stresu
-stres powoduje: wzrost rytmu pracy serca, nadciśnienie; przewlekły stres: psychosomatyczne i psychofizjologiczne zmiany (wrzody, zapalenie okrężnicy); stres chroniczny znacznie obniża system immunologiczny
-stresujące są zarówno pozytywne, jak i negatywne zdarzenia, przy czym negatywne częściej wywołują choroby
-*wyjątek! Osoby o niskiej samoocenie (pozytywne zmiany wzrost zachorowalności, bo: zaburzenie poczucia tożsamości osoby o niskiej samoocenie, naruszenie poczucia kontroli wobec otoczenia)
-reakcja ludzi na działanie stresora uzależniona jest od interpretacji stresora (mniej ważne właściwości stresora)
-młodzi silniej przeżywają stres niż osoby starsze (dystans, mądrość życiowa)
ROZWÓJ POZNAWCZY:
1. Kształtowanie się nowych własności myślenia:
-najwyższy poziom sprawności w nabywaniu i posługiwaniu się wiedzą abstrakcyjną przypada na późny okres adolescencji (między 16 a 20r.ż), a po fazie względnej stałości (od ok.30r.ż) zaczyna systematycznie spadać
- konieczność uwzględnienia wielowymiarowości zmian w rozwoju inteligencji, ponieważ z wiekiem obniża się poziom wykonywania zadań w skali bezsłownej, a w skali słownej raczej się nie zmienia się
-od wczesnej dorosłości coraz wyraźniej zaznaczają się indywidualne różnice w przebiegu rozwoju
-problem relacji między treścią zadania i poziomem myślenia ujawnionym w toku jego rozwiązywania
-inteligencja najczęściej była wiązana z umiejętnością tzw. problemów laboratoryjnych (myślenie abstrakcyjne, formalne) zniekształcenie możliwości umysłowych dorosłego konieczność zadań codziennych (zadania z życia codziennego lub hipotetyczne, spostrzegane jako życiowo ważne; problematyka społ., Polit., moralna)
-analiza procesu myślenia dorosłych: zwrócenie uwagi na meta systemowy, relatywistyczny i dialektyczny charakter tego myślenia oraz na to, że umożliwia ono rozwiązywanie i odkrywanie problemów
-badacze wiążą w/w fakt z nowymi strukturami umysłowymi, które prawdopodobnie zaczynają się kształtować w okresie wczesnej dorosłości, po osiągnięciu stadium operacji formalnych; stadium postformalne
-w koncepcjach inteligencji postformalnej postuluje się, że w dojrzałym pojmowaniu świata aspekt formalny i treściowy wzajemnie się przeplatają

2. Relatywizm w myśleniu młodych dorosłych:
-badania W.G.Perry`ego dot. zagadnień etycznych: starsi studenci w sposób relatywistyczny ujmują rozważane kwestie; młodsi studenci dokonują jednoznacznych ocen moralnych
-badania ujawniły, że w myśleniu dorosłych pojawia się nowa, wcześniej nieobecna, umiejętność ujmowania problemu w ramach różnych systemów odniesień, a w konsekwencji zdolność konstruowania wielu rozwiązań
-RELATYWIZM polega na zrozumieniu, iż wiedza zależy od subiektywnych doświadczeń i punktu widzenia jednostki.
Myślenie relatywistyczne jest szczególnie ważne w kontaktach interpersonalnych (wszechstronne rozwiązywanie sytuacji konfliktowych)
-J.D.Sinnot: myślenie relatywistyczne jest wynikiem kształtowania się nowych struktur poznawczych- operacji relatywistycznych; wg Sinnota są one kolejnym etapem rozwoju indywidualnego (zaraz po formalnym)
-operacje relatywistyczne zaczynają powstawać w wyniku akomodacji struktur formalno-operacyjnych w trakcie rozwiązywania codziennych zadań (ogromna rola codziennej aktywności w rozwoju poznawczym)
SINNOT: OPERACJE RELATYWISTYCZNE OBECNE W MYŚLENIU DOROSŁYCH:
1. Definiowanie problemu
2. Ustalenie parametrów, czyli nazywanie kluczowych zmiennych
3. Metateoretyczne przemieszczenie, gdy określane są zarówno teoretyczne jak i praktyczne problemy
4. Przesunięcie typu „proces-produkt”, co prowadzi do rozróżnienia dwóch odpowiedzi- opisu procesu rozwiązywania oraz uzyskanego wyniku
5. Złożona przyczynowość, umożliwiająca rozpoznanie wielu przyczyn wybranego zdarzenia
6. Wielość, rozwiązań daje podstawy do stwierdzenia, że istnieje wiele poprawnych rozwiązań danego problemu
7. Użyteczność, umożliwia dokonanie wyboru najlepszego rozwiązania
8. Paradoks, operacja ujawniająca się, gdy jednostka spostrzega wewnętrzne sprzeczności integralnie związane z problemem
9. Samo odnosząca się myśl, wiąże się ze stwierdzeniem, że prawda jest zgodą na jedną z wersji rzeczywistości, która może być równie poprawna jak inna
-Badania sprawdzające w/w potwierdziły występowanie tych operacji relatywistycznych w myśleniu dorosłych.
mają one postformalne charakter oraz spełniają funkcję adaptacyjne w życiu ludzi dorosłych.

3. Struktury dialektyczne jako kategoria opisu myślenia postformalnego
-Koncepcja zakładająca, że myśleniem dorosłych rządzą zasady dialektyczne, bo: „poznanie dialektycznej rzeczywistości możliwe jest tylko w ramach struktur o tej samej naturze”
-myślenie dialektyczne rozwija się w wyniku przekształcenia się struktur formalno-operacyjnych w nowe, szersze, schematy poznawcze, ujmujące stałą zmienność i sprzeczność w bardziej adekwatne reprezentacje świata.
-Bassechles zaproponował operacjonalizację pojęcia myślenia dialektycznego- opis 24 form tego myślenia, które uporządkował w obrębie kilku schematów poznawczych:
1. Schematy zorientowane na zmianę: „teza-antyteza- synteza”; podmiot zwraca uwagę na procesy zmian, jakim ciągle podlega każda struktura rzeczywistości oraz rozszerza refleksję dotyczącą określonej idei o ideę przeciwną do niej
2. Schematy zorientowane na formę: poznawany obiekt umiejscawiany jest w obrębie większej całości opisywanej strukturalne i funkcjonalnie
3. Schematy zorientowane na wzajemne relacje: podmiot dostrzega i opisuje wewnętrzne związki między poznawanymi zjawiskami, zwraca uwagę na wieloznaczność i różnorodność tych relacji
4. Schematy metaformalne: podmiot poznający porównuje ze sobą różne systemy, podejmując próby ich koordynacji
-Umiejętność posługiwania się operacjami formalnymi stanowi konieczny, lecz niewystarczający warunek ujawnienia się myślenia dialektycznego myślenie dialektyczne jest rozwojowo wyższą formą inteligencji niż struktur formalno-operacyjne .
-Ogólnie: dialektyzm jest swoistą cechą myślenia dorosłych

4. Odkrywanie problemów jako własność myślenia postformalnego
P.K. Arlin: Myślenie młodzieży i dorosłych różni się strukturalnie; dorośli nie tylko rozwiązują problemy, ale także je odkrywają.
Strategia „rozwiązywania problemów” stosowana jest do tzw. zamkniętych, dobrze ustrukturyzowanych problemów.
Strategia „odkrywania problemów” może być użyta w przypadku otwartych, niedookreślonych problemów.
-PROBLEM DOBRZE USTURTURYZOWANY/ AKADEMICKI: sytuacja zadaniowa, w której istnieją pojedyncze, poprawne rozwiązania. Informacje potrzebne do rozwiązania tego problemu zawarte są w instrukcji, a końcowe rozwiązanie jest jedyne i wyczerpujące, ponieważ stanowi wynik zastosowania określonych algorytmów i reguł wnioskowania logicznego.
-Myślenie formalne nie jest optymalną formą rozumowania, bo obserwuje się często błędy polegające na zniekształceniu zasad logiki aby decyzja była zgodna z oczekiwaniami osoby ją podejmującej lub dokonywaniu nieuzasadnionej generalizacji, która ma prowadzić do nowego wyjaśnienia zjawiska.
-Problemy dorosłych zazwyczaj są niedookreślone wymagana jest strategia odkrywania problemów! Może ona być wykorzystywana przez dorosłych jeśli rozwinęli oni operacje postformalnego rozumowania, zwłaszcza operacje dialektyczne i relatywistyczne.
* teza Arlin budzi wątpliwości, bo z badań Selmana i Kohlberga wynika, że dzieci i młodzież też stosują strategię odkrywania problemów gdy napotkają zadanie natury społecznej.

