1 - Ideologie XX w. - komunizm, faszyzm. Dehumanitaryzm w okresie panowania wielkich ideologii.
2 - Człowieczeństwo (2 pierwsze akapity)
„Zabraliście ludziom wszystko: godność, wolność, prawdę i wiarę”. Analizę słów J. Andrzejewskiego rozpocznę od pytania o podmiot- a zatem kto zabrał i komu? Myślę, że na przełomie ostatnich dziesięcioleci istniały dwa straszne systemy: faszyzm i komunizm. Trudno określić, który był okrutniejszy - godność i wolność zabierał jeden i drugi, prawdę i wiarę najdłużej istniejący socrealizm, stalinizm, bolszewizm. Dlatego uważam, że słowa J. Andrzjewskiego można odnieść nie tylko do literatury lagrowej, ale przede wszystkim do literatury okresu socrealizmu.
Jakie sposoby upodlania człowieka są podobne faszystowskim? Odpowiedź znajdzie czytelnik w dokumencie Gustawa Herlinga - Gruzińskiego „Inny świat”. Książka ta jest okrutnym i odważnym wyznaniem prawdy o tym, że łagry naprawdę istniały. Bicie, wybijanie zębów, wyrywanie ze snu żarówką o „niesamowitej mocy”, przeludnione cele, leżenie więźniów na cementowej podłodze, praca przy wyrębie lasu ponad wytrzymałość, wyniszczająca, mordercza, bez posiłku południowego, na mrozie, w śniegu po pas, pod lufą to najskuteczniejsze metody zabijania w człowieku woli życia. Racje głodowe żywności zróżnicowane były trzema kotłami np. kocioł III dla przekraczających 125% normy, kocioł II dla wyrabiających 100% normy, kocioł I dla mieszkańców „trupiarni” zwolnionych od pracy i skazanych na powolne dogorywanie. Więźniowie kryminalni mieli (jak kapo) wysokie pozycje w obozach. Stosowano przeróżne sposoby upodlania i tortur np. zesłania na Kołymę, katusze psychiczne, zabijanie nadziei. Człowiek z łagru stosuje zatem „odwrócony Dekalog”- zabija, kradnie, mówi fałszywe świadectwo, cudzołoży i pożąda wszystko, co do bliźniego należy. Więźniowie jednak nie utracili do reszty człowieczeństwa np. Kostylew systematycznie opalając swoją prawą rękę w ogniu: „Uśmiechał się na te upomnienia i odpowiadał z dziecinnym uporem: „Nigdy, rozumiesz, nigdy już nie będę dla nich pracował”. Natomiast, gdy chciano zesłać go na Kołymę, oblał się wrzątkiem i zmarł w męczarniach.
Najokrutniejsze jest to, że prawda o obozach sowieckich dotarła do świata tak późno. Na szczęście mity wielkich, niezniszczalnych ideologii zostały zniszczone. Myślę, że dwa wydarzenia skompromitowały komunizm - pierwsze to Literacka Nagroda Nobla dla A. Sołżenicyna za „Archipelag Gułag”, bowiem cały świat dowiedział się o łagrach, drugie to pierwsza
pielgrzymka papieża - Polaka do ojczyzny (1979r.). Kłamstwo, przewrotność, donosicielstwo i strach - metody, jakimi posługiwał się polski system partyjny zaczęły ulegać kompromitacji. Absolutnym fenomenem zaraz po wojnie stał się „Popiół i diament” J. Andrzejewskiego - książka wielokrotnie „wygładzana” zgodnie z doktryną socrealizmu, przez dziesięciolecia podstawowa lektura szkolna. Moim zdaniem jest powieścią bardzo niebezpieczną, bowiem napisana z talentem, fałszuje historię np. w aurze sielanki pokazany został przemarsz Armii Czerwonej, komuniści są zawsze czyści, akowcy to bandyci, a nawet mordercy (legendarna rola Z. Cybulskiego jako Maćka Chełmickiego). W „Zniewolonym umyśle” Cz. Miłosz zarzuca J. Andrzejewskiemu, że odstąpił od prawdy w zamian za uznanie. Łatwiej jest zrozumieć słowa J. Andrzejewskiego: „Zabraliście ludziom wszystko...”, ale przede wszystkim prawdę. Dlaczego wybitni artyści zostali zwiedzieni przez propagandę partyjną? Myślę, że dużą rolę odgrywał tu strach, ale też ważny był język służący propagandzie tzw. orwellowska nowomowa np. „czujność” to donosicielstwo, „obóz pokoju” w odniesieniu do ZSRR to przecież jeden wielki łagier, podobnie „nasza partia”, czy „mądrość Stalina”. Byli jednak tacy, którym nie zabrano prawdy i wiary, którzy mieli odwagę kpić z ideologii i przez krótkość życia przeszli do legendy - A. Bursa, M. Hłasko, E. Stachura.
„Piękni dwudziestoletni” M. Hłaski to wspomnienie o młodości przypadającej na czasy stalinowskie, gdzie zabierano wolność i wiarę, gdzie prawda staje się fikcją, a wszyscy kradną, donoszą i biorą łapówki. Natomiast istnienie komórek UB w zakładach sprawia, że każdy czuje się śledzony: „oficerowie bezpieczeństwa biją ludzi wyciorami od karabinów, plują na nich, oddają im mocz na twarz”. Na czym ma polegać rola poety w okresie socrealizmu? Najtrafniej odpowiedział na to pytanie Cz. Miłosz w wierszu „Który skrzywdziłeś prostego człowieka”: „Poeta pamięta. Możesz go zabić - narodzi się nowy. Spisane będą czyny i rozmowy”.
Rola poety ma polegać zatem na dawaniu świadectwa, na przestrodze, na pohańbieniu krzywdziciela, ponieważ to on zabrał mu wszystko: wolność, prawdę, godność i wiarę, ponieważ, okrucieństwo totalitaryzmu jest niezawodne. Czy stalinizm zabierał godność? Tak, ponieważ najczęściej poeci pisali wbrew sobie i własnym przekonaniom, stawali się niejako prostytutkami nowej władzy. Czy komunizm zabierał wolność? Tak, ponieważ istniały łagry i zaraźliwy strach.
Podsumowując chciałby jednoznacznie stwierdzić, że totalitaryzm - komunizm to najbardziej szatański i niebezpieczny system w dziejach świata, a przecież przetrwał tyle lat. Szukając wyjaśnienia dla tego stwierdzenia dochodzimy jeszcze raz (niestety) do przekonania, że nawet najstraszniejsze ideologie znajdują swoich zwolenników i fanatycznych realizatorów ich założeń, nawet, jeśli miałyby one doprowadzić do śmierci tysięcy, a może i milionów ludzi.