5. Operacje systemowe, metasystemowe i paradygmatyczne istotą myślenia postformalnego
-Koncepcja myślenia postformalnego- F.A. Richards i M.L. Commons, kontynuacja formalno-operacyjnego opisu dojrzałego myślenia Piageta. Ich zdaniem myślenie osób, które opanował operacje formalne, może dalej rozwijać się, osiągając stadia operacji systemowych, meta systemowych i paradygmatycznych.
-OPERACJE SYSTEMOWE: określone są na zbiorze operacji formalnych, czyli na klasach i relacjach między klasami, wprowadzając przez utworzenie systemów, wyższy stopień uporządkowania zbioru.
-OPERACJE METASYSTEMOWE: operacje, które wyznaczają relacje między systemami w ramach struktury nadrzędnej, zwanej metasystemem. Wyłania się, gdy jednostka potrafi wykonać wszystkie operacje na klasach systemu.
-OPERACJE PARADYGAMTYCZNE: porządkują systemy systemów, w wyniku czego tworzy się bardziej złożona struktura zwana polem i zawierająca wszystkie relacje między wyróżnionymi systemami.
-w/w operacje wyznaczają najwyższy poziom w rozwoju umysłowym człowieka i prowadzą do ukształtowania się zupełnie nowego sposobu umysłowej reprezentacji rzeczywistości. TAKA FORMA MYŚLENIA OSIĄGANA JEST BARDZO RZADKO! Może pojawić się np. w niektórych przypadkach myślenia mistycznego.
-Badania Richardsa i Commonsa: prawie wszyscy badani stosując operacje postformalne rozwiązywali „zadania piagetowskie na poziomie formalno-operacyjnym. Odwrotnej zależności nie zaobserwowano, a więc: OPERACJE POSTFORMALNE ROZWIJAJĄ SIĘ NA PODŁOŻU MYŚLENIA FORMALNO-OPERACYJNEGO.- Nie! Nie można przyjąć tego bez zastrzeżeń, bo: sprzeczne badania Kallio i Helkama, „wyższy poziom logiczności” może być efektem treningu.

6. Kształtowanie się regulacji intersystemowych i autonomicznych jako warunek dorosłego życia.
G. Labouvie- Vief ujmuje zmiany w aktywności poznawczej dorosłych w kontekście przekształceń w strukturze „Ja”. Pojedyncze cechy opisujące specyfikę myślenia postformalnego u innych badaczy, Laobouvie- Vief rozważane są w relacji ze zmianami w osobowości człowieka w toku jego życia.
CZTERY RODZAJE AUTOREGULACJI, KTÓRE WYZNACZAJĄ CZTERY POZIOMY ROZWOJOWE:
*poziom presystemowy
*intrasystemowy
*intersystemowy
*autonomiczny
Dwa pierwsze- odpowiadają stadiom rozwoju inteligencji Piageta, dwa ostatnie- ujawnia się myślenie postformalne związane z dorosłością.

POZIOM REGULACJI INTRESYSTEMOWYCH:
-kształtuje się na podstawie regulacji intrasystemowych, których charakterystyczne jest myślenie formalno-operacyjne (rzeczywistość podporządkowana schematom rozumowania logicznego).
-Operacje umysłowe zw. z regulacją intersystemową: rzeczywistość i logika jako odrębne systemy, zintegrować w obrębie nadrzędnego systemu teoretyczną wiedzę z ograniczeniami konkretnej rzeczywistości.
-Zdolność do koordynacji podsystemów prowadzi do dualistycznego rozumienia prawdy: ten sam sąd, w zależności od kontekstu, może uzyskiwać różne oceny na skali prawdy i fałszu przejście od logicznego absolutyzmu do logicznego relatywizmu. W przeżyciach człowieka przejawia się ono w postaci zachwiania poczucia pewności odnośnie do posiadanej wiedzy.
W sytuacji problemowej dorosły dostrzega różne właściwe dla danej sytuacji rozwiązania, których wartość oceniana jest w zależności od kontekstu sytuacyjnego.
-Zdolność koordynowania podsystemami w obrębie struktury Ja pozwala dorosłemu ujmować siebie w kontekście związków „Ja-Inny” umiejętność niezbędna do rozwijania twórczych relacji społ.
-Myślenie oparte na tej regulacji pozwala na koordynowanie różnych punktów widzenia, w konsekwencji czego jednostka zdolna jest akceptować nawet wzajemnie wykluczające się myśli, odczucia czy oceny dot. problemu.
-Dorośli nie rezygnując z ideałów potrafią je uzgodnić z wymaganiami konkretnych sytuacji życiowych.

POZIOM REGULACJI AUTONOMICZNYCH:
-Podstawowym regulatorem jest struktura „Ja”, która spełnia rolę meta systemu. Integruje ona trzy sfery: myślenia, emocji i działania. Aktywność jednostki jest tu wyrazem jej dążeń, celów i wartości (wcześniej aktywnością rządziły bodźce sensoryczne, prawdy formalne czy normy społeczne).
-Autonomia wyraża zdolność podmiotu do podjęcia odpowiedzialności za własne działanie i rozwój, przy jednoczesnym uwzględnieniu różnego rodzaju ograniczeń w ujawnianiu indywidualnych dążeń.
-Integrujący charakter struktury „Ja” pozwala jednostce na subiektywne przeżywanie problemów (ujmowanie ich poznawczych i afektywnych komponentów- wielopłaszczyznowe ujęcie problemu lepsze rozwiązanie jest bardziej satysfakcjonujące dla osoby i otoczenia, a jednostce pozwala na uniezależnienie się od zewnętrznych form i ograniczeń, co z kolei prowadzi do ujawnienia pełni jej osobowości, także jej twórczego aspektu).

ROZWÓJ SPOŁECZNY
Obejmuje zmiany w aktywności, dążeniach i celach jednostki, ujawnianych w jej interakcjach ze środowiskiem społ. Wyznaczają go normy i wzorce akceptowane w grupach społecznych, w których jednostka wzrasta i je współtworzy (uwarunkowanie kultu rurowe). Wraz z wiekiem coraz ważniejsze jest jej indywidualny, autonomiczny stosunek do obowiązujących w społeczeństwie wartości.

1. Założenie rodziny jako jedno z głównych zadań wczesnej dorosłości
Wypełnianie obowiązków związanych z rolą współmałżonka i rodzica wymaga dojrzałości, przejawiającej się m.in.: umiejętnością nawiązywania intymnych związków, zdolnością do podejmowania samodzielnych decyzji, odpowiedzialnością za drugiego człowieka.
Role rodzinne mają jednocześnie stymulować dalszy rozwój!--> wg niektórych badaczy konieczność opisywanie rozwoju jednostki w kontekście zmian, jakim podlega jej rodzina (Hill, Matressich).
Tyszkowa, Harwas-Napierała: System rodzinny stanowi złożoną, zintegrowaną całość odznaczającą się zorganizowanymi wzorami wzajemnych interakcji. Rodzina jako środowisko rozwoju każdej tworzącej się jednostki, jednocześnie sama podlega zmianom pod wpływem rozwoju tych jednostek.

Periodyzacja życia rodzinnego:
Dokonuje się jej w zależności od akceptowanych kryteriów, zmierzających do opisania uniwersalnych stadiów rozwoju rodziny (Duvall).
Ze względu na kształtowanie się więzi rodzinnej (J. Laskowski):
1. Faza wstępna- narzeczeństwo (od poznania się do ślubu)
2. Faza tworzącej się więzi małżeńskiej (od ślubu do urodzenia się pierwszego dziecka)
3. Rozburzanie i rozwój postaw rodzicielskich (od niemowlęctwa do dojrzałości dziecka)
4. Faza wzajemnego partnerstwa rodzinnego (okres, w którym rodzice mieszkają pod jednym dachem z dorosłymi i samowystarczalnymi pod względem materialnym dziećmi)
5. Faza „pustego gniazda” (okres od momentu opuszczenia domu przez ostatnie dziecko do śmierci współmałżonka)
Fazy w rozwoju rodziny oparte na rozpoznaniu okresów konfliktów i harmonii w dynamice życia rodzinnego (Chmielnicki):
1. Bezpośrednio po ślubie
2. Po urodzeniu pierwszego dziecka
3. Po urodzeniu drugiego dziecka
4. Kiedy dziecko osiąga 13-14r.ż.
5. Kiedy dziecko osiąga 17-18r.ż
6. Po usamodzielnieniu się dziecka
*najwięcej sytuacjo konfliktowych rozpoznał w pierwszych 3 fazach!

W obu periodyzacjach powtarzają się trzy stadia:
Wybór współmałżonka:
-w obecnych warunkach decyzja ta jest samodzielną decyzją młodego człowieka podejmowaną zazwyczaj pod wpływem uczucia;
-brak pojęcia o obowiązkach, decyzja uzasadniana miłością nierzadko rozumianą jako pociąg fizyczny konflikty po zderzeniu z małżeńską rzeczywistością
-nieustalenie oczekiwań, brak znajomości i akceptacji swoich przyzwyczajeń w okresie narzeczeństwa prowadzi do nasilenia konfliktów tuż po ślubie
-poznawanie się nowych okolicznościach (po ślubie) może sprzyjać kształtowaniu się coraz silniejszej więzi między małżonkami

Narodziny pierwszego dziecka:
-moment przełomowy, oznacza przyjęcie nowej roli społecznej- rodzica (obowiązek opieki i odpowiedzialności)
-zmienia rytm życia rodziny, ale bardziej kobiety (zmiana w odczuwaniu własnej tożsamości, dojrzałość)
-zmiana roli ojca w rodzinie w czasach współczesnych: nie na uboczu, ale osoba równie ważna jak matka dla zapewnienia prawidłowego rozwoju i wychowania dziecka
-ojcowie więcej czasu spędzają na zabawie z DZ (bo: praca zawodowa), matki- czynności opiekuńcze

Macierzyństwo i ojcostwo:
-mimo stresu i frustracji wynikających z obowiązków rodzica przeżywanie ojcostwa i macierzyństwa daje dużo radości i satysfakcji oraz wzbogaca dalszy rozwój osobowy (wg badań Williamsa: „Bycie rodzicem” wskazane jako najbardziej satysfakcjonujący obszar życia)
-w okresie wczesnej dorosłości orientacja na rodzinę dominuje, przejawia się w dążeniu do stabilizacji życiowej i zabezpieczenia potrzeb materialnych
-kolejne dziecko to mniejszy stres dla rodziców, ale trudności: materialne, relacje między rodzeństwem

MIŁOŚĆ MAŁŻEŃSKA:
-komponenty miłości: namiętność, intymność, zaangażowanie (Sternberg)
-różny udział tych elementów w życiu małżeńskim w kolejnych etapach rozwoju związku miłosnego
-FAZY ZWIĄZKU (Wojciszke):
*zakochanie (dominuje namiętność)
*romantyczne początki (namiętność i intymność)
*związek kompletny (wszystkie elementy są obecne)
*związek przyjacielski (zaangażowanie, ale bez intymności)
*rozpad związku (gdy zanika zaangażowanie)
-„Miłość to proces, w którym: (Reiss)
*na początku emocja „poraża” ludzi,
*następnie jest im dobrze ze sobą i wzajemnie dążą do podtrzymania związku
*rozwija się uczucie wzajemnej zależności, któremu towarzyszy przeżywanie straty w przypadku rozdzielenia
*wraz z pogłębianiem się wzajemnych relacji następuje osobowe spełnienie się partnerów
-znaczenie współżycia seksualnego skomplikowana zależność między satysfakcją ze współżycia a satysfakcją ogólną z małżeństwa:
*problemy seksualne jako przyczyna rozwodów (Wojciszke)
*problemy seksualne wynikiem zakłóceń w małżeństwie (Frank, Anderson, Rubinstein); szczęśliwe małżeństwa istnieją też w przypadkach rzadkich i niezbyt ekscytujących kontaktów seksualnych (Zmęczenie, brak czasu)

Rozwód:
-największa liczba wśród małżeństw trwających krócej niż 7 lat, zawartych przed 18r.ż. ze względu na ciążę
-najczęstsze przyczyny: problemy seksualne, kłopoty z porozumiewaniem się, niezgodność w kwestii wychowania dzieci i kłopoty materialne
-negatywne skutki rozwodu dosięgają wszystkich członków rodziny;
*dezorganizacja życia partnerów, spadek ich kondycji psychofizycznej
*dzieci: utrata poczucia bezpieczeństwa i rozluźnienie więzi z ukochaną osobą; rozwód okazuje się wydarzeniem
bardziej traumatycznym niż śmierć rodzica! (opieka nad rodzeństwem lub załamanym rodzicem);
w dorosłym życiu- utrudnienie identyfikacji z własną płcią, przyczyna trudności w nawiązywaniu kontaktów z
osobami płci przeciwnej
-większość rozwodników zawiera PONOWNE MAŁŻEŃSTWA: inne nastawienie- szukają stabilizacji i szacunku, a nie kładą nacisku na własne ambicje, prezentację siebie czy swój rozwój zawodowy

2. Podjęcie pracy zawodowej
-aktywność człowieka dorosłego koncentruje się wokół pracy; można ją podjąć od 16r.ż, ale zazwyczaj jej podjęcie poprzedzone jest długim okresem przygotowawczym lub zdobywania wykształcenia
-świadczy o samodzielności jednostki i daję szansę niezależności ekonomicznej, wymaga odpowiedzialnej postawy
-podjęcie pracy poszerza też horyzonty społeczne, dostarcza osobistej satysfakcji
-różne postawy wobec pracy w różnych okresach życia (Krausz): młodzi są zainteresowani karierą, w okresie średniej dorosłości ważniejsza jest stabilizacja zawodowa, poczucie pewności
-obecnie obserwuje się zjawisko skrócenia się fazy aktywności produkcyjnej: spowodowane głównie wymaganiami specjalizacji zawodowej oraz wydłużonym okresem studiowania, a także dążenie do wcześniejszego wysyłania na emeryturę
-STADIA ROZWOJU ZAWODOWEGO WG SUPER:
1. Stadium eksploracji- gdy jednostka przymierza się do różnych ról zawodowych
2. Stadium stabilizacji- dokonanie wyboru, znalezienie stałego miejsca i pola działania zawodowego; proces adaptacji do warunków pracy a następnie faza wzmożonej aktywności zawodowej
3. Stadium zachowania status quo- dążenie do utrzymania uzyskanej pozycji zawodowej
4. Stadium schyłkowe- wycofanie się z aktywności zawodowej i angażowanie w inne formy aktywności

3. Specyfika rozwoju społecznego kobiet i mężczyzn
-różnice fizjologiczne i pełnienia odrębnych ról społ.- różnice w przebiegu rozwoju
-MĘŻCZYZNA: oczekuje się od niego założenia rodziny, dbania o nią, zapewnienia jej odpowiedniego poziomu egzystencji aktywność skierowana na znalezienie odpowiedniej pracy (stabilizacja materialna, samorealizacja); aktywność zawodowa mężczyzn dłuższa niż kobiet (emerytura 5 lat później, zazwyczaj bez przerw na opiekę nad dziećmi); aktywność rodzinna nie ma decydującego wpływu na karierę mężczyzny, którego aktywność zawodowa i społeczna rozwijają się niezależnie od zmian zachodzących w rodzinie
-KOBIETA: jej bieg życia wyznaczany jest przez zdarzenia rodzinne (ciąża, połóg, opieka nad DZ, prowadzenie domu), na jakiś czas wycofuje ją z aktywności zawodowej; dylemat: praca czy macierzyństwo różne style życia; ich typy wg Meullera:
1. Wzorzec kariery domowej: zaraz po szkole małżeństwo, dom, rodzina
2. Wzorzec kariery konwencjonalnej: praca przed zamążpójściem, później tylko dom i rodzina
3. Wzorzec kariery zawodowej: wyłącznie zaangażowanie w pracę zawodową
4. Dwutorowa kariera rodzinno-zawodowa: praca, dom, rodzina jednocześnie
5. Wzorzec kariery przerywanej: praca zawodowa i obowiązki domowe przeplatają się w zależności od wieku dzieci i potrzeb finansowych rodziny
6. Wzorzec kariery niestabilnej: okresowe podejmowanie pracy zależnie od warunków ekonomicznych i zdrowia

-M-większa satysfakcja z pracy, K- z macierzyństwa; połowa badanych kobiet deklaruje chęć pracy nawet gdyby nie służyła celom zarobkowym; konieczność rezygnacji K z pracy prowadzi do wielu frustracji

4. Myślenie młodych dorosłych o wartościach.
-Adolescencja: idealistyczne koncepcje, które po konfrontacji z rzeczywistością prowadzą do powstania idealnych, abstrakcyjnych wizji (dzięki zdolności formalno-operacyjnego rozumowania i tworzenia systemów hipotetyczno-dedukcyjnych); wartości wyznawane przez młodzież: charakter abstrakcyjny i absolutny, wyraźnie spolaryzowane, co powoduje jednoznaczną ocenę zjawisk (dobre albo złe)

RELATYWIZM: młodzi dorośli w sytuacjach konfliktowych dostrzegają relatywny charakter słuszności rozwiązań i w ocenach moralnych ujawniają nieraz poglądy skrajnie relatywistyczne;
Kohlberg: relatywizm w myśleniu o dylematach moralnych; początkowo wydawał się niezgodny z teorią rozwoju moralnego- u młodych, którzy osiągnęli już czwarte stadium poziomu moralności konwencjonalnej zaobserwowano pozorną regresję do poziomu moralności przedkonwencjonalnej; perspektywie systemu społecznego przeciwstawiali oni instrumentalno-egoistyczną perspektywę stadium II.; okazało się, że jest to zjawisko przejściowe; w fazie pozornego cofania się do stadium przedkonwencjonalnej moralności jednostka kwestionuje społecznie obowiązujący system wartości, preferując relatywistyczne rozumienie wartości; osiągnięcie poziomu postkonwencjonalnego- pogodzenie perspektywy systemu społecznego i indywidualnych korzyści w ramach bardziej ogólnej perspektywy uniwersalnych zasad etycznych (akceptacja norm społ. Pod warunkiem że są oparte na humanitarnych zasadach)
Gilligan, Murphy: alternatywne wyjaśnienie zjawiska pozornej regresji: postkonwencjonalne rozumowanie, oparte na uniwersalnych zasadach etycznych, w okresie wczesnej dorosłości zostaje zastąpione bardziej kontekstualnym i relatywistycznym ujęciem konfliktu moralnego; doświadczenia nabyte podczas rozwiązywania konfliktów moralnych w konkretnych sytuacjach życiowych są ich zdaniem ważniejszym wyznacznikiem rozumowania niż poziom rozwoju poznawczego

ROLA WARTOŚCI:
Wartości wpływają na ocenę zjawisk w otaczającej nas rzeczywistości i ukierunkowują ludzkie działanie. Ich interioryzacja umożliwia jednostce opracowywanie względnie stałych i spójnych strategii adaptacyjnych.
W różnych okresach różne wartości pełnią rolę nadrzędnego regulatora- we wczesnej dorosłości zaznacza się rola wartości związanych z życiem rodzinnym oraz rozwojem „Ja”.

ZMIANY W OSOBOWOŚCI
1. Zmiany w strukturze „ja”
-Haan: najbardziej zasadnicze zmiany w osobowości mężczyzny przypadają na okres wczesnej dorosłości i towarzyszą osiąganiu niezależności zawodowej oraz finansowej.
-Podstawowe zmiany zachodzą w strukturze „Ja” integrującej „ja idealne” i „ja realne” wraz z realnym obrazem świata i siebie samego.
-Labouvie-Vief: spójna struktura osobowości kształtuje się dopiero na intersystemowym poziomie autoregulacji „Ja”.
-ważny element wyłaniający się w obrazie własnej osoby- doświadczenie siebie jako podmiotu odpowiedzialnego za własne działania (możliwe, gdy zintegruje przeszłość i teraźniejszość)

2. Poczucie własnej tożsamości:
-podejmowanie nowych zadań rozwojowych możliwe tylko u osób, które pozytywnie rozwiązały kryzys adolescencji: tożsamość- rozproszenie; nowe doświadczenia mogą jednak spowodować zmiany w tożsamości
-M. Straś-Romanowska: Rozwój dzieci i młodzieży w znacznym stopniu rozgrywa się pod wpływem wymagań otoczenia, w granicach wyznaczonych głównie przez naciski różnorodnych grup społecznych (rodzina, szkoła) i autorytetów oraz opiera się na pochodzącym od nich przekazie kulturowym, czyli w znacznym stopniu wymuszony jest potrzebami równoważenie stosunków jednostki z otoczeniem.
Nieustanna rekonstrukcja treści osobistego doświadczenia dokonywana ze względu na podmiotowe i/lub transcendentne kryteria wartościowania. Zmiany te ujawniają się w procesie indywiduacji i autonomii życia.
-Niemczyński: Pewien stopień autonomii jednostka osiąga już w adolescencji, gdy formułuje własne projekty programów i celów życiowych (bo mają indywidualny charakter i wyznaczają podmiotowość jednostki). Proces ten kończy etap rozwoju osobowego określany jako poziom osobowościowej organizacji działania(połączenie w całość aktywności teraźniejszą z tą odnoszącą się do przyszłości, zgodnie z wizją przyszłego kształtu życia). Kolejny etap poziom dopełnienia osobowościowej organizacji działania- zintegrowanie wizji własnego życia z kontekstem społeczno-historycznym.
Proces urzeczywistniania wizji pełnego kształtu własnego życia wymaga do młodego człowieka rozpoznania sensu zdarzeń w świecie i ich znaczenia dla możliwości realizowania jego zamierzeń. Proces ten wyraża autonomię jednostki. Autonomia jednostki jako osoby- dopiero gdy człowiek staje się odpowiedzialny za własny rozwój (poziom eksterioryzacji i finalnej integracji osobowościowej organizacji zachowania, późna dorosłość).

3. Problem sensu życia:
-Może pojawić się już w tym okresie, ponieważ dochodzi do uniezależnienia się od mechanizmu nastawień emocjonalnych oraz do wytworzenia koncepcji własnego życia i prób jej realizacji (sprawdzenie wyborów i konfrontacja osiągnięć z zamierzeniami).
-Levinson: dokonuje się ocen swoich pierwszych, autonomicznych decyzji, które następnie poddaje się takim modyfikacjom, aby służyły utrzymaniu własnej tożsamości, oraz zbliżały go do osiągnięcia zamierzonych celów (szczególne natężenie w wieku 28-33r.ż.).
Kryzys ma miejsce, gdy w wyniku oceny osoba doświadczy niespełnienia, zmieni aktywność w ważnych dla siebie obszarach lub nie potrafi zdobyć się na zmiany.
Większość badanych osób w 30r.ż. było niezadowolonych ze swojego życia- wynikało to w mniejszym stopniu z negatywnego bilansu osiągnięć, a w większym ze zmiany pragnień i oczekiwań wobec życia oraz odkrywania w sobie talentów. Prowadziło to do napięć w strukturze „Ja”, ale też do pogłębienia poczucia własnej tożsamości.

ROZDZIAŁ 7. ŚREDNIA DOROSŁOŚĆ. WIEK ŚREDNI. Od 35-40 do 55-60r.ż.
„czarna skrzynka”- mało badań dotyczących tego okresu
W rozwoju średniej dorosłości o kierunku i naturze decydują przede wszystkim czynniki indywidualne i społeczne, w niewielkim stopniu związane z „biologicznym zegarem” rozwoju rozwój w tym okresie ma charakter potencjalny i jest bardzo plastyczny

1. Zmiany fizyczne i fizjologiczne
Cechą zmian fizycznych w tym okresie jest to, że zachodzą w sposób niezauważalny dla jednostki!
a. FUNKCJE CZUCIOWE
*zmysł wzorku: pogorszenie ogólne widzenia;
obniżenie ostrości oraz zdolności akomodacyjnej gałki ocznej;
zmniejszenie tolerancji na słabe oświetlenie
często pojawia się dalekowzroczność- konieczność okularów; nie nasila się krótkowzroczność

*zmysł słuchu: powolne, ale systematyczne obniżanie się jego wydolności
spadek zdolności słyszenia dźwięków o wysokiej częstotliwości (ciężko ocenić, czy to starzenie się
układu słuchu, a na ile wpływ środowiska jest przyczyną)
*zmysł węchu i smaku: wrażliwość smakowa zaczyna obniżać się ok. 50r.ż. (zw. ze zmniejszaniem się liczby kubków
smakowych w ciągu życia i spadkiem ich wydolności funkcjonalnej)
brak istotnych zmian rozwojowych w zmyśle węchu
negatywne zmiany funkcji czuciowych nie obniżają zdolności adaptacyjnych organizmu

b. FUNKCJE PSYCHOMOTORYCZNE
-10% spadek siły mięsni oraz koordynacji ruchowej po 30r.ż pogłębia się w latach następnych; nie ma to poważniejszych konsekwencji dla funkcjonowania psychomotorycznego
-nasz styl życia nie kładzie zbytniego nacisku na kulturę fizyczną; ludzie dbający o odpowiedni poziom aktywności fizycznej utrzymują kondycję 20-30latka
-badania wskazują na możliwość kompensacji deficytów w zakresie elementarnych sprawności psychomotorycznych (kompensacja poprzez odwołanie się do większego doświadczenia, stosowanie efektywniejszych strategii działania)

C. OGÓLNY STAN ZDROWIA:
-ogólnie dobry; pamiętać o zróżnicowaniu indywidualnym zw. z czynnikami demograficznymi, środowiskowymi czy kulturowymi
- w Polsce od 1980r. obserwuje się systematyczny wzrost śmiertelności mężczyzn w wieku średnim (gł. z miasta)
-niekorzystne zmiany fizyczne obniżające zdolności adaptacyjne:
*spadek ilości pompowanej przez serce krwi
*obniżona sprawność nerek
*zmniejszone wydzielanie hormonów i enzymów trawiących
*słabsza przepona
*u M: przerost prostaty
*spadek aktywności seksualnej
wszystkie te zmiany zwiększają ryzyko zachorowań
-choroby typowe dla średniej dorosłości: choroby układu krążenia, oddechowego, trawiennego, psychiczne, artretyzm i reumatyzm, zaburzenia słuchu i wzroku itd.
-najważniejszy jest problem NADCIŚNIENIA: b. powszechne, ale i b. niebezpieczne- ryzyko zawału serca-> śmierci
-ZDROWIE A PŁEĆ:
*związek wskaźników zdrowia z płcią; u podstaw leżą czynniki biologiczne, społeczne
*Kobieta jest bardziej świadoma swojego ciała, jego funkcji i warunków sprawnego działania.
*Zależy też od czynników związanych ze społeczną koncepcją płci, trybem życia, wzorcami kulturowymi i środowiskowymi. Kobiety szybciej dostrzegają objawy i działają z pomocy medycznej. Problem zdrowia jest u kobiet częściej powodem ich uwagi i rozmyślań. Większa społeczna aprobata dla wyrażania lęków kobiet.
-PRZEKWIATNIE:
*każda kobieta ok.50r.ż przechodzi przekwitanie; zw. z zaprzestaniem funkcji prokreacyjnych;
*klimakterium: okres poprzedzający przekwitanie, 2-5lat; objawy: fale gorąca, dysfunkcje ukł.moczowego,
zmniejszone wydzielanie śluzu w pochwie utrudniające współżycie
*zmniejszenie produkcji estrogenu zwiększa ryzyko osteoporozy
*menopauza a depresja: nawet jeśli wyst. jednocześnie to mylnie menopauza uznawana jest za podłoże depresji; przyczyny są bardziej złożone
*MĘŻCZYŹNI: brak wskaźników zmian fizjologiczno- biologicznych, ale wyst. pewne symptomy, jak np. zmniejszona aktywność seksualna, wzrost ryzyka impotencji, depresja, zmęczenie, różne dolegliwości fizyczne

2. Rozwój zaangażowania w pracę zawodową.
Zazwyczaj sytuacja optymalna w tym okresie- osiągnięty status materialny, sytuacja finansowa, zakres sprawowanej władzy, autorytet i satysfakcja z wykonywanej pracy. Wiek średni jest okresem najważniejszych osiągnięć zawodowych.
Może mieć miejsce kryzys w rozwoju zawodowym, jako wynik rozbieżności między oczekiwaniami wobec zawodu a wykonywaną pracą. Decyzja zmiany pracy lub syndrom wypalenia zawodowego.

STRES W PRACY
Zadowolenie z wykonywanej pracy wyraźnie koreluje z długością życia i jest podstawą zadowolenia z życia w ogóle.
Czynniki i okoliczności będące przyczyną braku satysfakcji oraz stresu fizycznego i emocjonalnego: niskie płace, brak awansu, zbytnie przeciążenie pracą, brak wpływy na urozmaicenie wykonywanej pracy itd.

Syndrom wypalenia zawodowego- cechuje go wyczerpanie emocjonalne oraz poczucie utraty możliwości wykonywania zawodu w sposób efektywny i zaangażowany.
Badania Maslasch (dot. osób narażonych w pracy na długotrwały stres- nauczyciele, lekarze itd.): długotrwały stres prowadzi stopniowo do wystąpienia objawów wypalenia (zmęczenie, ból głowy, bezsenność, ból brzucha, nadużywanie alkoholu); trzy fazy wypalenia zawodowego:
1. Faza wyczerpania emocjonalnego
2. Faza depersonalizacji
3. Faza braku poczucia własnych osiągnięć
H.Sęk: powodem wypalenia jest nie długotrwały stres, ale nieumiejętność radzenia sobie z nim

POZBAWIENIE PRACY
Powoduje różne zaburzenia zachowania, problemy zdrowotne i dysfunkcje w rodzinie bezrobotnego.
Istotniejsze od względów finansowych są psychologiczne: zniszczona samoocena i poczucie własnej wartości. Szczególnie trudne dla mężczyzn których praca jest istotną składową poczucia tożsamości oraz koncepcji mężczyzny odpowiedzialnego za własną rodzinę.
Radzenie sobie z sytuacją bycia bezrobotnym:
-lepiej radzą sobie ze stresem ludzie mający dodatkowe źródła zarabiania
-wsparcie rodziny i przyjaciół
-indywidualna interpretacja sytuacji
-poziom rozwoju psychospołecznego jednostki

ZMIANA PRACY
Możliwość rozwoju człowieka dorosłego, kontynuowania życia twórczego i niebanalnego. Motywy zmiany pracy są bardzo różne, motywacja finansowa zazwyczaj nie jest dominująca. Zmiana pracy ze względu na zwolnienie- negatywne skutki fizyczne i psychiczne, samodzielna decyzja- pozytywne.

OSIĄGANIE MISTRZOSTWA
Ludzie w sporadycznych tylko przypadkach stają się ekspertami w dwóch lub większej liczbie profesji.
Tym, co wyróżnia mistrzów danej profesji nie jest wysoki poziom rozwoju ogólnych zdolności umysłowych, ale raczej szczególny poziom kompetencji w zakresie umiejętności specyficznych treściwo i sprawności umysłowych związanych z wykonywaniem zawodem.
Znawstwo (ekspertywność) umożliwia kompensację spadku wydolności (szybkości, tempa) elementarnych procesów przetwarzania informacji, który obserwuje się w wieku średnim. Kompensację deficytów pamięciowych umożliwia inny sposób organizacji informacji. Umożliwia to przetwarzanie w tym samy czasie znacznie większej ilości informacji. Przetwarzanie takich większych całości wymaga jednak bogatszej i obszerniejszej Widzy faktualnej i proceduralnej w danej dziedzinie. Zdaniem Charnessa wiek w wyraźny sposób koreluje z rozwojem wiedzy eksperckiej.

Aktywność w społecznych rolach rodzinnych.

1. Fazy życia rodzinnego

Dzieci dorastają i rola rodziców wobec nich ulega wielkiej zmianie. Dziecko wchodząc w wiek adolescencji otwiera się na świat idei, wartości, poglądów i postaw, których źródłem nie jest rodzina. Rodzice popełniają błąd próbując zachować dotychczasowe status quo w sposobach odnoszenia się do dzieci, zakazują, egzekwują, nakazują. W konsekwencji tłumią ich naturalne tendencje rozwojowe albo muszą pogodzić się z tym że ich zasady nie zdały rezultatu. Dobre budowanie więzi z dziećmi i dawanie im autonomii pomoże rodzicom przejść przez kryzys wieku średniego. A następnie przez fazę „opuszczonego gniazda”.

2. Opieka nad starzejącymi się rodzicami.

Utrata zdrowia lub samowystarczalności finansowej rodziców często prowadzi do wzięcia za nich odpowiedzialności. Ujawnia się większa tolerancja wobec ich wad, słabości, jako osoby potrzebujące wsparcia i pomocy.

Zmiany w czynnościach poznawczych.

Starzenie się inteligencji po okresie adolescencji może wynikać z niedoskonałości pomiaru możliwości poznawczych ludzi dorosłych. Powszechnie stosowane narzędzia pomiaru inteligencji przeznaczone są dla ludzi młodych. Ich przeznaczeniem jest prognoza sukcesów w nauce szkolnej i pracy zawodowej. Wynik jednokrotnego testowego badania inteligencji ma ograniczone znaczenie bo nic nie mówi o ukrytych zdolnościach rozwojowych. Ukryte zdolności można określić jako poziom wykonywania zadań który jest efektem długotrwałego treningu zdolności mierzonych za pomocą testów.

1. Badanie poprzeczne i podłużne nad rozwojem inteligencji

W badaniach poprzecznych(różne grupy wiekowe, badanie w tym samym czasie) najwyższy poziom wykonywania zadań przypada na okres adolescencji. Po tym następuje spadek spowodowany starzeniem się. Początki obniżania się poziomu inteligencji przypadają na późny wiek średni i okres starości.

W badaniach podłużnych nie wykryto regresji w przypadku testów inteligencji.

2. Badania sekwencyjne Schaiego

K.W. Schaie jest pierwszym autorem badań nad rozwojem inteligencji. Wykazał on że podstawową przyczyną związanych z wiekiem różnic w poziomie inteligencji nie jest wiek który ma znaczenie marginalne ale różnice generacyjne. Różnice te są wyrazem tzw. względnego starzenia się inteligencji. Wraz z wiekiem wzrasta indywidualne zróżnicowanie wyników. U podstaw zróżnicowania leżą: stan zdrowia, cechy osobowości i preferowany typ aktywności.

3. Badania eksperymentalne nad rozwojem myślenia.

W wieku średnim stopniowo obniża się szybkość, wydajność, zakres przetwarzania informacji, przy strukturze procesu przetwarzania. Uwaga: ubytki pojawiają się w warunkach przetwarzania informacji, pamięć: gorzej zapamiętują w analizie treści pamięci bezpośredniej.

3. Natura rozwoju poznawczego w dorosłości.

Baltes stworzył 8 tez na temat tego czym jest inteligencja i jakim zmianom podlega:

• Przeciętny poziom ukrytych możliwości rozwojowych stabilizuje się do późnych lat życia

• Pewne wymiary wykazują istotne obniżenie się poziomu wydolności w wieku dojrzałym

• Poziom zdolności intelektualnych rozwija się do późnego wieku dojrzałego

• Z wiekiem zmienia się struktura i treść celów oraz zadań życiowych

• Istotą rozwoju inteligencji jest jej indywidualizacja

• Proces obniżania się możliwości intelektualnych ma generacyjne i środowiskowo-społeczne uwarunkowania

• Proces starzenia się cechuje się wzrastającą podatnością na zmiany o charakterze patologicznym, obniżoną zdolnością adaptacji do zmian środowiska, problem zaakceptowania zmian

• Istnieją możliwości kompensowania regresywnych zmian biologicznych, podejmowane przez dorosłych wysiłki zmierzające w tym celu mogą zapewnić stan selektywnej optymalizacji funkcjonowania inteligencji

4. Inteligencja a mądrość.

Baltes zainicjował program badań nad mądrością. Podstawą jest założenie że rozwój inteligencji w dorosłości nie dotyczy formalnych struktur inteligencji. Określa go proces doskonalenia oraz transformacji systemów wiedzy , które powiązane są z dominującym w danym okresie rozwojowym typem aktywności zawodowej, społecznej, zainteresowaniami i aspektami życia.

Mądrość jest wiedzą odnoszącą się do ważnych dla każdego człowieka kwestii, problemów i zadań życiowych. Wiedza tworzy i ugruntowuje się w oparci o wzrastające doświadczenie i ma dwojaki charakter. Wiedza faktualno-proceduralna dotycząca ważnych problemów i i zadań życiowych oraz procedur i ich rozwiązywania. Wiedza ewaluatywna dzięki której możemy trafnie rozpoznać i ocenić znaczenie rozmaitych dylematów życiowych.

Nauczanie dorosłych powinno mieć charakter zindywidualizowany i koncentrować się przede wszystkim na reorganizowaniu oraz doskonaleniu nabytych wcześniej sprawności i systemów wiedzy, w mniejszym stopniu na kształtowaniu nowych.

Określenie „kryzys wieku średniego” użyte było pierwotnie przez E. Jaquesa na oznaczeniu momentu w którym ludzie uświadamiają sobie realność własnej śmierci. Przejawia się on w obawie o przyszłość, nieumiejętności cieszenia się czasem wolnym, przekonaniem o pogarszającym się zdrowiu, negatywnej ocenie pożycia małżeńskiego, pracy i stresie z nim związanym. Według Levinsona problemem ludzi jest niepokój i niepewność wejścia w drugą połowę życia, dla nich to przejście jest kryzysem. Może być ono łagodne gdy nie jest nacechowane zaburzeniami autoprezentacji, samooceny, poczucia sensu życia i zachowania.

5. Rozwój perspektywy biograficznej.

Człowiek dorosły jest w dużej mierze odpowiedzialny za swój rozwój jest jego podmiotem. Poddaje on ciągłej ewaluacji sytuacje w których uczestniczy oraz zadania i problemy, które rozwiązuje ze względu na znaczenie dla własnego rozwoju i rozwoju człowieka w ogóle.

Koncepcja rozwoju perspektywy biograficznej A.Niemczyńskiego przedstawia proces konstrukcji kryteriów oceny sytuacji i zadań przez jednostkę ze względu na ich znaczenie dla indywidualnego rozwoju człowieka. Wyróżnia on 3 poziomy z których każdy obejmuje 3 kolejne stadia:

• Poziom personalizacji: czyli określenia przez podmiot własnego miejsca w świecie ludzkich zadań i dążeń. Dokonuje tego przez indywidualną syntezę społecznie określonych i abstrakcyjnych form ludzkich zadań i dążeń.

• Poziom dopełnienia osobowościowej konstrukcji czyli zintegrowania podmiotowej struktury ludzkich zadań i dążeń jednostki z przebiegiem procesów społecznych. Dokonuje tego przez indywidualną syntezę społecznie określonych zasobów a) spostrzegania sensu zdarzeń w świecie, b)orientowania się na wartości idealne, c)działania dla realizacji tych wartości.

• Poziom eksternalizacji i finalnej integracji osobowości, czyli potwierdzenia wartości indywidualnej syntezy ludzkich zadań i dążeń oraz sposobów ich realizacji przez produktywne i twórcze uczestnictwo w procesach społecznych.

Późna dorosłość. Wiek starzenia się.

Różnice na temat progu starości sięgają rzędu 30 lat: od 45r.ż. do 75r.ż. Przetacznik-Gierowska wskazuje na 55r.ż. jako przełomowy dla okresu późnej dorosłości, z zaznaczeniem płynności tej granicy 3 do góry i 3 w dół. Światowa org zdrowia uważa że starość rozpoczyna się w wieku 60 lat. Sporna kwestia dotyczy okresu późnej dorosłości, 60-75r.ż., światowa org zdrowia 60-70r.ż. inni wymieniają 4 fazy starości: 60-69, 70-74, 75-84, oraz powyżej 85r.ż.

Obraz psychiki i zachowania się człowieka dorosłego oraz starego charakteryzuje się e znacznym indywidualnym zróżnicowaniem wskutek podlegania wielorakim historyczno-kulturowym- pozanormatywnym uwarunkowaniom oraz wskutek podstawowej złożoności wzorców zmian rozwojowych. Dla różnych zachowań przebieg rozwoju jest inny - II prawo psychologii rozwoju w ciągu życia(Baltes, Reese, 1984). Psychologowie coraz częściej zaznaczają wpływ jednostki na przebieg własnego rozwoju. Najsilniej zaznacza się w drugiej połowie życia, komplikując obraz zmian psychicznych i utrudniając wytyczenie ścisłych granic stadiów rozwojowych. Antropologowie twierdzą że w XX w. proces starzenia się został opóźniony o 10 lat, ostrożność w uściślaniu granic rozwojowych uzasadniona jest cechami współczesnej kultury, zwiększa się rola takich czynników jak: styl życia, rodzaj wykonywanych zajęć, stopień zaangażowania w pracę, samopoczucie.

1. Biologiczny wymiar starzenia się i starości.

Biologiczne zmiany w okresie późnej dorosłości mają charakter zmian wstecznych, ich podstawą jest zanik zdolności reprodukcyjnych komórek oraz ich stopniowa degeneracja. Starzenie się przebiega na poziomie komórkowym. Kumulacja zmian organicznych sprawia że są one uchwytne i widoczne około 60r.ż. wyróżnia się 2 typy zmian: obniżenie sprawności fizycznej oraz tzw. mnoga patologię. Obniżenie sprawności fizycznej : ograniczenie zdolności do wysiłku, zwiększona męczliwość, ogr aktywności, spadek wigoru. Wynika to z deterioracji czynności organizmu czyli stopniowego słabnięcia funkcji niemal wszystkich narządów ciała. Zauważono że nieznacznemu zanikowi istoty szarej nie towarzyszą zmiany czynnościowe. Mnoga patologia określa się występowanie kilku dolegliwości równocześnie u jednej osoby spowodowane przewaga procesów katabolicznych nad metabolicznymi. Wpływa ona ograniczająco na sprawność narządów ciała i utrudnia rozpoznanie starości. Krzymiński u 80-85% osób po 60r.ż. występuje co najmniej 1 choroba u 30% pogorszenie słuchu, a u 20% upośledzenie wzroku. Wśród najczęściej występujących chorób somatycznych w starości wymienia się choroby z układu krążenia, oddechowego i pokarmowego, choroby narządu ruchu i układu hormonalnego.

2. Psychospołeczny wymiar starości.

Główną kategorią opisu sytuacji społecznej człowieka w okresie późnej dorosłości jest pojęcie „strata” albo koszty starzenia się. Strata wiąże się z negatywnymi emocjami a jeśli związane są z życiem codziennym jednostki stają się wydarzeniami krytycznymi-kryzysowymi. Zdarzenia krytyczne w starości:

• Utrata zdrowia, kondycji i atrakcyjności fizycznej

• Utrata bliskich osób

• Utrata statusu ekonomicznego i społecznego- przejście na emeryturę

• Utrata poczucia przydatności i prestiżu

• Zbliżająca się perspektywa śmierci

Osoby stare częściej niż młode doświadczają wdowieństwa, utraty długoletnich przyjaciół, częściej padają ofiarą konfliktów rodzinnych, wskutek czego są osamotnione pozbawione oparcia i zagrożone. Owdowiali mężczyźni częściej niż kobiety zawierają związek małżeński. Krytyczne zdarzenia związane z kryzysem starości zawsze są dla jednostki wyzwaniem, źródłem nowych i trudnych zadań. Sposoby ustosunkowania się do nich i ich rozwiązywania wskazują na istotne zróżnicowanie indywidualne. L.Rappaport podaje regułę według której reakcje na krytyczne wydarzenia starości zależą od zakresu fizycznej deterioracji oraz stopnia obniżenia statusu ekonomicznego(badanie na osobach zdrowych i żyjących w korzystnych warunkach- wykazały dużą witalność, poczucie humoru, twórczą postawę do życia.

3. Teorie adaptacji do starości.

• Teoria aktywności- tradycyjna teoria adaptacji do starości(Neugarten, Havighurst, Tobin 1968) zakłada że naturalny proces starzenia się pozwala jednostce na utrzymanie dotychczasowego zaangażowania życiowego. Osoby pozostają aktywne i obecne w życiu społecznym.

• Teoria wycofania się- na podstawie padań E.Cumminga i W.E.Henry'ego. Głosi że wyłączenie się z życia społecznego stanowi naturalną i funkcjonalnie ważną potrzebę rozwojową człowieka w późnej dorosłości. Autorzy uważają zę pasywność i wycofanie się są tak samo potrzebne starszym ludziom do osiągnięcia równowagi psychicznej i dalszego rozwoju osobowości jak młodszym potrzebne jest do tego celu pełne uczestnictwo w życiu społecznym. Styl życia ten nazwano „bujanym fotelem” i sprzyja on analizie wspomnień, nierozwiązanych konfliktów i odkrywaniu nowych znaczeń. B.Neugarten wyodrębniła typowe dla osób w podeszłym wieku kategorie zachowań: zachowania zintegrowane, zachowania obronne aktywne(starość jako zagrożenie, trzeba się bronić), zachowania obronne pasywne(poddawały się zmianom, oczekująć pomocy), zachowania zdezintegrowane (manifestowały je osoby: aktywne, zaangażowane w hobby, wycofujące się z aktywnego życia, poszukujące spokoju i ciszy.

• Teoria stresu starości(Neugarten, Havighursta, Tobbina 1968) krytyczne wydarzenia w życiu człowieka starzejącego się, tj. obniżenie sprawności utrata statusu działają jako stresory. Zmuszając człowieka do readaptacji, pozbawiają go nabytych cech, upraszczają osobowość i obnażają prawdziwą naturę oraz podstawową tendencję behawioralną. Typowym sposobem reagowania na stres starzenia się jest zachowanie opisywane za pomocą metafory windy(elewatory hypothesis). Manifestuje ona w przemienności reagowania ”piętro w górę, piętro w dół”. Jednostka uczy się nowego sposobu reagowania ale natychmiast wraca do starego schematu.

Efektywna akceptacja do starości to sztuka radzenia sobie z problemami codzienności dzięki sprawowaniu osobistej kontroli nad perspektywą starzenia się oraz jakością życia w warunkach skumulowanego doświadczenia utraty najważniejszych wartości. Krytycznymi czynnikami są: kryzys starzenia się wynikający z kumulacji doświadczeń typu „strata” oraz adaptacja do nowej sytuacji.

4. Wymiar psychologiczno-podmiotowy.

Zmiany w sferze percepcyjno-motorycznej: wrażliwość zmysłów słabnie, ok. 40-50r.ż. podwyższa się próg wrażliwości dla zmysłu wzroku, słuchu oraz smaku. Wrażliwość na ból pozostaje na względnie stałym poziomie. Osłabienie selektywności uwagi, jak i zdolności do jej koncentracji. Wydłuża się czas reakcji na bodźce wzrokowe i słuchowe. Spowolnienie czasu reakcji jest to główny wskaźnik starzenia się. Wraz z spowolnieniem tempa czynności przyczyniają się do obniżenia sprawności psychomotorycznej.

Zmiany w sferze pamięci i zapamiętywania: obniża się zdolność zapamiętywania, największy deficyt do pamięci mechanicznej i bezpośredniej. Pamięć długoterminowa ulega z wiekiem osłabieniu , ale wyniki są korzystniejsze gdyż dotyczą treści ważnych dla osoby badanej i treści interesujących dla niej. Modyfikatorem pamięci bezpośredniej jest czas prezentacji materiału pamięciowego oraz jego rodzaj. Im dłuższa ekspozycja informacji oraz im bardziej wiążą się z realiami życia, tym lepsze są wyniki w testach zapamiętywania. W badaniach: streszczały zapamiętany tekst w sposób bardziej uporządkowany, nadając mu strukturę hierarchiczną, zwracały większą uwagę na tematy ogólne, wskazywały na elementy wspólne. Odtwarzanie miało charakter rekonstrukcji a nie reprodukcji.

Zmiany w sferze intelektualnej:

-rodzaje zmian: J.Trempała(1989) wyróżnia zmiany które dotyczą poziomu ogólnej inteligencji, relacji między zdolnościami składającymi się na inteligencje ogólną, myślenia formalno-operacyjnego, relacji między podstawowymi typami funkcjonowania poznawczego. Zmiany w inteligencji ogólnej wyrażają się w ilościowym spadku sprawności funkcji intelektualnych mierzonych standardowymi testami, ok. 60r.ż. obniżeniu ulega ogólny iloraz inteligencji. Widać spadek zdolności takich jak: myślenie indukcyjne, wyobraźnia przestrzenna, koordynacja wzrokowo-słuchowa. Największy spadek sprawności intelektualnej zanotowano 5 lat przed śmiercią i określono mianem spadku ostatecznego. W procesie starzenia rozpadowi ulegają głownie przede wszystkim funkcje inteligencji płynnej(tj. wrodzonej, zdeterminowanej cechami biologicznymi, decydującej o przetwarzaniu informacji i stanowiącej podstawę do nabywania nowych sprawności).

-Czynniki wpływające na obraz funkcji intelektualnych: istnieje szereg czynników modyfikujących obraz zmian deficytowych w sferze procesów intelektualnych: poziom wykształcenia, charakter aktywności, rodzaj rozwiązywanych problemów, typ osobowości, poziom aspiracji i rodzaj celów życiowych. Baltes i Willis w badaniach udowodnili że dzięki treningowi sprawności intelektualnych można uzyskać znaczną poprawę wyników testowych. Nawet osoby po 70r.ż. osiągają wyniki zbliżone lub wyższe w stosunku do osób młodszych. Innego rodzaju czynnik modyfikujący związany jest z tzw. efektem generacyjnym. W badaniach z zastosowaniem analizy sekwencyjnej stwierdzono zależność poziomu i jakości procesów poznawczych ludzi z danego pokolenia od specyficznego doświadczenia oraz wymagań zdefiniowanych przez warunki społeczno-kulturowe charakterystyczne dla danego okresu historycznego. W badaniach(osoby badane w 1970 i osoby będące w tym samym wieku ale w roku 1975)dopiero po 70r.ż zauważono względnie stały wzorzec spadku sprawności funkcji inteligencji płynnej u reprezentantów wszystkich grup pokoleniowych. Wpływ mają warunki historyczne, migracje, zmiana sytuacji społeczno-gospodarczej, nowe technologie, tempo życia- kształtują one specyficzny kontekst życia, określają codzienne zadania i tą drogą wpływają na cechy osobowe wyostrzając je lub tłumiąc w danej generacji. Innym czynnikiem jest rodzaj rozwiązywanych problemów. Jeśli treść zadania wiąże się z realiami życia i stanowi element doświadczenia indywidualnego, wówczas jego rozwiązanie nie jest zbyt trudne, gorzej jest gdy jest to zadanie o rozwiązaniu abstrakcyjnym. W warunkach nowych i stresowych osiągają oni wyższy poziom pobudzenia, dłużej trwa proces powrotu do stanu podstawowego. Ludzie starsi nie potrafią skutecznie wyhamować emocji, co przy wyższej wrażliwości na kontekst informacyjny daje silniejszy efekt emocjonalnej deterioracji(pogorszenie się, psucie) procesów umysłowych.

- zmiany w zakresie strategii poznania: ostatnia grupa zmian jakościowych w zakresie procesów poznawczych dotyczy podstawowych strategii poznania. W starości zmiany te są zasadniczo kontynuacją procesu przekształceń rozpoczętych w dorosłości i polegają na zwiększaniu się w rozwiązywaniu problemów udziału myślenia relatywistycznego oraz kontekstualno-dialektycznego. Istotne dla późnej dorosłości to ukierunkowanie poznawczych zmian rozwojowych, dzięki operacjom postformalnym na osiągnięci integracji i jedności między logiczno-rozumową strefą poznania strefą intuicyjno-emocjonalną.

Integrowanie się struktur psychicznych prowadzi do wyłonienia się najwyższej formy poznania, nazywanej przez J. Pascuala-Leone poznaniem transcendentalnym. Istota jego jest zdolność do abstrahowania od kontekstu życia,od jego materialnej i pojęciowej osnowy, oraz dokonywania niejako czystej konceptualizacji czy superabstrakcji(tzn. zdolność do myślenia wolnego od przedstawień świata rzeczy, znanych schematów rozumowania oraz od osobistych zaangażowań). Jest to dochodzenie do stanu, który we współczesnych nurtach psychologii postjungowskiej bywa nazywany stanem świadomości poszerzonej, transcendentalnej, stan czystego rozumu. Starość sprzyja osiąganiu takich stanów.

5. Osobowość człowieka starego.

Dane na ten temat pochodzą z 3 źródeł: psychologii skoncentrowanej na osobie jako całościowej strukturze(głównie z teorii Junga), z nurtu badań biograficznych oraz z psychologii eksperymentalnej. Nurt personalistyczny i biograficzny- poglądy E.H.Eriksona oraz Ch.Buhler.

Nawiązują do teorii Junga pioniera i klasyka badań nad rozwojem człowieka w drugiej połowie życia. Jego teoria indywiduacji stanowi prototypowy model przemiany wewnętrznej, prowadzącej przez mądrość do pełnej integracji psychiki. Starość wg Eriksona przypada na ostatnie, VIII stadium rozwoju, jego specyfikę określają stany ”integracja ego vs rozpacz”. Integracja to stan umysłu skoncentrowany na osiągnięciu poczucia harmonii sensu. Integracja jest rezultatem długotrwałego procesu przechodzenia przez 7 wcześniejszych stadiów rozwoju ego, jest nagrodą za dobrze przeżyte życie. Pozytywnym przejawem integracji jest brak lęku przed śmiercią, człowiek o zintegrowanej osobowości staje się gotowy do odejścia.

Przeciwieństwem integracji jest rozpacz, wzmożony lęk przed śmiercią, nie zakceptowanie swojego życia jako unikalnej formy a już nie mogą go zmienić. Widać to u ludzi pełnych żalu, poczucia winy, z powodu życia nienagannego, bez wielkich błedówale i pozbawionego pasji.

Buhler badała starość w dwóch okresach od 65 do 80r.ż. i od 80r.ż. do śmierci. Tematem wiodącym pierwszego okresu było samospełnienie, poczucie że życie jako całość było wartościowe, że główne cele zostały zrealizowane. W drugim okresie dominuje regres do najwcześniejszych etapów rozwoju oraz koncentracja na zaspokajaniu podstawowych potrzeb fizjologicznych. Towarzyszy temu akceptacja śmierci i oczekiwanie na nią.

6. Badania dotyczące cech osobowości.

U.Lehr analizowała(badania 81 osób w odstępach dwunastoletnich) stałość cech: poziom aktywności i nastroju, wrażliwość emocjonalna, przystosowanie oraz sterowność. U połowy osób odnotowała obniżenie aktywnośći i nastroju, zmniejszenie wrażliwości emocjonalnej oraz efektywności przystosowania, u drugiej połowy nie stwierdzono żadnych zmian lub zmiany przeciwne. Badania J.Birrena pokazały, że zmienność osobowości przy regularnie wysokiej stałości dotyczy cech jak: motywacja osiągnięć, poziom aktywności, rodzaj zainteresowań.

Struktura porzeb ludzi starych badana jest zwykle testami projekcyjnymi bądź skalami słownymi. Najczęściej jest to TAT(test apercepcji tematycznej), GAT(test apercepcji tematycznej dla osób starszych), Test Rorschacha oraz test zdań niedokończonych. Wyniki badań ujawniają: ludzi starych cechuje bierność oraz zależność od otoczenia. Wykazują niską motywację osiągnięć małą pewność siebie, podwyższoną potrzebę spokoju i bezpieczeństwa i wysoki poziom lęku przed osamotnieniem. Wysokiemu poczuciu zagrożenia towarzyszy agresywność. M.Cichocka przy użyciu Testu Przymiotników(ACL) badała osoby starsze żyjące w domach opieki społecznej i żyjące w warunkach naturalnych i okazało się że osoby starsze nastawieni są wobec otoczenie obronnie i zachowawczo, unikają innowacji i zmian, mają nasiloną potrzebę bycia akceptowanymi.

Najważniejszą kategorię postaw wobec ludzi starych stanowią postawy wobec własnego życia, definiowane w terminach poczucia jakości życia. Z badań Cichockiej wynika że człowiek ma niskie poczucie jakości życia, rozumiane jako „emocjonalna ocena tego, co zrobiłem, robię i co będę robić w życiu” inna praca Labouvie-Vief(1989) dostarcza danych na temat osobowości osób w 46-67r.ż. których myślenie kontekstualno-dialektyczne charakteryzuje się wysokim poziomem rozwoju:

• Potrafią godzić konflikty między impulsami emocjonalnymi i norami społecznymi, między potrzebami JA i innych osób

• Są mnie konwencjonalne w postępowaniu, posługują się żywym i dynamicznym językiem

• Ich ekspresja jest autentyczna, zgodna z przeżyciami

• Nie uruchamiają mechanizmów obronnych typu wsparcie, nie tłumią emocji

• Stosują wielorakie kryteria oceniania, są tolerancyjni

• Biorą pełną odpowiedzialność za emocje, gotowość do przyjęcia na siebie winy

• Unikają przypisywania innym złych intencji

• Wykazują dystans wobec smutku osób z otoczenia oraz umiarkowaną empatie

Podsumowując: nie ma dowodów na to że osobowość badana technikami testowymi zmienia się w sposób istotny w miarę starzenia się organizmu. Porównując preferencje badawcze można stwierdzić że:

• W nurcie badań biograficznych akcent położony jest na drogę rozwoju człowieka od najwcześniejszych momentów życia aż do śmierci. Pyt do ok. późnej dorosłości „jak przebiega proces starzenia się będący jedną z naturalnych zmian rozwojowych?”

• Psychologia próbuje opisać człowieka starego w jego stałości i zmienności „jakie są typowe i charakterystyczne cechy człowieka starego?”

• Koncepcje z kręgu psychologii ego interesują się głównie możliwościami rozwojowymi człowieka starego „co w człowieku starym i jak dalece może się jeszcze rozwijać?”

7. Mądrość ludzi starych.

Mądrość stanowi prototypową cechę starości i zarazem jedną z nielicznych pozytywnych cech w obrazie człowieka starego, obecnych w mentalności społecznej. Badacze z kręgu psychologib rozwoju poznawczego koncentrują się przede wszystkim na tych aspektach mądrości które wynikają z właściwości systemu poznawczego ludzi mających za sobą próg drugiej połowy życia.

Mądrość z perspektywy poznawczej to fundamentalna pragmatyka życia, zdrowy rozsądek, i doświadczenie. W badaniach nad mądrością u ludzi starych odróżnia się mądrość pragmatyczną od mądrości duchowej, zwanej transcendentalną lub transpersonalną. W teorii Eriksona mądrość jako cnota najwyższego stadium samorozwoju zawiera aspekt racjonalny i moralny.

Mądrość transcendentalna jest aspektem rozwoju osobowego przypadającego na okres późnej dorosłości. Ujawnia się w sytuacjach niepewnych, wieloznacznych, paradoksalnych i dlatego wymaga wrażliwości na kontekst, intuicji, wczucia oraz wglądu w całość sytuacji. Staje się to możliwe gdy uczucia i myśli podmiotu integrują się i tworzą a harmonijną całość wraz z działaniem. Punktem zwrotnym w osiąganiu mądrości jest jakościowa zmiana perspektywy ustosunkowań podmiotu do świata, do ludzi oraz do samego siebie. Głęboka religijność jest jedną z odmian takiej postawy. Osoba taka wykazuje afirmujące, nieoceniające nastawienie do biegu zdarzeń, innych ludzi i samego siebie. Cechuje ją pogoda ducha, wyrozumiałość i pokora, zdolność do samoograniczenia. Mądrość pragmatyczna wiąże się z ukierunkowaniem uwagi podmiotu na zewnątrz, na praktyczne aspekty życia, daje poczucie bezpieczeństwa i pewność siebie. Związana jest z aktywnością i uczestniczeniem w życiu społecznym. Wyraża osobiste, podmiotowe ustosunkowanie do świata i stanowi naturalną konsekwencje doświadczenia życiowego.

8. Problem umierania i śmierci.

R.Kastenbaum(1965) fazę poprzedzającą śmierć nazwał preterminalną i określił jako „obserwowany okres fizycznego i psychicznego dostosowania się do nadchodzącej śmierci”. Krytycznymi zjawiskami tej fazy są:

1. Powrót do przeszłości i reinterpretacja doświadczenia: wg Junga i Eriksona człowiek u schyłku życia dąży do integracji psychiki, do zsynchronizowania myśli i uczuć, treści świadomych i nieświadomych do uporządkowania wartości. Aby to osiągnąć konieczny jest powrót do przeszłości. Zbliżająca się perspektywa śmierci uwalnia i aktywizuje treści doświadczenia, często traumatyczne, które dotąd były odpychane ze względu na duże koszty psychiczne. Wizja śmierci pełni rolę „spustu” który odblokowuje te treści i włącza je do świadomości. Konsekwencją rewizji przeszłości oraz wysiłku zmierzającego do uporządkowania doświadczenia jest poczucie winy.

2. Lęk przed śmiercią: w badaniach M.Liberman osoby tuz przed śmiercią wykazywały nagłe i znaczące obniżenie funkcji poznawczych i motorycznych, zubożenie treści wypowiedzi w testach projekcyjnych, niekompletne i nieprecyzyjne rysunki postaci człowieka. Kastenbaum i Weisman rozpoznali symptomy : społeczną obojętność, spadek wszystkich kompetencji, odmowę przyjmowania pokarmów, obniżenie, wrażliwości na ból, objawy halucynacji.

---